2010 İa Glşm Raporu brlşk dklr açıklama otu Türky 2010 İa Glşm Raporu da İa Glşm Edk dğr v ıralama dğşklklr açıklamaı Grş 2010 İa Glşm Raporu İa Glşm Edk (İGE) haplamaıda kullaıla götrglr v mtodolojd pk çok küçük acak öml uyarlamaları kapıyor. Bu dğşklklr y rşlblr vr tlr d dahl dlrk İGE tatkl bütülüğüü daha da güçldrmştr. Bu ot, bu tkk uyarlamaları v lr dayaarak oluşturulduğuu yaı ıra dğşklklr bu yılk İGE ıralamaları v dğrlrdk tklr d açıklamaktadır. Okuyucuları raporu İtatkl Ekdk Tablo 2 İa Glşm Edk Trdlr rfra vrrk İGE dğrdk glşm dğrldrm tavy dlmktdr. Tablo 2 tutarlı götrglr, mtodolojy v zama rlr vrlr dayamaktadır v böylc ülklr grçklştrdğ grçk lrlmlr yaıtarak dğrlrdk grçk dğşklklr v zama çrdk ıralamaları götrmktdr. Altta yr ala vrlr v mtodlar dğşmş olduğuda yayılaa raporlarda dğrlr v ıralamaları karşılaştırmak yaıltıcı v uyguuz olacaktır. Bu yıla at rapor dyl tml dayaa üç y blşk dk ortaya koymuştur: Eştzlğ Uyarlaa İGE, Toplumal Cyt Eştzlğ Edk v Çok Boyutlu Yokulluk Edk. Bu ot Türky bu götrglrd kaydttğ lrlmy götrmkt v açıklamaktadır. Hr br dk aıl hapladığıa dar dtaylar ç 2010 raporuu Tkk Notlar 1-4 bölümü v lgl rapor kullaımı blglr bakıız. İa Glşm Emdk d (İGE) yapıla dğşklklr Götrglr İGE a glşm üç tml boyutuda uzu vadl lrlmy dğrldr br özt ölçüdür: uzu v ağlıklı br hayat, blgy rşm v y br hayat tadardı. Öck raporlarda bu tml boyutlar ıraıyla doğumdak bkl yaşam ür; ytşk okuryazarlık oraı v ğtmd blşk toplam okul kaydı l ABD doları partd kş başıa GDP atı alma gücü (PPP ABD $) olarak blrlmşt. Blgy v y br hayat tadardıa rşm ölç götrglr bu rapordak tablolarda dğşmştr. Blgy rşm ) 25 yaş v üzr kşlr hayatı boyuca aldıkları ğtm yıllarıı ortalamaı ola ytşk ğtm ortalama yılı v ) çocuğu hayatı boyuca yaşa bağlı okula kayıt oralarıı mvcut şkld kalmaı hald, okula başlama yaşıdak br çocuğu öğrm hayatıı toplam yıl ayııı götr okula başlama yaşıdak çocukları bkl okullaşma yılı götrglr l ölçülüyor. Bazı ülklrd, özllkl d İGE lt başıdak ülklrd yr ala bu y ölçülr yükk düzyd blşk toplam okul kaydı oralarıa v ytşk okuryazarlık oralarıa rşmştr. Bu şkld bu götrglr ayrım yaratma gücü zayıflamış olmaktadır. Ytşk ğtm v çocuklar ç bkl okullaşma yıllarıı ortalama yılı ğtm kavramıı daha y kapamakta v ülklr araıda daha güçlü ayırıcı br güç olarak ortaya çıkmaktadır. Bu götrglr ayrıca ğtm v okula kaydolmada o zamalarda grçklş dğşklklr kapamaktadır. Buula brlkt öck götrglrd olduğu üzr ğtm kalt dğrldrmmktdr. 1
