TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ TEPGE BAKIŞ Temmuz 2011 / ISSN: 1303 8346 / Nüsha: 1 TARIM ÜRÜNLERİ FİYATLARINDA MEVSİMSEL DALGALANMALAR Kübra TAŞDEMİR TEPGE Dr. Kemalettin TAŞDAN TEPGE 1. Giriş Tarımsal ürün fiyatları, tarım dışı sektörlerin ürünlerinin fiyatlarından, yıldan yıla ve hatta mevsimlere göre çok büyük dalgalanmalar göstermesi özelliği ile ayrılırlar. Bu dalgalanmalar, bu ürünlerin arzında ve talebinde ortaya çıkan artış ya da azalışlardan kaynaklanmaktadır. Tarımsal ürün fiyatlarındaki dalgalanmalar, dört ana başlık altında toplanabilir (Dinler, 1996). Bunlar; 1. Tarımsal ürün rekoltesinde yıllık değişmeler ve tarımsal ürün fiyatlarında dalgalanma (King kanunu) 2. Üretimin fiyat değişimlerine intibakının gecikmesinden kaynaklanan devresel fiyat dalgalanmaları (Örümcek ağı teoremi) 3. Tarımsal ürün fiyatlarında konjonktürel dalgalanmalar 4. Mevsimlik fiyat dalgalanmaları Bu çalışmada yukarıda belirtilen ana başlıklardan mevsimlik fiyat dalgalanmaları incelenmiştir. Tarımsal ürünler, biyolojik nedenlerden dolayı, mevsimlerin ritmine bağlı olarak, yılda bir veya birkaç kez hasat edilebilmektedir. Bu ürünlerin talebi ise tüm yıl devam etmektedir. Dolayısıyla, çeşitli mevsimlerde arz ve talep arasında oluşan dengesizlik, mevsimlik fiyat dalgalanmalarının nedeni olmaktadır. Bununla birlikte mevsimlik fiyat dalgalanmaları stoklanabilir ürünler için farklı, stoklanması mümkün olmayan ürünler için farklıdır (Dinler, 1996). Bu farklılık fiyatın arza karşı duyarlılığında belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Stoklanamayan ürünlerde fiyatın arza karşı duyarlılığı yüksek iken, stoklanabilir ürünlerde daha düşüktür. Çalışmada, 2003-2010 dönemindeki buğday, mısır, limon, domates, elma, süt ve dana karkas fiyat seti kullanılmış ve mevsim indeksleri ile varyasyon katsayıları hesaplanarak fiyatlardaki mevsimsel dalgalanma etkisi ortaya konulmuştur. Buğday, mısır, süt ve dana karkas fiyatları TÜİK ÜFE Fiyat Endeksi (2003=100) ortalama madde fiyatları iken, domates ve limon fiyatları Antalya Toptancı Hali fiyatlarıdır. Tanımlayıcı istatistikte dağılım ölçüleri içerisinde en yaygın kullanılanı standart sapmadır. Ancak standart sapma nispi değişimi ortaya koymadığından, standart sapma yerine varyasyon katsayısı tercih edilmektedir. Varyasyon katsayısı, bir serideki sayıların, standart sapmalarının ortalamalarına oranlanıp yüz ile çarpılmalarıyla bulunmakta ve gerçekleşen değişimin yüzdesini ortaya koymaktadır. (Çalışmanın metodolojisi için örnek olarak bkz. Şengül, H. ve ark., 1994, Özkan, B. ve ark., 2003) Sayfa1
