EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Doç. Dr. Hakan KARATAŞ Eği;m Bilimleri Bölümü Eği;m Programları ve Öğre;m Anabilim Dalı
4. BİLİŞSEL GELİŞİM Doç. Dr. Hakan KARATAŞ
BİLİŞ VE BİLİŞSEL GELİŞİM Bilişsel gelişim kimi kaynaklarda zihinsel gelişim olarak anılır. Biliş sözcüğü akıl, bilgi, bellek, akıl yürütme, anımsama, unutma, problem çözme, kavramlar ve düşünce gibi zihinsel işlevleri ifade eder. Başka bir ifadeyle, biliş, insanların dünyayı öğrenmeleri ve anlamalarına- anlamlandırmalarına kaynaklık eden zihinsel faaliyetleri ifade eder. Bilişsel gelişim, bireylerin zihinsel yapı, becerileri ve süreçlerindeki değişimleri konu alır.
JEAN PIAGET Piaget, çalışmalarını insanın nasıl bir yol izleyerek düşündüğünü bulmaya adadı. Fikirlerinde biyoloji eğiwmi almış olmasının etkileri belirgindir. Kuramında biyolojik dinamikleri özenle vurgular. Bu nedenledir ki, Piaget bilişsel gelişimin insanın olgunlaşma sürecine paralel ve yaşa dayalı bir seyir izlediğini ifade eder.
JEAN PIAGET NİN BİLİŞSEL KURAMI Bilişsel gelişimi açıklarken, şema kavramını kullanmışzr. Şema, en temel zihinsel yapıdır. Bireyin edindiği her yeni bilginin, zihinde yerleşwği çerçeveye şema denir. Piaget insanların doğuştan üç temel bilişsel şema ile dünyaya geldiklerini ifade etmektedir. Bunlar emme, yakalama- kavrama, ağlama şemalarıdır. Bu üç şema bebeğin dünyaya uyum sağlayarak hayaznı devam e\rmesine yetmektedir. Şema zihnimizde oluşturduğumuz bilişsel dosyalardır. Şemalar içlerinde her türlü bilişsel (renk şeması), duyuşsal (inanç şeması), davranışsal (araba kullanma şeması) bilgiyi barındırmaktadırlar. Piaget zekâyı çevreye uyum yapabilme yeteneği olarak tanımlamaktadır. Bilgiler çevreye uyum sağlamamızı ve davranışlarımızı gerçekleşwrmemizi sağlamaktadır. Uyum sağlama iki farklı süreci içermektedir: Özümseme ve uyumsama
JEAN PIAGET NİN BİLİŞSEL KURAMI ÖZÜMSEME Bireyin yeni karşılaşzğı durum, nesne, olay ya da bilgiyi, kendisinde önceden var olan şemalarla açıklamasına özümseme denir. UYUMSAMA Bireyin yeni karşılaşzğı durum, olay, nesne ya da bilgiyi, kendisinde önceden var olan şemalarla açıklayamadığında, yeni bir şema oluşturması ya da var olan şemanın içeriğini değişwrmesi gerekir. Bu sürece uyumsama adı verilmektedir.
JEAN PIAGET NİN BİLİŞSEL KURAMI DENGELEME Karşılaşılan yeni durum, var olan şemalarla açıklanamadığında bu, bireyi rahatsız eder. Denge bozulur. Oysa organizma sürekli dengede kalmak ister. Özümseme ya da uyumsama süreci sonucunda denge kurulur. Öğrenme büyük ölçüde dengenin bozulmasına ve yeniden dengelenmesine bağlıdır. ÖRGÜTLEME Zihindeki şemalar birbirinden kopuk ve bağlanzsız değildir. Şemalar birbiriyle ilişkili ve sistemli bir biçimde örgütlenmişwr.
