148 Havza Su Yönetimi Porsuk Havzası ve Eskişehir Bu çalışma kapsamında DSİ tarafından yaptırılan Havza Su Yönetim Planı çalışması ve Eskişehir Büyükşehir Belediyesi tarafından yaptırılan Porsuk Nehri ıslahı projeleri ve çevre raporları, Porsuk kirliliğine yönelik dönemsel değerlendirmeler, İçmesuyu ve Atıksu Master Plan Raporları ele alınarak değerlendirilmiştir. Bu çalışma, konunun içinde hidroloji, su kaynakları sistem mühendisliği, suların kirlenmesi, çevre mühendisliği, doğal hayatın korunması ve peyzaj, su hakları ve su hukuku, yönetim bilimleri hususlarının özenle dikkate alınması gerektiğini düşünmekte ve savunmaktadır. Havzanın hidroelektrik potansiyeli, Sakarya nehrine katkısı ve il olarak Eskişehir in potansiyeli yanında su varlığının uluslar arası durumu da gözden geçirilmektedir. 2. Havza Su Potansiyeli : Porsuk havzası 11 188 km 2 lik bir yağış alanının sularını boşaltmaktadır. Bu alan Kütahya ve Eskişehir illerini 460 km lik bir uzunlukla kat ederek Sakarya nehrine kavuşmaktadır. Hem ülkemizde hem de Porsuk Havzasında hidrolojik verilerin gözlenmesi geniş bir gözlem ağı ile yapılmaktadır. Porsuk havzasındaki akım gözlemleri 1936 yılında başlatılmıştır. Değerlendirmelere göre Porsuk Havzasında ; Yerüstü suyu 481 hm 3 /yıl Yeraltı suyu 297 hm 3 /yıl Toplam Potansiyel 778 hm 3 /yıl bulunmaktadır. Yılda kişi başına düşen kullanılabilir su varlığına göre ülkeler aşağıdaki şekilde sınıflandırılmaktadır ; Su fakiri : 1 000 m 3 den daha az Su azlığı : 2 000 m 3 den daha az Su zengini : 8 000-10 000 m 3 den daha fazla Porsuk Havzası kişi başına düşen su miktarı için şu yaklaşım yapılabilecektir : Porsuk havzasının Porsuk havzasının Kişi başına su suyu nüfusu Porsuk Havzası Türkiye 778 900 000 865 1 500 hm 3 / yıl kişi m 3 / kişi m 3 / kişi Sonuç olarak Porsuk havzası su fakiridir.
Y. Büyükerşen, S. S. Efelerli 149 3. Su Kaynaklarının Geliştirilmesi : 3.1. DSİ Yatırımları Porsuk havzası içinde her iki ilde de çok sayıda planlanmış, yapım aşamasında ve işletmede tesis bulunmaktadır. Bunların içinde göletler ve sulamaları ; barajlar ve sulamaları ; termik santralların soğutma sularının temini ve hem Kütahya ve hem de Eskişehir illerinin içme ve kullanma sularının temini tesisleri yer almaktadır. Bu tesisler zincirinin en önemli halkasını kuşkusuz Porsuk Barajı oluşturmaktadır. Porsuk Barajı Teknik Özellikleri : Drenaj Alanı 5 018 km 2 Yıllık ortalama doğal akım 326 hm 3 / yıl Toplam Baraj hacmi 529,70 hm 3 Taşkın hacmi 60 hm 3 Faydalı hacim 438,21 hm 3 Baraj tipi Beton ağırlık Talvegten yükseklik 49,70 m Dolusavak kapasitesi 792,57 m 3 / s Yukarıda teknik özellikleri sunulmuş olan Porsuk Barajı Türkiye nin ilk barajlarından birisidir. Porsuk Barajı yapılmadan önce baraj kesitinde 5 018 km 2 olduğunu belirtilen yağış alanından gelen taşkınlar Eskişehir kentinde hemen her yıl taşkınlara neden olur, hatta birkaç yıl da bir zarar boyutları da yüksek olurdu. Bu nedenle Porsuk Çayı taşkın zararlarından korunmak ve sulama alanında yararlanmak üzere Porsuk Barajının yapılmasına karar verilmiştir. Henüz DSİ kurulmadan önce Su İşleri Reisliği zamanında avan projeleri İncesu