Yaşam tadartları artık PPP ABD $ olarak kş başıa gayr af yurtç hâıla (GSYİH) yr PPP ABD $ olarak kş başıa Gayraf Mll Glr (GSMG) şkld haplamaktadır. Gayraf yurt ç haıla br koomk çıktı ölçüü olmakla brlkt br ülk harcaablr glr yaıtmamaktadır. Bazı karlar yurtdışıa çıkıyor olablr, bazı yrlşk kşlr yurtdışıda şç dövz alıyor olablr v bazı durumlarda da dışarıda ülky gl yardım akışları öml mktarlara ulaşmış olablr. GSMG, GSYİH yı bu faktörlr ç uyarlamaktadır v bu dl d br ülk glr düzy ölçmk açııda daha y br ölçüdür. Boyut Götrglr Döüşümü İGE haplama farklı brmlrd ölçül boyut götrglr ıfırda br kadar dğş brmz ölçğ döüştürmy grktrmktdr. Bu döüştürmy grçklştrmk amacıyla hr br götrg ç mmum v makmum dğrlr blrlmştr. Bu raporda, boyut götrglr tüm alt blşlr ç İGE trdlr uulduğu ürç zarfıda (1980 yılıda 2010 yılıa kadar) gözlml makmum düzylr kullaılarak döüştürülmüştür. Mmallr şu şkld blrlmştr: yaşam bklt - 20 yıl; ğtm ç - 0 yıl v kş başıa GSMG - 163 (PPP ABD $) gözlml mmumlardır. Mmum dğr çmlr, altıda a glşm grçklşm olaakız olduğu agar hayat tadardı vya doğal ıfır lkyl motv dlmştr. Bu makmum v mmumları kullaarak döüştürül İGE o zamada y yapılablr olduğua dar br ülk a glşm başarılarıı özt ölçüüü oluşturmaktadır. Brlştrm Mtodu Gçmştk raporlarda İGE, boyut dklr artmtk ortalamaı olarak haplamıştır. Bu brlştrm mtodu boyutları brbr yr koma olaağıı ağlamıştır. Dğr br dyşl İGE ölçümüd br boyuttak düşük br başarı oraı dğr br boyuttak yükk başarıyla kompa dlblr. Bu yıl, çarpımal br brlştrm mtodu kullaılmıştır, örğ brlştrmd boyut dklr gomtrk ortalamaı kullaılarak yapılmıştır. Bu yaklaşım boyutlar araıda brbr yr tutma düzy azaltmaktadır v örğ doğumdak bkl yaşam ürd yüzd br oraıda düşüş, İGE üzrd ğtm vya glrdk yüzd br oraıdak br düşüş l ayı tky ahptr. Tablo A bu yılı raporuda İGE y yapıla dğşklklr öztlmktdr. Tablo A: İGE Rformlarıı Özt Boyutlar Götrglr Sağlık Blg Yaşam Stadardı Doğumdak bkl yaşam ür (yıl) Ytşk okur yazarlık (%) Brlşk Toplam kayıt oraı (%) Kş Başıa GSYİH (PPP ABD $) Öck 2010 Döüşüm Götrglr Döüşüm Mmum Makmum Mmum Makmum dğr (gözlml dğrlr) 25 85 Doğumdak 20 83.2 bkl yaşam ür (yıl) 0 100 Bkl 0 20.6 Okullaşma Yılı 0 100 Ortalama 0 13.2 Okullaşma Yılı 100 40,000 Kş başıa 163 108,211 (tava GSMG (PPP dğr) ABD $) Brlştrlmş Artmtk ortalama Gomtrk Ortalama Vrlr İGE y k yıllık br zama zarfıda ua öck raporları tr bu yılı raporu İGE dğrlr v ıralamalarıı 2010 yılı ç umaktadır. 2010 yılı vrlr doğumdak bkl yaşam ür v 2
