ETKİLİ SINIF YÖNETİMİ Editörler Prof. Dr. Hüseyin KIRAN Doç. Dr. Kazım ÇELİK Yazarlar Dr. Abidin DAĞLI Dr. Ali Rıza ERDEM Dr. Ali TAŞ Dr. Ekber TOMUL Dr. Erkan TABANCALI Dr. Hasan DEMİRTAŞ Dr. Kazım ÇELİK Dr. Ruhi SARPKAYA Dr. Şükran TOK Dr. Tuncay AKÇADAĞ Dr. Turan Akman ERKILIÇ Öğretim elemanları için PowerPoint sunuları hediyedir. Geliştirilmiş 13. Baskı Ankara 2018
ETKİLİ SINIF YÖNETİMİ Editörler Prof. Dr. Hüseyin KIRAN - Doç. Dr. Kazım ÇELİK Tüm Hakları Saklıdır. 2018. Bu kitabın basım, yayın, satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle veya mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz veya dağıtılamaz. Anı Yayıncılık, kurulduğu 1993 yılından bu yana yayıncılık alanında aralıksız olarak uluslararası düzeyde faaliyet gösteren beş farklı firmanın Türkiye; QSR International şirketinin ise Ortadoğu ve Doğu Avrupa dan oluşan 21 ülkedeki bölge temsilciliğini yürüten uluslararası bir yayınevidir. ESCI, ERIC, SCOPUS, EBSCO HOST, ERA vb. veri tabanlarında taranmakta olan Eurasian Journal of Educational Research/EJER dergisini 2000 yılından bu yana yayınlayan, yedi yüzden fazla yayını bulunan, yüze yakın yabancı dildeki kitabı Türkçe ye çevirip yayınlayan Anı Yayıncılık ın yayınları, dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve Türkiye de kurulan Turcademy.com tarafından taranmaktadır ve indekslenmektedir. Geniş bilgi için http://www.aniyayincilik.com.tr sayfasını ziyaret edebilirsiniz. Yayıncı Sertifika No : 16003 Matbaa Sertifika No : 13268 ISBN : 978-605-170-100-4 Kapak Tasarımı : Anı Yayıncılık Mizanpaj : Anı Yayıncılık Dil Kontrol : Saliha Güzel Karagöz Baskı : Sözkesen Matbaası Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk. No: 2/40 Yenimahalle-ANKARA Tel : 0 312 395 21 10 KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI KIRAN, Hüseyin-ÇELİK, Kazım ETKİLİ SINIF YÖNETİMİ Anı Yayıncılık, 13. Baskı, Ankara/Türkiye 2018, x+326 Sf, 16 x 24 cm ISBN: 978-605-170-100-4 Eğitim, Öğretim, Sınıf Yönetimi Sınıf Yönetiminin Temelleri, Öğretimin Yönetimi, Zaman Yönetimi, Sınıfta Öğretmen-Öğrenci İletişimi, Sınıfta Güdüleme, Disiplin Oluşturma, Sorun Davranışların Yönetimi, Özel Grupların Yönetimi Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: 0 312 425 81 50 pbx e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr A harfinin evrimi ii
ÖN SÖZ Okul işlevlerini büyük ölçüde kendi içinde yer alan eğitim-öğretim birimleri olan sınıflarda yapılan etkinlikler aracılığıyla gerçekleştirir. Bu nedenle sınıflar ve sınıflarda olup bitenler eğitim-öğretim sürecinde belirleyici nitelik taşırlar. Öğrenme-öğretme etkinliklerinin önceden belirlenen amaçlara ulaşabilmesi, her şeyden önce ulaşılmak istenen amacı gerçekleştirecek hedef davranışların kazandırılabilmesine