2. Bulgular Buğday Buğday, hasat zamanına bağlı olarak üretim kaynaklı arzı yılın belirli bir döneminde yoğunlaşan bir ürün olmasına karşın, üretim miktarı yüksek ve stoklanabilir bir üründür. Ayrıca ihtiyaç olması durumunda kolaylıkla ithalatı yapılabilmektedir. Bunlarla birlikte hem üretim hem de kullanımı açısından stratejik öneme sahip bir ürün olmasından dolayı sıkı ürün politikasının izlendiği, devletin önemli bir oyuncu olarak yer aldığı bir ürün piyasasına sahiptir. 2003-2010 döneminde üretici piyasasında oluşan aylık fiyatlar incelendiğinde ortalama fiyatın sabit fiyatlarla 0,58 TL/kg olduğu görülmektedir. Bununla birlikte fiyat 0,54 TL/kg 0,62 TL/kg aralığında oluşmuştur. Dolayısıyla fiyatlar geniş olmayan bir aralıkta hareket etmekte, buna bağlı olarak da fiyat dalgalanmaları düşük düzeyde gerçekleşmektedir. Fiyatlarda ortalama dalgalanma oranı incelenen dönem itibarıyla %11 iken, en az %10, en fazla da %13 olarak gerçekleşmiştir (Grafik 1). Fiyatlarla dalgalanma oranlarının gelişimi bir arada dikkate alındığında; Nisan ayında her iki oranın da en yüksek değerine ulaştığı buna karşın dalgalanmanın en düşük düzeyinde seyrettiği Ekim ayında fiyatın yine en yüksek seviyesinde oluştuğu görülmektedir. Hasat öncesi dönemin sonuna yakın olan Nisan ayında hem yurtiçi üretim hem de ithalat kaynaklı arzın yetersizliği fiyatların dalgalanarak yükselmesine neden olmaktadır. Hazirandaki hasat ile birlikte fiyatlar düşmekte ardından üretim kaynaklı arzın sınırlı olduğu, piyasada stok kullanımın artmaya başladığı Eylül ile birlikte fiyat tekrar artmaya başlamaktadır. Bu dönemde TMO ve diğer stok kaynaklarının piyasaya arzını artırması ve ithalat ile birlikte fiyatlar gerilemekte ve Ocak ayı itibarıyla en düşük seviyesine (0,54 TL/kg) inmektedir. Grafik 1. Buğdayda mevsimsel fiyat dalgalanması Tüm bu veriler buğdayda fiyatların geniş olmayan bir aralıkta oluştuğunu, mevsimsel fiyat hareketlerinin yüksek dalgalanmalara neden olmadığını göstermektedir. Bunun en önemli nedeni buğdayın stoklanabilir olması, dolayısıyla arzının piyasa koşullarına göre düzenlenebilmesidir. Buna bağlı olarak da buğday açısından mevsimsel dalgalanmaların etkisi sınırlıdır. Kuraklık vb. iklimsel faktörlerin yanı sıra hastalık ve zararlıların olması ya da ekonomik krizler gibi dönemlerde buğday fiyatlarında konjonktürel değişimlerin olması, fiyat hareketleri açısından önemli olmakla birlikte uzun dönemde yukarıdaki genel yapı önemli ölçüde değişmemektedir. Aynı durum tarım ürünlerinin büyük bölümü için de geçerlidir. Sayfa2
Mısır Mısır da buğday gibi hasadı belirli bir dönemle sınırlı olan, stoklanabilir bir üründür. Diğer yandan gerektiğinde ithalat yapılarak arz açığı giderilebilmektedir. Dolayısıyla mısır arzı piyasa koşullarına göre ayarlanabilir. Bunlara bağlı olarak mısırda da mevsimsel fiyat hareketleri dar bir aralıkta oluşmakta, hasat dönemlerinde azalan fiyat sonraki dönemlerde arza bağlı olarak değişmektedir. Mısırda yıllık ortalama fiyat 0,60 TL/kg iken, dalgalanma oranı %9 dur. Fiyat dalgalanmasının en yüksek olduğu ay %13 ile üretim döneminin başlangıcı olan Mart-Nisan iken, bu aylarda yetersiz arza bağlı olarak fiyat en yüksek seviyesine ulaşmaktadır. Sonrasında hasadın başladığı Ağustos ayına kadar fiyat arza göre hareket etmekte ve bu dönemde fiyat üzerinde çoğunlukla ithalat etkili