JEAN PIAGET NİN BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) Somut İşlemsel Dönem (7-11 Yaş) Duyusal- motor Dönem (0-2 Yaş) BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ Soyut İşlemsel Dönem (11+ Yaş)
JEAN PIAGET NİN BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ Evreler Duyusal motor dönem (0-2 yaş) 2. İşlem öncesi dönem (2-7 yaş) Temel Özellikler Kendisini dış dünyadan ayırt edebilme Reflekslerden amaçlı davranışlara geçiş Ses bulaşması Nesnenin sürekliliği Döngüsel tepki Taklit Ertelenmiş taklit Sembolleri kullanma Tek yönlü sınıflama yapabilme Ben merkezci düşünme Animizm Yapaycılık Sembolik oyun Tek yönlü düşünme (Özelden özele akıl yürütme) Odaktan uzaklaşamama Monolog Wpi konuşma Paralel oyun
JEAN PIAGET NİN BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMLERİ 3. Somut işlemler dönemi (7-11 yaş) 4. Soyut işlemler dönemi (11 yaş ve üzeri) Nesnenin korunumu Tersine çevirebilme Odaktan uzaklaşabilme Sınıflandırma Sıralama Tümevarımsal düşünme Soyut düşünme Göreli kavramlar Zaman kavramı Çok boyutlu sınıflama Varsayımlara dayalı düşünebilme Tümdengelime dayalı düşünme Ergen benmerkezciliği
1. Duyusal Motor Dönemi Nesnenin Sürekliliği Ceeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee!!! Bebek ilk zamanlar, gözünün önünden kaybolan bir nesneyi aramaz. Nesne yok oldu diye düşünerek ağlar ya da ilgisi başka bir yere yönelir. Bebek 8-12 aylık olduğunda, gözünün önünden kaybolan nesneyi aramaya başlar. ArZk nesnenin sürekliliği düşüncesini kazanmışzr. Döngüsel Tepki Işığı aç kapa aç kapa aç kapa aç kapa aç kapa aç kapa aç kapa aç kapa Tekrarlayan hareketler anlamına gelmektedir. Ertelenmiş Taklit Çocuk, gözlemlediği davranışları hemen taklit etmeyebilir. Belli bir süre sonra taklit edebilir. Örnek: İki yaşına yakın bir çocuk, karşı komşularına gi\klerinde, orada gördüğü çocuğun kendini yerlere atarak tepindiğini görmüştür. Çocuk o anda bu davranışı taklit etmemiş, ama eve döndüklerinde taklit etmişwr.
2. İşlem Öncesi Dönem Sembolleri Kullanma Dili kullanmaya başlar: Konuşur. Resim yaparak kendini ifade eder. Tek Yönlü Sınıflama Nesneleri tek bir özelliğine bakarak sınıflayabilirler. Ancak birden fazla özelliği değerlendirerek sınıflama yapamazlar. Diyelim ki elimizde üçgen, kare ve yuvarlak cisimler var. Bunlar yeşil, mavi ve kırmızı renkteler. Çocuk ya şekline göre, ya da rengine göre nesneleri sınıflar. Hem şekline hem rengine göre sınıflama yapamaz. Ben Merkezci Düşünme Çocuklar bu dönemde kendi görüşlerinin mümkün olan tek görüş olduğunu düşünürler. Kendi bildiklerini başkalarının da bildiğini varsayarlar. Dünyanın merkezinin kendileri olduğunu varsayarlar. Örn. Güneş neden var? Diye sorduğunuzda; Beni (ya da bizi) ısıtmak için, diye cevaplarlar.