olanak sağlayacak, uygun bir sınıf ortamının hazırlanması, sürdürülmesi ve etkin bir biçimde yönetilmesi ile olanaklıdır. Sınıflar, öğrenme-öğretme etkinliklerinin gerçekleştirilmesi amacıyla oluşturulmuş özel alanlardır. Eğitimsel amaçların gerçekleşebilmesi için öğrenme sürecinde bir düzene gereksinim vardır. Bu düzeni tehdit eden her türlü değişken, sınıf içerisinde öğrenme sürecini olumsuz etkilemekte, kayıplara yol açmaktadır. Sınıf yönetimi eğitimi almak, sınıf yönetimini etkileyen bu değişkenleri tanımak ve değişkenlere karşı gerekli önlemleri alabilme becerisini kazandırır. Sınıf yönetimi, öğrenme için uygun ortamın, iklimin oluşturulması ve sürdürülmesi olarak tanımlanabilir. Sınıf yönetimi, sınıf ortamından, bireyin psikolojik özelliklerinden ve sınıf dışı etkenlerden de etkilenir. Bu yüzden sınıf yönetimi bazı güçlükleri içerir. Ancak etkili sınıf yönetimi eğitimi almış ve öğrendiklerini uygulayabilen öğretmenler, bu sorunları önceden kestirip gerekli önlemleri alabilirler. Bu kitap, öğrenci merkezli bir eğitim ortamında öğretmenin sınıf yönetimine ilişkin duruşunu tanımlamaktadır. Ayrıca, öğrencinin aktif olduğu bir ortam düşünülerek öğretmenlerin kazanması gereken sınıf yönetimi becerileri tanımlanmaya çalışılmıştır. Katkısı olan herkese teşekkürlerimizi sunuyoruz. Şubat-2005 Tüm Yazarlar iii
iv
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Doç. Dr. Hasan DEMİRTAŞ SINIF YÖNETİMİNİN TEMELLERİ... 1 Eğitim-Okul-Sınıf İlişkisi... 3 Sınıf Nedir?... 5 Sınıfın Yapısal Özellikleri... 6 Yönetim Nedir?... 6 Eğitim Yönetimi... 7 Okul Yönetimi... 7 Sınıf Yönetimi... 8 Sınıf Yönetiminin İçeriği... 10 Neden Sınıf Yönetimi?... 12 Sınıf Yönetiminin Boyutları... 13 Sınıf Yönetimi Modelleri... 16 Sınıf Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar... 19 Özet... 25 Değerlendirme Soruları... 27 Kaynakça... 30 2. BÖLÜM Prof. Dr. Ali TAŞ SINIF YÖNETİMİNİ ETKİLEYEN ETKENLER... 33 Giriş... 35 Sınıf Yönetimini Etkileyen Etmenler... 35 A- Sosyal Etkenler... 36 1. Aile... 36 2. Toplumsal Norm ve Değerler... 37 3. Çevre... 38 4. Beklentiler... 38 5. Kitle İletişim Araçları... 39 B- Psikolojik Etkenler... 41 1. Öğrenci Özellik ve İhtiyaçları... 41 2. Öğretmenin Kişilik Özellikleri... 42 C- Eğitsel Etkenler... 43 1. Okul Yönetiminin Yapısı ve İşleyişi... 44 2. Öğretmenin Niteliği ve Eğitim Durumu... 44 3. Öğretmenlerin Okul Amaç ve Değerlerine Bağlılığı... 45 v