olmaktadır. Eylül ayı ile birlikte başlayan birkaç aylık dönemde önce yüksek arza bağlı olarak fiyatlar ve dalgalanma oranları gerilemekte, Ekimden sonra ise stokların piyasaya düzenli arzına bağlı olarak fazla değişim göstermeyen bir fiyat dalgalanması gerçekleşmektedir (Grafik 2). Ancak bu dönemde yüksek stok dolayısıyla da arz, fiyatların gerilemesine neden olmakta ve Ocak ayı itibarıyla mısır fiyatı en düşük seviyesinde gerçekleşmektedir. Grafik 2. Mısırda mevsimsel fiyat dalgalanması Domates Sebze ve meyveler mevsimsel fiyat dalgalanmalarının etkilerinin en net şekilde görülebildiği ürün gruplarıdır. Domates ise mevsime bağlı olarak hem açıkta hem de serada üretilebilen, taze olarak uzun süre stoklanamayan bir ürün olması, üretim koşullarına bağlı maliyet ve fiyat değişimlerinin kolaylıkla görülebilmesi nedeniyle fiyat dalgalanmalarının ortaya konulmasındaki en iyi örnek ürünler arasındadır. Domates mevsimsel koşullara bağlı olarak Haziran-Eylül döneminde açıkta tarla koşullarında üretilebilirken, Ekim ayından itibaren ise sıcaklık vb iklimsel faktörlere bağlı olarak serada üretilebilen bir üründür ve bu durum domates üretim maliyeti ve fiyatlarını doğrudan etkilemektedir. Bu açıdan ele alındığında domates fiyatlarının iki dönemde incelemenin gerekli olduğu ortaya çıkmaktadır. Haziran-Eylül dönemi: Arzın yüksekliği ve maliyetin düşüklüğü, fiyatların en düşük düzeylerinde gerçekleşmesini sağlamaktadır. Bu dönemde ortalama fiyat 0,56 TL/kg iken fiyat aralığı 0,49 TL/kg - 0,62 TL/kg dır. Aynı şekilde dalgalanma oranları da yılın en düşük düzeylerine inmektedir. Ancak dalgalanma oranı aralığı geniştir. Ortalama dalgalanma oranı %30, Sayfa3
dalgalanma oranı aralığı ise %15-41 dir (Grafik 3). Dalgalanma oranının Ağustos ayında %15 e kadar gerilemesine karşın dönem içerisinde Eylül ayı itibarıyla %41 e kadar yükselmesi ve bu oranların birbirini izleyen iki ayda ortaya çıkması arz ve taleple ilgilidir. Ağustostaki yüksek talebe karşın yeterli arz fiyatın düşük düzeyde kalmasını sağlarken, Eylülde azalan arzla birlikte yüksek düzeyde kalan talep, fiyatların yükselmesine dolayısıyla da dalgalanma oranının yüksek düzeyde gerçekleşmesine neden olmaktadır. Ayrıca Eylülde kısmen sera domatesinin piyasaya girmeye başlamasının yanı sıra, dönemin genelinde ihracatın seyri fiyat hareketlerini etkilemektedir. Diğer yandan, dönem içerisinde farklı domates türlerinin piyasaya girişi ile de fiyatlarda değişim olabilmektedir. Domates sebze ihracatı içerisinde oldukça önemli bir yere sahiptir ve 2011 yılında en önemli ihracat pazarımızı oluşturan AB de meydana gelen bitki hastalıkları ve bunun insan sağlığına etkisi nedeniyle bu pazarda oluşan ithalat talebi artmıştır. Rusya gibi geleneksel pazarlarımıza yapılan ihracat da dikkate alındığında, domates ihracatının yurtiçi fiyat hareketlerini etkilemesi beklenebilir. Grafik 3. Domateste mevsimsel fiyat dalgalanması Ekim-Mayıs dönemi: Sera domatesi üretiminin olduğu dönemde fiyatlar yüksek