okullaşmaı ortalama yılı ç mvcuttu v okullaşmaı bkl yılı ç o mvcut vrlr olduğu yılı vrlr kullaıldı. Kş başıa GSMG (PPP ABD $) 2010 tahmlr IMF d alıa GSYİH, büyüm tahmlr Düya Bakaı ı o kş başıa GSMG (PPP ABD $) vrlrd alımaktadır. Ülklr araı karşılaştırılablrlğ mümkü olduğuca fazla olmaıı ağlamak ç İGE öclkl olarak BM Nüfu Bölümü d, UNESCO İtattk Ettüü d (UIS) v Düya Bakaı da alıa ululararaı vrlr dayadırılmaktadır. Acak UIS ortalama okullaşma yıllarıa lşk tattk toplamadığıda bl (Barro v L) 1 blm adamlarıı yaptığı güvlr tahmlr kullaılmıştır. Barro v L tahmlr üfu ayımlarıda ld dl okula dvam vrlr l UIS v BM İtattk Brm d dahl olmak üzr BM ajaları tarafıda toplaa okula kaydolma vrlr dayalıdır. Bu yıl bazı ülklr İGE dört blşd az br vya daha fazlaıda kk vrlr mvcuttur. İGE bu dl yalızca 169 ülk ç haplamıştır (168 BM üy ülk v Ç Halk Cumhuryt Hog Kog Özl İdar Bölg). Bu yıl İGE tabloua Mkrozya lk kz grd. Zmbabw tkrar lty gr tk ülk oldu. Atgua v Barbuda, Bhuta, Küba, Domk, Ertra, Grada, Lüba, Umma, Sat Ktt v Nv, Sat Luca, Sat Vct v Grad, Samoa, Syşllr v Vauatu vrlr kk olmaı tabloda yr almadı. İGE dğrlr v ıralamaları 2009 v 2010 raporlarıda götrl İGE dğrlrdk v ıralamalarıdak dğşklklr İGE y haplamada yukarıda blrtl mtodolojk dğşklğ yaı ıra durumdak grçk altta yata dğşklklrd kayaklamaktadır. Daha öc d blrtldğ üzr, bu yılk rapordak İGE dğrlr v ıralamaları öck raporlardaklrl karşılaştırılablr dğldr. İGE lrdk lrlm dğrldrlm olaak ağlamak ç 2010 raporu 1980 yılıda 2010 yılıa kadar y mtodoloj kullaılmaıa olaak vr, mümkü ola yükk ayıdak ülk ç İGE lr yd haplamış hallr çrmktdr (bakıız Rapordak Tablo 2). Ak blrtlmdğ takdrd İGE lrlmlr v ıralamalarıı dğrldrmk ç bu blgd kullaıla, (raporu İtattk kd alıa) vrlr y İGE mtodoloj dayamaktadır. Buula brlkt 2010 raporuu bölümlrd uula lrlm v ıralamalar Hbrd İGE adı da vrl orjal İGE y kullamaktadır. Hbrd İGE y İGE l ayı ormallştrm v brlştrm mtoduu kullamaktadır. Souçlar 2010 yılı ç Türky İGE dğr 0.679 l yükk a glşm katgorddr. Bu da Türky y 169 ülk v bölg çrd 83. ıraya yrlştrmktdr. Bazı blş götrglr poltka dğşklklr ardıda hızlı br şkld dğşklk götrmdğd İGE a glşm kouudak lrlmlr kıa zama zarfıda dğrldrmk ç taarlamamıştır. Bu özllkl d ortalama okullaşma yılı v doğumdak bkl yaşam ür ç gçrldr. Acak orta la uzu vadd İGE lrlm gözd gçrmk faydalıdır. 1980 v 2010 yılları araıda Türky İGE dğr 0.467 d 0.679 a çıkmıştır. Bu da %45 lk vya ortalama yıllık %1.3 lük br artışa tkabül tmktdr. Böyl br artışla Türky bzr br başlagıç İGE düzy ola ülklr ortalama lrlm kıyala lrlmy ölç dömd apmaya dayalı İGE glşm açııda 14. ırada yr almaktadır (Bakıız İtattk Ekd yr ala Tkk ot 1 v Tablo 2). 1 Barro, R. J. v L, J.W. (2010), "A Nw Data St of Educatoal Attamt th World, 1950 2010 (Düyada Eğtm Katılıma lşk Y Br Dz Vr St, 1950 2010)." NBER Çalışma Blg No. 15902. Cambrdg: Ekoomk Araştırma Ulual Bürou. 3