4. Kontrolü Kaybetme Korkusu... 45 5. Dersin İşlenişi... 46 6. Sınıfın Fiziksel Durumu... 47 7. Sınıf Kurallarının Durumu... 49 Özet... 50 Değerlendirme Soruları... 51 Kaynakça... 55 3. BÖLÜM Dr. Öğr. Üyesi Erkan TABANCALI SINIF ORTAMININ FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ... 59 Giriş... 61 Fiziksel Ortamın Önemi... 61 Fiziksel Ortamın Değişkenleri... 63 Sınıfın Büyüklüğü ve Öğrenci Sayısı... 63 Isı... 64 Işık... 65 Renk ve Görünüm... 65 Gürültü... 66 Temizlik... 66 Sınıfın Yerleşim Düzeni... 67 Değerlendirme Soruları... 76 Kaynakça... 78 4. BÖLÜM Prof. Dr. Şükran TOK ÖĞRETİMİN YÖNETİMİ... 79 Giriş... 81 Öğretimin Yönetimi... 81 Etkili Öğretmenler... 81 Öğretmenlerin Öğretimsel İşlevi... 84 Öğretimin Planlanması... 85 Öğretimin Uygulanması... 86 Derse Hazırlık... 87 Dikkat Çekme... 87 İlgi Çekme... 87 Güdüleme... 87 Gözden Geçirme... 87 Dersin Sunumu... 88 Bireysel ve Grupla Öğrenme Etkinlikleri... 89 Dersin Kapanışı... 93 vi
Öğretimin Değerlendirilmesi... 94 Etkili Öğretim ve Davranış Yönetimi... 96 Öğretimin Yönetiminde Etkili Öğrenme ve Öğretme Yaklaşımları... 98 İşbirliğine Dayalı Öğrenme... 104 Problem Temelli Öğrenme... 107 Proje Temelli Öğrenme... 110 Çoklu Zekâ Kuramı... 111 Doğrudan Öğretim... 115 Özet... 116 Değerlendirme Soruları... 117 Kaynakça... 121 5. BÖLÜM Doç. Dr. Turan Akman ERKILIÇ ZAMAN YÖNETİMİ... 123 Yönetimin İşlevleri ve Zaman... 125 Zaman Yönetimi ve Zamanın Kendine Özgü Yönleri... 125 Zaman Yönetiminde Temel Yaklaşımlar... 128 Sınıfta Zaman Yönetimi... 131 Sınıfta Etkili Zaman Yönetimi İçin Öneriler... 136 Özet... 137 Örnek Olay... 138 Değerlendirme Soruları... 140 Kaynakça... 143 6. BÖLÜM Prof. Dr. Ekber TOMUL SINIFTA ÖĞRETMEN - ÖĞRENCİ İLETİŞİMİ... 145 Sınıfta Öğretmen-Öğrenci İletişimi... 147 İletişim Nedir?... 147 Eğitimde İletişim Süreci ve Öğeleri... 149 Kaynak... 149 İleti... 150 Kanal... 151 Alıcı... 153 Etkin Dinleme... 154 Empatik Dinleme... 156 Geribildirim... 157 İletişim Türleri... 158 Sözel İletişim... 159 Sözel Olmayan İletişim... 160 vii
İletişim Engelleri... 164 Özet... 165 Değerlendirme Soruları... 167 Kaynakça... 171 7. BÖLÜM Prof. Dr. Ruhi SARPKAYA SINIFIN İLİŞKİ DÜZENİNİ OLUŞTURMA... 173 Giriş... 175 Grup Dinamiği Açısından Sınıfın İlişki Düzeni... 175 Sınıfta İlk Günler... 178 Tanışma... 179 Sınıf İklimi... 185 Öğretmen Beklentileri... 188 Sınıfta Demokratik Bir İlişki Düzeni Oluşturma... 191 Sınıfta Kaygı, Heyecan, Eşduyum (Empati)... 193 Özet... 196 Değerlendirme Soruları... 198 Kaynakça... 201 8. BÖLÜM Prof. Dr. Ali Rıza ERDEM SINIFTA GÜDÜLEME... 203 Örnek Olay... 205 Güdüleme... 205 Güdüleme Süreci... 205 Güdüleme Kuramları... 207 İçerik Kuramları... 207 Süreç Kuramları... 212 Öğrencileri Öğrenmeye Güdüleme... 217 Öğrenmede İçsel ve Dışsal Güdüleme... 218 Öğrencileri Güdülemede Kullanılabilecek Stratejiler... 219 Özet... 222 Değerlendirme Soruları... 224 Kaynakça... 227 9. BÖLÜM Doç. Dr. Kazım ÇELİK DİSİPLİN OLUŞTURMA VE KURAL GELİŞTİRME... 231 Giriş... 233 viii