seviyelerde gerçekleşmektedir. Bu dönemdeki ortalama fiyat 1,10 TL/kg dır ve Mayıs-Eylül dönemindeki ortalama fiyatın iki katı kadardır. Bu durum sera domatesi ile tarla domatesi arasındaki fiyat farklılığını ve mevsimselliğin fiyat üzerindeki etkisini net olarak ortaya koymaktadır. Dönem içerisinde en yüksek fiyat 1,55 TL/kg ile sera domatesi üretiminin azalmaya başladığı dolayısıyla arz dalgalanmalarının oluştuğu Nisan ayında iken, 0,94 TL/kg ile en düşük fiyat ise kısmen erkenci tarla domatesinin piyasaya girmeye başladığı Mayıs ayındadır. Bu dönemde domates fiyatlarındaki dalgalanmalar yine arza bağlı olarak oluşmaktadır. Dönem içerisindeki ortalama dalgalanma oranı %34 ile Mayıs-Eylül dönemindekinden az da olsa yüksektir. Benzer şekilde en düşük ve en yüksek dalgalanma oranlarından oluşan dalgalanma oranı aralığı da %18-53 ile diğer dönemden daha yüksektir. Nisan ayında en düşük seviyesine (%18) ulaşan dalgalanma oranına karşın fiyatın en yüksek (1,55 TL/kg) seviyesine ulaşması dikkat çekicidir. Nisanda sera domatesi arzının azalmaya başlamasıyla fiyat seviyesi yükselmektedir. Ancak arzın sera domatesi ile sınırlı kalması ve domates ithalatının olmaması fiyat dalgalanması oranının artmasını engellemektedir. Sayfa4
Limon Limon, Eylül ayından itibaren hasat edilmektedir ve hasatla birlikte limon fiyatları azalma trendi göstermektedir. Bu trendin sonucunda yıllık ortalaması 0,92 TL/kg olan fiyat, Ocak ayı itibarıyla 0,58 TL/kg a kadar düşmektedir (Grafik 4). Hasattan sonraki aylarda üretimin azalmasıyla birlikte Şubata kadar arzda devamlılık sağlanabilmektedir. Buna bağlı olarak fiyat Şubata kadar düşük seviyelerde oluşmaya devam etmektedir. Eylül-Şubat döneminde piyasadaki rekabet ve farklı türlerdeki limonların piyasada bulunması, fiyat farklılıklarının oluşmasına ve fiyat dalgalanmalarının artmasına neden olmaktadır. Bu artış Mart ayı itibarıyla, arzdaki azalmanın da başlamasıyla birlikte, ortalama %63 gibi oldukça yüksek oranda olan fiyat dalgalanma oranının %98 e kadar ulaşmasını sağlamaktadır. Dalgalanma oranının en düşük olduğu ay ise fiyatın 1,48 TL/kg ile en yüksek seviyesine çıktığı Ağustos tur. Bu ayda arzın çok düşük düzeyde olması fiyat farklılıklarının oluşmasını engellemekte ve dalgalanma oranının düşük kalmasını sağlamaktadır. Ağustos ayından itibaren Kıbrıs limonunun piyasaya girmesi ile birlikte fiyatlarda gerileme başlamakta, Eylül den itibaren ise yerli ürünün piyasaya çıkması ile birlikte fiyatlardaki gerileme hızlanmaktadır. Grafik 4. Limonda mevsimsel fiyat dalgalanması Süt Süt, piyasasında konjonktürel bir aksaklık olmadığı sürece arz ve talep yapısında, dolayısıyla fiyatlarında özelikle de üretici fiyatlarında önemli derecede değişim görülen bir ürün değildir. Nitekim çalışmada incelenen 8 yıllık dönemde, sabit fiyatlarla ortalama 0,86 TL/kg olan fiyat, 0,80 TL/kg 0,93 TL/kg arasında oluşmuştur (Grafik 5). Fiyatın en düşük olduğu ay Ocak iken, Mayısa kadar azalan arza bağlı olarak fiyat