150 Havza Su Yönetimi Porsuk Havzası ve Eskişehir Barajı adıyla yapılan Porsuk Barajı 1944 yılında ihale edilerek işe başlanmış ve inşaat tamamlanarak 1948 yılı sonunda hizmete girmiştir. Eskişehir kenti taşkınlardan önemli ölçüde korunmuştur. Ancak taşkın faydasının arttırılması ve sulamanın yanında Eskişehir kentinin de içme ve kullanma suyu ihtiyacının karşılanması düşünceleri ile barajın kapasitesinin arttırılmasına gerek duyulmuştur. Bu da barajın yükseltilmesi anlamına gelmektedir. DSİ, baraj yükseltme çalışmalarını 1966 yılında başlatmış ve tamamlayarak 1972 yılında yukarıda verilen özelliklerine kavuşturmuştur. Taşkın faydasının pekiştirilmesi Eskişehir in taşkın riskini azaltmak için Barajın hemen yakınındaki Kargın deresi de 1970 yılında baraj gölüne derive edilmiştir. Porsuk Barajının taşkın koruma, sulama, içmesuyu ve henüz geliştirilmemiş olmakla beraber enerji faydaları bulunmaktadır. Baraj, Eskişehir kentini taşkınlardan koruma faydasının yanında 7 580 ha tarım alanı da taşkından korunmaktadır. Eskişehir kenti içme ve kullanma suyu konusunun DSİ nin çalışma alnına girmesi 23.10.1972 tarih ve 7/5290 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile gerçekleşmiştir. DSİ, Eskişehir Büyükşehir Belediyesi ne Eskişehir Kentinin İçme ve kullanma ihtiyacı için 100 hm 3 / yıl su ayırmıştır. Diğer taraftan endüstri kullanımı olarak Şeker Fabrikasına 18 hm 3 / yıl su sağlanmaktadır. Porsuk Barajının mansabında yer alan nehir ve nehir boyu canlılığının sürdürülmesini sağlamak üzere su hakkı olarak Porsuk yatağındaki suyun 1 m 3 / s den aşağıya düşmemesi sağlanmaktadır. Halen işletmede olan Eskişehir sulaması 1972 de baraj yükseltilmesinden sonra 23 200 ha sulama alanına sahipti, ancak şehrin gelişmesine paralel sulama alanlarında daralma gözlenmektedir. 1976 da 21 200 ha ve 2001 de 18 770 ha olarak belirlenmiştir. Porsuk barajının eteğinde Porsuk Barajı HES ve 25 km kadar mansabında da Gökçekısık HES küçük hidroelektrik olanaklar olarak göze çarpmaktadır. Porsuk Barajı HES teknik özellikleri : Kurulu Güç 7 MW Türbin tipi Francis Max.İşletme Kotu 890.25 m Min İşletme Kotu 860.04 m Kuyruksuyu Kotu 846.00 m Ortalama Düşü 43.82 m Cebri Boru 2200 mm Firm Enerji 7.33 GWh / yıl Sekonder Enerji 12.00 GWh / yıl Toplam Enerji 19.33 GWh / yıl
Y. Büyükerşen, S. S. Efelerli 151 Eskişehir ve yakın çevresinde yer alan Porsuk havzasının katkılarını da içeren Sakarya nehri üzerindeki HES ler, kurulu güç ve üretim kapasitelerine ilişkin bilgiler ; Sarıyar 160 MW 400 GWh/yıl Gökçekaya 300 MW 562 GWh/yıl Yenice 38 MW 122 GWh/yıl Beyköy 15 MW 87 GWh/yıl Gürsöğüt 242 MW 276 GWh/yıl Kargı 194 MW 245 GWh/yıl TOPLAM 949 MW 1 692 GWh/yıl 3.2. Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Su Yatırımları : Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Eskişehir Kentsel Gelişim Projesi kapsamında kent yaşamı gerekliliklerini güvenle sağlayabilmek ve sürdürülebilir kılmak için tüm yaya ve araç köprüleri yenilenmektedir. Eskişehir i taşkın tehditlerinden korumak için Porsuk Nehrinin kent geçişini oluşturan yaklaşık 10 km lik bölümünün ana yatak ıslah çalışmaları yapılmaktadır. Türkiye de ilk uygulama olarak akarsu içi ulaşım gerçekleştirilmektedir. Şehir ve nehir ikilisinin bütünlüğünü tamamlamak üzere nehir civarları büyük parklar ve peyzaj düzenlemeleri ile donatılmaktadır. Kentin içmesuyu ihtiyaçlarının karşılanmasında imkan yaratmak üzere Büyükşehir Belediyesince yapılan yapılan Sarısungur göleti ve Porsuk yatağında kano yarışları düzenlenmekte ve bu girişimler ulusal ve uluslararası boyutlara taşınarak süreklilik kazandırılmıştır.