2. İşlem Öncesi Dönem Animizm (Canlandırmacılık) Çocukların canlı ile cansız varlıkları birbirine karışzrmalarıdır. Örn. Ayın, oyuncak bebeğin, masanın vb. canlı olduğunu düşünürler. Televizyonda çizgi filmde izledikleri kahramanların yaşadığını düşünürler. Yapaycılık Her şeyin insan eliyle yapıldığını düşünmekwr. Örn. Şimşek çakzğında birisi fotoğraf çekiyor diye düşünürler. Yağmurun nasıl yağdığını sorduğunuzda, yukarıda borular var, oradan geliyor, diyebilirler. Sembolik Oyun Objeleri amacı dışında kullanarak oyun oynarlar. Sandalyeden araba olur, uzay gemisi olur, ev olur, okul olur Tek Yönlü Düşünme Bir nesnenin ya da durumun tek bir özelliğine bakarak düşünürler. İki olaydaki ortak noktadan ya da benzerliklerden yola çıkarak, genelleme yapmasıdır. Bir çocuk kahvalzda hep yumurta yiyorsa ve o gün yumurta yememişse, kahvalz yapmadığını söyleyebilir.
2. İşlem Öncesi Dönem Odaktan Uzaklaşamama Çocuk, bir olayın ya da nesnenin bir özelliğe ilgisini yönelwr ve diğer özellikleri göz önünde tutmaz. Çocuktan birden fazla işi yapmasını istediğinizde, genellikle son söylediğinizi yapar, öncekini unutur. Örneğin önce ellerini yıka, sonra da terliklerini giy dediğinizde, bunlardan birini unutacakzr. Monolog Tipi Konuşma Ben merkezci düşüncenin etkisi çocuğun konuşmalarına da yansır. Aynı ortamda bulunan çocuklar karşılıklı konuşuyor izlenimi verseler de, aslında kimsenin kimseyi dinlemediği dikkat çeker. Paralel Oyun Tıpkı monolog Wpi konuşmada olduğu gibi, aynı ortamda benzer oyuncaklarla oynayan çocuklar, birlikte oynuyor izlenimi verebilirler. Ancak dikkatle izlendiğinde, her bir çocuğun diğerleri yokmuş gibi bireysel bir oyunu sürdürdüğü görülebilir.
3. Somut İşlemler Dönemi Nesnenin Korunumu Somut işlemler dönemine geldiğinde, çocuk nesnenin korunumu nu kazanmışzr. Sayıları aynı olan nesnelerin daha fazla yer kaplıyormuş gibi görünmeleri arzk onu şaşırtmaz. Tersine Çevirebilme Somut işlemler döneminde çocuklar işlemleri tersine çevirebilirler. 5 + 2 = 7 ise 7 2 = 5 olduğunu bulabilirler. Odaktan Uzaklaşabilme Somut işlemler döneminde çocuk, bir olayın ya da nesnenin tek bir özelliğine takılıp kalmaz. Diğer özellikleri de göz önünde tutmaya başlar. Dolayısıyla ardı ardına sıralanan birkaç işi unutmadan yerine gewrebilir.
3. Somut İşlemler Dönemi Sınıflandırma Somut işlemler dönemine gelen bir çocuk, nesneleri sınıflarken birkaç özelliğe göre sınıflama yapabilir. Sıralama Somut işlemler dönemindeki çocuklar, büyükten küçüğe ya da küçükten büyüğe gibi sıralamalar yapabilirler. Tümevarımsal Düşünme Betül annesine Anne kendini öldürenler hapishaneye mi gömülürler? diye sormuştur. Piaget in bilişsel gelişim kuramına göre Betül ün bu çıkarımda bulunmasının nedeni ile içinde bulunduğu bilişsel gelişim dönemi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmişwr? A) Deneme- yanılma yoluyla öğrendiği için işlem öncesi dönem B) Sezgisel olarak ayırt edebildiğinden işlem öncesi dönem C) Tümevarımsal düşünmeye başladığından somut işlemler dönemi D) Esnek düşünme gelişwğinden somut işlemler dönemi E) Varsayımlara dayalı düşündüğünden soyut işlemler dönemi Cevap: C
4. Soyut İşlemler Dönemi Soyut Düşünme Çocuklar bu dönemde demokrasi, din, dünyanın başlangıcı, sonu, vb. konularda düşünmeye başlar. Göreli Kavramlar Duruma, koşullara, bireylere, zamana veya yere göre değişebilen durumları kavrama, ancak bu dönemden iwbaren yerleşebilir. Zaman Kavramı Çocukların, okul çağında saate bakarak saawn kaç olduğunu söyleyebilmeleri, zaman kavramını kazanmış olduklarını göstermez. Zaman döneminin büyüklüğü, sözü edilen zamanın neyi anlayğı vb. hakkında düşünebilmesi, soyut işlemler döneminde gerçekleşmektedir. Çok Boyutlu Sınıflama Bu dönemde bireyler, objeleri, büyüklük, renk, şekil, sağlamlık, parlaklık vb. birçok yönden gruplayabilir.