artmaya devam etmekte ve bu aydan itibaren açıkta otlatma ve yaylacılık faaliyetlerinin artması ile artan arza bağlı olarak azalmaktadır. Yaz aylarında ise talebin yüksek seviyesini koruması fiyatın belirli bir seviyede kalmasını sağlamakta, çok fazla düşmesini engellemektedir. Eylül sonrasındaki dönemle birlikte talebin artması ve arzın azalmasına bağlı olarak fiyat artmakta, Ekim ayında da en yüksek seviyesine ulaşmaktadır. Bundan sonraki dönemde ise hayvanların tekrar kapalı alanlarda beslenmeye başlanması ve arzın düzenli olmasına bağlı olarak tekrar fiyat düşmektedir. Süt fiyatlarındaki dalgalanma oranı da fiyatlarla benzer şekilde hareket etmekle birlikte arz-talep dengesinin devamlılığı dalgalanma oranlarının oldukça düşük düzeylerde gerçekleşmesini sağlamaktadır. İncelenen dönemde, yıllık ortalama dalgalanma oranı %5 iken, aylık olarak %4 6 arasında gerçekleşmiştir. Sayfa5
Grafik 5. Sütte mevsimsel fiyat dalgalanması Dana Karkas Dana karkas fiyatlarının gelişimi de süt fiyatları ile hemen hemen aynı gelişim göstermektedir. Buna göre sütte olduğu gibi dana karkas fiyatlarında da en düşük fiyat 12,09 TL/kg ile Ocak ayında iken, en yüksek fiyat 14,69 TL/kg ile Ekim ayındadır (Grafik 6). Yıllık ortalama fiyat ise 13,24 dür. Grafik 6. Dana karkas fiyatlarında mevsimsel fiyat dalgalanması Dalgalanma oranları da sütten daha yüksek olmakla birlikte domates, limon gibi bitkisel ürünlere göre düşüktür. Dana karkas fiyatlarında aylık ortalama dalgalanma oranı %8 12 arasında değişirken yıllık ortalaması %10 dur. 3. Genel Değerlendirme Tarımsal ürünlerde fiyatlar talep ve konjonktürel koşullar gibi birçok faktöre göre değişmekle birlikte, tarımsal üretimin doğal koşullara bağımlı olması bu faktörler arasında arzı dolayısıyla mevsimselliği öne çıkarmaktadır. Mevsimselliğe bağlı fiyat hareketleri ise mevsimsel fiyat Sayfa6
dalgalanmalarını oluşturmaktadır. Bu dalgalanmaların seviyesinin ve gelişiminin bilinmesi ise politika yapıcılar ve piyasa oyuncuları tarafından karar verme sürecindeki etkili faktörlerden bir tanesi olarak kullanılabilir. Çalışmada incelenen ürünler dikkate alındığında tahıllarda arzda fiyat dalgalanmaları olduğu ancak bu ürünlerin depolanabilir olması ve arzın yetersiz olduğu dönemlerde yapılabilen ithalatla fiyatların belirli düzeylerde tutulabildiği dolayısıyla da dalgalanma aralığının düşük olduğu görülmektedir. Hayvansal ürünlerde arz ve talep arasındaki dengenin düzenli ve devamlı olması, tahıllarda olduğu gibi mevsimsel fiyat dalgalanma oranlarının düşük olmasını sağlamaktadır. Sebze ve meyve grubu ürünlerde, ürünün üretimin belirli bir dönemde gerçekleşmekte, çoğunlukla stoklama da yapılamamaktadır. Bunlara bağlı olarak arz dalgalanmaları diğer ürün gruplarına göre daha sık olmaktadır. Arzın bu yapısına karşın talebin çoğu ürün için sürekli ve yüksek düzeyde olması ise fiyat hareketliliğini artırmaktadır. Bunun sonucu olarak fiyat dalgalanma oranları da %100 e kadar yaklaşabilmekte ve