Disiplin ve Önemi... 233 Disiplin Sorunlarının Kaynakları... 235 Okul İçindeki Disiplin Sorunları... 236 Sınıf Yönetiminde Kural Oluşturma... 240 Sınıflar İçin Gerekli Kuralları Geliştirmenin Basmakları... 243 Kuralın Gerekliliğini Tartışma... 244 Liste Oluşturma... 244 Kurallara Uymayı Kabul Etme ve İçselleştirme... 245 Kurallara Rehberlik Etme ve Gözden Geçirme... 246 Kural Öğretme Yolları... 247 Özet... 248 Değerlendirme Soruları... 250 Kaynakça... 253 10. BÖLÜM Doç. Dr. Tuncay AKÇADAĞ SORUN DAVRANIŞLARIN YÖNETİMİ... 255 Eğitim Ortamında Sorun Davranışlar... 257 Sınıf İçi Sorun Davranışların Nedenleri... 258 Sınıf İçi Sorun Davranışların Nedenleri... 258 Sınıf Dışı Nedenler... 267 Sorun Davranışların Önlenmesine Yönelik Yaklaşımlar... 273 Sorun Davranışı Göz Ardı Etmek... 275 Çevre Koşullarını Değiştirmek... 276 Ilımlı Kontrol Tekniklerini Kullanma... 277 Akran Grup Etkisini Kullanma... 279 Sert Kontrol Tepkileri... 279 Örnek Olay... 282 Değerlendirme Soruları... 284 Kaynakça... 287 11. BÖLÜM Dr. Öğr. Üyesi Abidin DAĞLI ÖZEL GRUPLARIN YÖNETİMİ... 289 Giriş... 291 Okul Başarısızlığı Olan Çocuklar... 292 Okul Başarısızlığının Nedenleri... 292 Öğrencinin Okul Başarısızlığı ile İlgili Çözüm Yolları... 295 Dikkat Eksikliği ve Hiperaktif Bozukluğu Olan Çocuklar... 296 Hiperaktivite ve Dikkat Eksikliğinin Ortaya Çıkma Sebepleri... 296 ix
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocukların Özellikleri... 297 Sınıfta Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Öğrencilerin Yönetimi... 299 Özel Öğrenme Güçlüğü Olan Çocuklar... 299 Özel Öğrenme Güçlüğü Olan Çocukların Özellikleri... 301 Sınıfta Öğrenme Güçlüğü Çeken Öğrencilerin Yönetimi... 302 Görme Engelli Çocuklar... 302 Görme Engellilerin Özellikleri... 303 Görme Engelliliğinin Sebepleri... 303 Görme Engelliliğinin Belirtileri... 304 Sınıfta Görme Engelli Öğrencilerin Yönetimi... 305 İşitme Engelli Çocuklar... 305 İşitme Engelliliğinin Sebepleri... 306 Sınıfta İşitme Engelli Öğrencilerin Davranışları ile İlgili Belirtiler... 306 Sınıfta İşitme Engelli Öğrencilerin Yönetimi... 307 Konuşma Engelli Çocuklar... 308 Konuşma Engelliliğinin Sebepleri... 308 Konuşma Engelli Çocukların Özellikleri... 309 Sınıfta Konuşma Engelli Öğrencilerin Yönetimi... 311 Bedensel (Ortopedik) Engelli Çocuklar... 311 Bedensel Engelliliğinin Sebepleri... 312 Bedensel Engelli Öğrencilerin Özellikleri... 313 Sınıfta Bedensel Engelli Öğrencilerin Yönetimi... 313 Uyum ve Davranış Bozukluğu Olan Öğrenciler... 314 Uyum ve Davranış Bozukluğunun Sebepleri... 315 Uyum ve Davranış Bozukluğu Olan Öğrencilerin Özellikleri... 316 Sınıfta Uyum Bozukluğu Olan Öğrencilerin Yönetimi... 316 Örnek Olay... 317 Üstün Yetenekli Çocuklar... 318 Üstün Yetenekli Çocukların Özellikleri... 319 Sınıfta Üstün Yetenekli Öğrencilerin Yönetimi... 320 Özet... 322 Değerlendirme Soruları... 323 Kaynakça... 325 x