4. Soyut İşlemler Dönemi Varsayımlara Göre Düşünebilme Bu dönemde çocuk, bir varsayımı temele alıp, olasılıkları değerlendirebilir. Örneğin, dünyayı yönetenlerin tümü kadın olsaydı, ne gibi değişiklikler olurdu? sorusunun cevaplarını düşünebilir. Tümdengelime Dayalı Düşünebilme Soyut düşünme döneminde olan bir çocuk, genel bir doğrudan yola çıkarak özel sonuçlara varabilir. Örneğin, Hız = yol x zaman yasasını bilen bir çocuk, arabayla giderken, varacakları yere ne kadar zaman kaldığını hıza ve kilometre tabelalarına bakarak hesaplayabilir. Ergen Benmerkezciliği Ergenler, kendi düşüncelerinin en doğru düşünce olduğuna inanırlar. Bana bir şey olmaz., Kimse beni anlamıyor., Bu koca dünyada yapayalnızım. gibi kendine dönük, olayların sadece onun başına geldiği varsayımına dayanan düşünceler içindedirler. Sanki hayali bir izleyici kitlesi onu takip ediyormuş gibi davranırlar.
VYGOTSKY Vygotsky Marksist bir Rus psikologdu. Piaget nin insan gelişimine bakış açısını sosyal ve kültürel bağlamı (context) hesaba katmadığını vurgulayarak eleşwrdi. İnsanların üst düzeyde zihinsel fonksiyonlara sahip oluşlarının kaynağını sorgulamışzr. Bu kaynağın insanların içinde yaşadıkları sosyo- kültürel yapı/bağlam olduğunu düşünmüştür. Daha spesifik olarak bu kaynağın sosyal süreç olduğu sonucuna varmışzr. Bireyin bilişsel gelişimini kişisel bir çaba olarak yani bireysel psikoloji bakış açısıyla değil, bireyi toplum- içindeki- birey olarak algılamışzr.
VYGOTSKY Vygotsky Piagetnin önerdiği dengeleme vb. gibi süreçlerin hiçbirinin tek başına zihinsel gelişimi açıklayamayacağı kanısındadır. Vygotsky e göre insan davranışı doğal koşullar alznda gözlenmelidir. Bilimsel incelemenin konusu birey değil, bireyin sosyokültürel bağlam içindeki etkileşimleridir fikrindedir. Gelişim bir sosyalleşme süreci değil, sosyal etkileşimlerin zihinsel süreçlere çevrilmesi/dönüştürülmesidir. Çocuğun kültürel gelişiminde her fonksiyon iki kez meydana gelir; ilk olarak sosyal olarak çocuk ve çevresi arasında- sonra ise çocuğun zihninde meydana gelir.