mevsimselliğin etkisi sebze ve meyve grubu ürünlerde çok daha net olarak ortaya çıkmaktadır. Kaynaklar Antalya Toptancı Hali, 2011. Antalya Toptancı Hali Kayıtları, Antalya Şengül, H., Erkan, O., 1994. Türkiye de 1970-1989 Dönemindeki Soğan Fiyatlarının Analizi, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt:9 (3):213-228, Adana. Dinler, Z., 1996. Tarım Ekonomisi, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa. Özkan, B., Hatırlı, S.A., Akçaöz, H., Karadeniz, C.F., 2003, Turunçgil Fiyatlarının Analizi, Tarım Ekonomisi Dergisi, Tarım Ekonomisi Derneği Yayını, Sayı 8, Sayfa: 37-49, ISSN:1303-0183. TÜİK, 2011 a,b. Üretici Fiyatları Endeksi Veritabanı, http://www.tuik.gov.tr TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ / TEPGE Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kampüsü 1 nolu Giriş (Eski APK Binası) Eskişehir Yolu 9. km. Lodumlu / ANKARA Telefon : 0.312. 287 58 33 Faks: 0.312. 287 54 58 http://www.aeri.org.tr Sayfa7
Ek tablo 1. Buğday, mısır, domates, limon, süt ve dana karkas fiyatlarında mevsimsel dalgalanma /1 Ortalama Fiyat /a (TL/kg) Ortalama Fiyat /a (TL/kg) Ortalama Fiyat /a (TL/kg) Mevsim Endeksi /2 Varyasyon Katsayısı Mevsim Endeksi/2 Varyasyon Katsayısı Mevsim Endeksi /2 Varyasyon Katsayısı Buğday Mısır Domates Ocak 0,54 93,0 0,12 0,53 88,6 0,11 0,97 103,8 0,39 Şubat 0,55 96,2 0,11 0,57 94,5 0,11 1,04 112,0 0,32 Mart 0,57 99,7 0,11 0,58 97,1 0,13 1,22 130,4 0,24 Nisan 0,62 107,3 0,13 0,64 106,8 0,13 1,55 166,6 0,18 Mayıs 0,57 98,5 0,11 0,60 99,7 0,09 0,94 100,6 0,36 Haziran 0,56 98,0 0,12 0,62 103,1 0,09 0,49 52,3 0,37 Temmuz 0,55 95,7 0,10 0,63 105,5 0,09 0,56 60,1 0,28 Ağustos 0,57 99,4 0,10 0,64 106,0 0,06 0,55 59,4 0,15 Eylül 0,58 100,4 0,10 0,60 100,2 0,06 0,62 66,7 0,41 Ekim 0,62 106,9 0,10 0,62 102,5 0,09 1,10 118,4 0,53 Kasım 0,59 103,1 0,10 0,60 99,3 0,09 1,03 110,7 0,31 Aralık 0,59 101,7 0,11 0,58 96,7 0,08 1,11 119,0 0,38 Ortalama /b 0,58 0,11 0,60 0,09 0,93 0,33 Süt Dana Karkas Limon Ocak 0,80 93,4 0,05 12,09 91,3 0,08 0,58 63,3 0,61 Şubat 0,84 97,1 0,06 12,59 95,0 0,10 0,63 68,8 0,80 Mart 0,85 99,2 0,05 12,90 97,4 0,11 0,72 78,3 0,98 Nisan 0,90 104,7 0,06 13,73 103,7 0,12 0,96 104,2 0,94 Mayıs 0,82 95,7 0,06 12,55 94,8 0,11 1,06 115,0 0,80 Haziran 0,82 95,3 0,05 12,52 94,6 0,09 1,16 125,8 0,58 Temmuz 0,82 95,8 0,05 12,64 95,4 0,11 1,26 137,3 0,46 Ağustos 0,87 100,7 0,04 13,33 100,7 0,10 1,48 161,6 0,38 Eylül 0,87 101,6 0,05 13,64 103,0 0,11 1,10 120,0 0,41 Ekim 0,93 107,6 0,06 14,69 111,0 0,10 0,83 90,9 0,41 Kasım 0,91 105,3 0,04 14,25 107,6 0,11 0,64 69,7 0,51 Aralık 0,89 103,6 0,04 13,97 105,5 0,10 0,60 65,0 0,67 Ortalama /b 0,86 0,05 13,24 0,10 0,92 0,63 Kaynak: TÜİK, 2011a. ÜFE (2003=100) TÜİK, 2011b. ÜFE ortalama madde fiyatları (Buğday, mısır, süt, dana karkas) Antalya Toptancı Hali, 2011. Hal fiyatları (Domates, limon, elma) 1/ 2003=100 Bazlı ÜFE kullanılarak her ayın fiyatı 2010 yılı fiyatlarına dönüştürülmüştür. 2/ Mevsim Endeksi = (a / b) x 100 Sayfa8