152 Havza Su Yönetimi Porsuk Havzası ve Eskişehir Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Sarısungur Göleti ve Uluslararası KanoYarışması Eskişehir Büyükşehir Belediyesi bu yatırımlarını Avrupa Yatırım Bankasından temin ettiği kredi ile öz kaynaklarını birleştirerek gerçekleştirmektedir. Bunu yaparken hem taşkın güvenliği, hem köprülerinin ve nehir civarı yapıların deprem güvenliğini arttırma, hem nehir içi ulaşım ve hem de peyzaj ihtiyaçlarının karşılanmasını amaçlamaktadır. Kent geçişi yapan sulama kanallarının kente verdiği sızma problemlerinin önlenmesi bu kapsamdadır. Kentin içinde kuzeyden ve güneyden kenti kateden sulama kanallarının kaplamaları yenilenmiştir.
Y. Büyükerşen, S. S. Efelerli 153 Diğer taraftan Eskişehir Su ve Kanalizasyon İdaresi ( ESKİ ) içmesuyu arıtma ve dağıtım tesisleri, atıksu arıtma ve kanalizasyon şebekesi ile yağmursuyu boşaltım tesislerini oluşturmak ve işletmek sorumluluğundadır. Bu sorumluluğunu kaçaklarını önleyerek, bilimsel ve teknik alt yapısını sağlayarak ve yönetim bilgi sistemi oluşturarak sürdürmektedir. Eskişehir kentinin atıksu problemlerinin çözümü için ESKİ master planını yenilemiş, yatırım planını yapmış ve uygulamayı sürdürmektedir. Eskişehir e yeni ve dünya standartlarında gelecek 30 yılın ihtiyaçlarını karşılayacak Atıksu Arıtma tesisleri yapımı için mühendislik çalışmaları tamamlanıp uluslar arası ihaleye çıkarıldı, 2008 ilk aylarında çalışmalar başlayacaktır. Bu yeni tesisin devreye alınmasını takiben mevcut tesis rehabilite edilecektir. Diğer taraftan alınan idari tedbirlerin bir sonucu olarak Eskişehir Organize Sanayi Bölgesi de kendi arıtma tesislerini yapacaktır. Böylece Porsuk a daha temiz su bırakılacaktır. Eskişehir kenti içmesuyu sistemi gözden geçirilmiş, kaçakların önlenmesine yönelik çalışmalara paralel uygulama çalışmaları devam etmektedir. Bu bağlamda şehir basınç zonlarına ve ölçülebilir bölümlere ayrılmakta, borular ve ev bağlantıları yenilenmektedir. Diğer taraftan yönetim bilgi sistemleri oluşturulmuş, performans kriterleri tanımlanmış ve verimli ve etkin bir yönetim biçimi uygulanmaktadır. Son olarak bu kapsamdaki işler SCADA sistemi ile donatılacaklardır. 4. Su kalitesi İzleme : Porsuk nehri su kalite gözlem çalışmaları DSİ 3. Bölge Müdürlüğü tarafından yürütülmüştür. Kütahya bölümü, Porsuk Baraj gölü ve Eskişehir bölümü olarak incelenmiştir. Murat Dağından Kütahya girişine kadar bir kalite sorunu yaşamayan Porsuk sulamadan dönen sular ve tarımsal kirlenme, Kütahya kenti atık suları, Kütahya mezbaha atıkları, Kütahya Şeker Fabrikası,Gübre Fabrikası, Kütahya Manyezit, Termik Santraller ve Seramik fabrikalarının atıkları ile kirlenmektedir.