Tablo B hr br İGE götrgd Türky lrlm gözd gçrmktdr. 1980 v 2010 yılları araıda Türky doğumdak bkl yaşam ür rdy 12 yıl, okullaşmaı ortalama yılı 4 yıla yakı v bkl okullaşma yılı rdy 5 yıl olarak artmıştır. Türky kş başıa GSMG ayı zama zarfıda % 112 artmıştır. Tablo B: Türky tutarlı zama rlr vrlr, y blş götrglr v y mtodoljy dayalı İGE Trdlr Doğumdak Bkl Ortalama Kş başıa İGE Dğr bkl yaşam ür okullaşma yılı okullaşma yılı GSMG (PPP US$) 1980 60.3 7.0 2.9 6,291 0.467 1985 62.0 7.8 3.9 7,139 0.515 1990 64.6 8.4 4.5 8,632 0.552 1995 67.6 9.2 4.8 9,243 0.583 2000 70.0 10.8 5.5 10,422 0.629 2005 71.4 11.2 6.0 12,206 0.656 2010 72.2 11.8 6.5 13,359 0.679 Aşağıdak Şkl 1 1980 yılıda bu yaa Türky İGE hr br blş dk katkııı götrmktdr. Şkl 1: 1980-2010 Türky İGE blş dklr trdlr Yaşam bklt İGE Yıl Eğtm Kş başıa GSMG Dğr ülklr gör lrlm dğrldrlm Uzu vadl lrlm br ülk komşularıa hm coğraf açıda hm d İGE dğr açııda faydalı br bçmd dğrldrlblr. Örğ 1980 yılıda Türky, Bulgarta v Ltoya Avrupa v Orta Aya ülklr brbr yakı İGE dğrlr ahpt. Acak 1980 v 2010 yılları araıdak dömd bu üç ülk İGE lr artırma kouuda farklı lrlmlr götrdlr (Bakıız Şkl 2). 4
Şkl 2: 1980-2010 Türky İGE Trdlr İ a G l ş m E d k Yıl Bulgarta Ltoya Türky Türky 2010 İGE 0.679 l Avrupa v Orta Aya ülklr ortalamaı ola 0.717 altıda. Ayrıca 0.717 ola yükk a glşm ülklr ortalamaıı da altıda. Avrupa v Orta Aya da Türky yakı İGE komşuları grk üfuları grk İGE ıralamaları gözöüd buludurulduğuda 60 v 67. yr ala Sırbta v Azrbayca dır (Bakıız Tablo C). Türky ayı zamada çok yükk a glşm dk ahp ülk ola Almaya l karşılaştırılmıştır. Tablo C: Sçl ülklr v bölglr gör Türky 2010 İGE götrglr İGE dğr İGE ıralamaı Bkl okullaşma yılı Doğumdak bkl yaşam ür Okullaşmaı ortalama yılı Kş başıa GSMG (PPP ABD$) Türky 0.679 83 72.2 11.8 6.5 13,359 Sırbta 0.735 60 74.4 13.5 9.5 10,449 Azrbayca 0.713 67 70.8 13.0 10.2 8,747 Almaya 0.885 10 80.2 15.6 12.2 35,308 Avrupa v Orta Aya 0.717 70.4 13.9 9.4 12,555 Yükk İGE 0.717 72.6 13.8 8.3 12,286 Eştzlğ Uyarlaa İGE Y Edklr İGE br ülkdk tml a glşm başarılarıı ortalama ölçüüdür. Tüm ortalamalar gb İGE d ülk düzyd üfua karşı a glşm dağılımıdak ştzlğ maklmktdr. Bu yılk rapor hr br boyutu ortalama dğr ştzlk drc gör azaltarak İGE tüm üç boyutudak ştzlklr göz öüd buludura, çok ayıda ülk ç y br ölçü ola ştzlğ uyarlaa İGE y (EUİGE) ortaya koymaktadır. Ya başarıları dağılımıdak mvcut ştzlk v bu yıl düşük ola 1 düzy uyarlaa ştzlğ karşı tkzlk düzy göz öü alıdığıda, EUİGE üç İGE boyutuda br ülk ld ttğ a glşm ortalama düzy br ölçüüdür. İGE boyutlarıda ştzlk vya ştzlğ 5