VYGOTSKY Bu anlamda bütün üst seviyedeki zihinsel süreçlerin orijinleri kişiler arası ilişkilerdir. Kişiler arası etkileşimler çocuğun zihnindeki tarzşma ve değerlendirmelere dönüştürülür. Bu dış dünya ve bireyin zihni arasındaki bağı Vygotsky nin deyimiyle araç ve işaretler sağlar Vygotsky e göre çocuklar kendi kendilerine konuşurken (self- talk) bunu Piagetnin zanne\ği gibi benmerkezci oldukları için değil, bunu kendi düşünüşlerini düzenlemek için yaparlar. Çocuklar büyüdükçe bu kendi kendiyle sesli konuşma sıldamaya, sonra sessiz dudak hareketlerine dönüşür Daha sonra da bu konuşma tümden içsel bir şekilde olur. 4-7 yaşlarında kendiyle konuşma en yüksek seviyeye ulaşır ve 9 yaşına doğru içsel düzeye ulaşır. Ancak bu tür süreçler daha zeki çocuklarda daha erken/hızlı olur. Vygotsky e göre kendi kendine konuşmanın sessiz bir şekle gelmesi bilişsel gelişim açısından çok önemlidir.
VYGOTSKY Vygotsky e göre dil bilişsel gelişimin vazgeçilmez bir parçasıdır. Dil ise takdir edileceği üzere sosyal yaşamın bir gereği ve sonucudur. Vygotsky dilin bilişsel gelişime katkısını da nitekim sosyal bağlamın katkıları arasında sayar. Bugün de bilinmektedir ki, dil açısından zengin çevre koşullarında yaşamak bilişsel gelişime manidar katkılar yapar. İçsel konuşmanın aracı olduğundan, kişinin soru sormasına, fikirler üretmesine, düşünmeye araç olan kavram ve kategorileri sağlamakla dil bilişsel gelişimde temel bir önem arz eder. Vygotsky e göre dilin önemi ayrıca dilin sosyal etkileşimin temel aracı olmasından da kaynaklanır. Vygotsky kişinin gelişiminde kişiyi tek başına ele almamaktadır.
VYGOTSKY / Yakınsal Gelişim Alanı Mesela bebekle konuşmanın yanı sıra, bebeğin çevresinde birbirleriyle konuşmak surewyle de kişiler çocuğun gelişimini etkilerler- bu etkide araç yine dildir. Yakınsal/yaklaşık gelişim alan (the zone of proximal development) kavramı Vygotsky nin en temel kavramlarındandır. Vygotsky e göre gelişim her zaman daha karmaşığa doğru giden bir hiyerarşi arz e\ğinden, çocuklar kendilerinin hemen önündeki eşikleri aşmak için rehberliğe ihwyaç duyarlar Burada sözü edilen alan çocuğun tek başına beceremeyeceği ama bir başkasının az bir yardımıyla baş edebileceği becerilere ilişkin gelişmeye açık alan kastedilir. Vygotsky çocukların gelişiminde sadece yewşkinlerin değiş diğer çocukların da önemli olduğunu vurgulamışzr (birbirlerine örnek teşkil etme ve rehberlik etmekle).
VYGOTSKY / Yakınsal Gelişim Alanı Yakınsal/ yaklaşık gelişim alanı denen alan, eğiwmin ve ebeveynlerin gelişime katkıda bulunmak anlamında kullanabilecekleri alandır. Vygotsky e göre kişiler ve gruplar beraberce hazrlayabilir ve problem çözebilirler. Mesela oyuncağını kaybetmiş bir çocuğun babası tekrar tekrar sorular sorar ve en son çocuk oyuncağın arabada unutulduğu sonucuna bu sayede varabilir bu da Zpkı içsel diyalog gibi diğerleriyle diyalogun da düşünme ve problem çözme gibi bilişsel işlemlerde önemli araç olduğunu gösterir. Mesela bu oyuncağın yerini bulma örneğinde oyuncağı kim buldu? Sorusunun yanız tek başına çocuk ya da tek başına baba değildir- cevap; ikisi beraber buldular. Böyle bir yaşanzdan sonra çocuğun aynı problem çözme yöntemini ondan sonraki benzeri durumlarda kullanması olasıdır. Vygotsky e göre gelişimin amacı kişinin düşünsel süreçlerinde giderek özerkleşmesi- özgürleşmesidir.