şehre girerken 1. sınıf olan su şehirden çıkarken çözünmüş oksijen, BOD5, COD açısından 3.sınıf ve Amonyak Azotu açısından 4.sınıf olmaktadır. Porsuk Baraj gölü aldığı bu kirliliği biriktirdiği büyük su kitlesi ve oluşturduğu geniş yüzeylerle özümsemekte ancak bu arada kendisi de olumsuz yönde ilerlemektedir. DSİ tarafından zaman farklı yapılan gözlemlerden anlaşıldığına göre her geçen gün göl ötrofik bir karakter kazanmaktadır. Porsuk baraj çıkışından sonra göreceli olarak kendini yenilemiş Porsuk Eskişehir e giriş yapmaktadır.sarar tekstil,tülomsaş, Eskişehir Şeker Fabrikası, Hava İkmal Merkezi, Organize Sanayi ve kentsel atıklarla kirlenmektedir. Daha sonra Alpu ve Beylikova kirlilikleri ve deri sanayi kirlilikleri yüklenmektedir. Porsuk Barajından Eskişehir e kadar çözünmüş oksijen, BOD5 açısından 1. sınıf; COD ve Amonyak Azotu açısından 2.sınıf olan su sayılan kirlilikleri aldıktan sonra 4.sınıf olmaktadır. 5. Porsuk Havzası Su Tahsisleri : Porsuk Havzası içinde DSİ tarafından bazı önemli su tahsisleri yapılmış bulunmaktadır. Bunlar ;
154 Havza Su Yönetimi Porsuk Havzası ve Eskişehir -Kütahya içme ve kull. 15 hm 3 /yıl -Eskişehir içme ve kull 100 hm 3 /yıl -Eskişehir Şeker Fb. 18 hm 3 /yıl -Mansap su hakkı 1 m 3 /s -Seyitömer Termik S. 15 hm 3 /yıl 5. Havza Su Yönetimi İhtiyacı : Görüldüğü gibi örneklenen Porsuk Havzasında da ortaya çıkan husus havzadaki su kaynaklarının ve sunulan su hizmetlerinin yönetimi açısından bilimsel tabana dayanan, hakça ve adilene uygulamaların yer alacağı açık ve şeffaf bir yönetim ihtiyacının duyulmakta olduğudur. Su kaynaklarının varlığının saptanması ve envanterinin ortaya koyulması teknik ve ekonomik yararlanabilirlik açısından değerlendirilmesi hususları kuruluş kanunu gereği DSİ görev alanını oluşturmaktadır. Su hizmetlerinin sunulması ise Belediyeler ve sulama birlikleri eliyle yürütülmektedir. Ancak uygulamada görülen odur ki; su kullanıcıları birbirlerinin haklarına saygılı davranmamaktadır. Suların kirlenmesi ve çevre konularında geçen zaman içinde mevzuat üretilmesine karşın otorite yaratılmamıştır. Bu nedenle Ergene hala kirli, Nilüfer çayı hala kirli ve Porsuk hala kirlidir. Havza su kaynaklarının potansiyelinin saptanması, korunması, geliştirilmesi, planlanması, su hizmetlerinin yönetilmesi, çevre ve havza su kaynaklarının sürdürülebilir kılınması için Havza Su Yönetimine ihtiyaç vardır. 6. Havza Su Yönetim Birimi Kurulmasında Dikkate Alınması Gereken Hususlar: Su kaynaklarının varlığının saptanması ve envanterinin ortaya koyulması teknik ve ekonomik yararlanabilirlik açısından değerlendirilmesi hususları kuruluş kanunu gereği DSİ görev alanını oluşturmaktadır. Su hizmetlerinin sunulması ise Belediyeler ve sulama birlikleri eliyle yürütülmektedir. Ancak uygulamada görülen odur ki; su kullanıcıları birbirlerinin haklarına saygılı davranmamaktadır. Su kullanıcılarının birbirlerinin haklarına ve çevre bilincinden doğan haklara, su haklarına saygılı havza su kaynaklarını sürdürülebilir kılan yaklaşımlarla doğal hayatı korurken uygar yaşamın gereklerine de uyan yaklaşımları sergilemesi hususlarının dile getirilmesi ve takipçiliğinin yapılması açısından sivil toplum kuruluşlarına görev düşmektedir. Tarım, ticaret ve sanayi faaliyetlerini temsilen meslek odaları, mühendisler odaları ve üniversitelerin sorunları ve konuları dile getirebilecekleri ortam oluşturulması ihtiyacı vardır. Su kalitelerinin izlenmesi ve suyun doğal akışlarının ve kullanımların sürekli gözlemlenmesi ve gözlem sonuçlarının ulaşılabilir olması gerekir.
Y. Büyükerşen, S. S. Efelerli 155 Dünya örnekleri incelenmeli ve hukuki alt yapısı sağlam kurulmalıdır. Devlet düzenleyici, Havza Su Yönetim Birimleri uygulayıcı olmalı ve görevlerini özerk bir şekilde yapmalıdır. 7. Sonuç ve Öneriler : Her akarsu havzası için bir HAVZA SU YÖNETİM BİRİMİ oluşturulmalıdır. Bu oluşumun yasal düzenlemesi hazırlanmalıdır. Bu nedenle dünya örnekleri incelenmelidir. Su tahsislerini kuruluş kanunu gereği DSİ halen yapmaktadır. Su Yönetim Birimleri, su kullanıcılarının haklarına, çevre bilincinden doğan haklara, su haklarına saygılı, havza su kaynaklarını sürdürülebilir kılan yaklaşımlarla doğal hayatı korurken uygar yaşamın gereklerine de uyan yaklaşımları sergilemelidir. Bu bağlamda Eskişehir Büyükşehir Belediyesinin Kentsel Gelişim Projeleri kapsamında Porsuk nehir ıslahı projeleri ile şehir geçişi boyunca alınan tedbirler ile taşkın risklerinin azaltılması ve ESKİ-Su hizmetleri projeleri ile de ESKİ nin arıtma tesisleri ve dağıtım şebekelerinin rehabilitasyonu ile Porsuk havzasının su kullanımına önemli bir katkı sağlanmakta ve sürdürülebilirliğine katkı yapmaktadır. Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Porsuk Barajı kesitinde 362 hm 3 /yıl ortalama suyun 100 hm 3 /yıl ının kullanımına sahip olması nedeniyle en büyük kullanıcıdır ve SU YÖNETİM BİRİMİ oluşmasının da doğal lideri olmaya hazırdır. 8. Kaynaklar : 1. EBB : Porsuk Nehri ve Sulama Kanalları Rehabilitasyonu Projesi, Proje Özet Raporu, Jacobs Gibb, Ağustos 2001. 2. EBB/EIB : Eskişehir Kentsel Gelişim Projesi, Avrupa Yatırım Bankası ve Eskişehir Büyükşehir Belediyesi arasındaki Finans Sözleşmesi, 14 Aralık 2001. 3. DSİ : Porsuk Nehri Su Yönetim Planı, Nihai Raporu, 4cilt, Su/Yapı Mühendislik & Müşavirlik A.Ş, Cilt 1/4-Ana Rapor, Aralık 2001,Özet Raporu, Ocak 2002 4. EBB : Porsuk Nehri Kanal Geliştirme Projesi için Zemin Etüdü Raporu, Eskişehir Büyükşehir Belediyesi, Zemin Etüdü ve Yapı Kalite Kontrol Laboratuarı, Nisan 2002. 5. EBB : Porsuk Nehri Şehir İçi Geçişi Rehabilitasyonu İçin Mühendislik Hizmetleri, Nihai Rapor, Su/Yapı Mühendislik & Müşavirlik A.Ş, Haziran 2002. 6. EBB : Doğal Afet Zararlarını Azaltma Projesi, Porsuk Nehri Şehir İçi Geçişi ve Sulama Kanalları, Ön ÇED Raporu, Su/Yapı Mühendislik & Müşavirlik A.Ş, Eylül 2003. 7. EBB : Porsuk Nehri Şehir İçi Geçişi Rehabilitasyonu için Mühendislik Hizmetleri, Revize Nihai Raporu, Su/Yapı Mühendislik & Müşavirlik A.Ş, Kasım 2003. 8. EBB : Porsuk Nehri Şehir İçi Geçişi için Peyzaj Plan Raporu ve Sulama Kanalları, Cansa Peyzaj Ltd. Aralık 2003. 9. EBB : Sızıntı Yönetimi, Hidrolik Şebeke Modeli ve Yönetim Bilgi Sistemi,Gauff- Setec-Alter, Nisan 2005.
156 Havza Su Yönetimi Porsuk Havzası ve Eskişehir 10. EBB : Eskişehir Atıksu Master Planı Gözden Geçirme ve Güncellemesi,ILF- Dolsar,Haziran 2005 11. EBB : Doğal Afet Zararlarını Azaltma Projesi Özet Proje Raporu,Temelsu-Prota- Mott MacDonald,Ocak 2004 12. BÜYÜKERŞEN,Y.; EFELERLİ,S. : Porsuk Havzası Su Yönetimi ve Eskişehir Örneği, Su Politikaları Kongresi, İMO, Mart/2006 13. EFELERLİ,S : Porsuk Barajı, ESO, 2005
Y. Büyükerşen, S. S. Efelerli 157 RIVER BASIN WATER MANAGEMENT Porsuk River Basin and Eskişehir Yılmaz BÜYÜKERŞEN Prof. Dr. Lord Mayor of S. Saim EFELERLİ Dr. Project Manager Eskisehir Greater Municipality, Eskişehir,Turkey SUMMARY Porsuk River Basin forms an inferior basin of Sakarya River and drives through Kütahya and Eskişehir and comes to Sakarya. Porsuk River is used for meeting the agricultural, domestic and industrial necessities. Although Porsuk water potential is used more efficiently by the implementation of some water structures in elapsed time, nowadays the water pollution problems have become important. This situation leads to some problems between the water users and the water authorities and as being a necessitate in other river basins, it shows that the water in Porsuk Basin should be managed by the basin management conception, too. This notification states the requirements done, being done and to be done to show this necessity, Porsuk Basin and change of identification of Eskisehir by giving examples.