karşı br tkzlk yok k, a glşm ortalama düzy İGE y yaıtılmaktadır. Bu alamda İGE olaı a glşmlr br dk, EUİGE grçk a glşm br dk olarak görülblr. Eştzlğ bağlı olarak olaı a glşmdk kayıp İGE v EUİGE araıdak fark l ortaya koyulmaktadır v br yüzd olarak fad dlblr. Daha fazla dtay ç bakıız Tkk ot 2. Türky 2010 İGE 0.679 dur. Buula brlkt ştzlk ç dğr çıkarıldığıda İGE 0.518 düşmktdr, bu da boyut dklrdk dağılımdak ştzlğ bağlı %24 lük br kayıp dmktr. Türky İGE komşuları Sırbta v Azrbayca ı dğrlr ıraıyla %11 v %14 oraıda ştzlğ bağlı kayıplar götrmktdr. Toplumal Cyt Eştzlğ Edk Y Toplumal Cyt Eştzlğ Edk (TCEE) kadıları üç boyuttak dzavatajlarıı yaıtmaktadır: ürm ağlığı, güçldrm v koomk faalytlr. Ürm ağlığı a ölüm v adola doğurgalık oraları l, güçldrm hr br cyt tarafıda parlamtoda şgal dl adaly ayıı v kc öğrtm v yükk öğrtmdk hr br cyt okula dvam oraıyla v koomk faalyt hr br cyt ç ş pyaaıa katılım l ölçülmktdr. TCEE öck Toplumal Cytl lgl Glşm Edk v Toplumal Cyt Güçldrm Edk yr almaktadır. TCEE üç TCEE boyutuda kadı v rkklr başarıları araıdak ştzlğ bağlı a glşm kaybıı götrmktdr. TCEE boyutlarıı brlştrlm lk olarak hr br cyt grubu ç gomtrk ortalamalar kullaılarak ayrı br bçmd yapılmıştır. Toplumal Cyt ha ortalamalar daha ora kadı v rkklr araıdak ştzlğ götr v boyutlar araıda brlşm ç uyarlama yapa armok ortalama kullaılarak grçklştrlmktdr. So olarak TCEE armok ortalama v rfra ortalama araıdak görcl fark (kayıp) olarak fad dlmktdr. Rfra ortalama tüm üç TCEE boyutuda cytlr araı ştlğ varayarak ld dlmktdr. TCEİ kouuda daha fazla dtay ç lütf bakıız İtattk Ekdk Tkk Not 3. Türky d mcl %9 u kadılarda oluşmaktadır v ytşk kadıları %27 kc öğrtm vya yükk öğrtm mzuudur. Bu ora rkklrd %47 dr. Hr 100.000 calı doğumu 44 üd kadılar hamllkl lgl bplrd hayatlarıı kaybtmktdr. 2 Adola doğurgalık oraı 1000 yaşaya doğum başıa 39 doğumdur. İş pyaaıa kadıları katılımı %25 k rkklr ç bu ora %75 tr. Bu durumda Türky CEİ dğr 2008 vrlr gör 138 ülk çrd 77. ıradadır. Türky İGE komşuu Azrbayca bu dkt 62. ırada yr almıştır. Çok Boyutlu Yokulluk Edk 1997 yılıda bu yaa İa Glşm Raporları paraal olmaya yokulukları farklı yölr br araya gtr İa Yokulluk Edk (İYE) umaktadır. İYE yokulluğu alaşılma yötm katkıda bulumuştur acak ölçü brylr vya halr karşı karşıya kaldığı çakışa yokulukları kapamamaktadır. Bu yılk rapor ğtm, ağlık v yaşam tadardı koularıda ayı halrdk çoklu yokulukları taımlaya Çok Boyutlu Yokulluk Edk (ÇBYE) ortaya koymuştur. Eğtm v ağlık boyutları kşr götrgy dayalıyk yaşam tadardı altı götrgy dayalıdır. Br ha ç ÇBYE oluşturmada grkl ola götrglr tümü ayı ha araştırmaıda alımaktadır. Götrglr ölçülmktdr v yokuluk korları araştırmadak hr br ha ç haplamaktadır. O götrg az üç tad yaklaşık olarak yoku (vya yokul) olarak ayıla 3 koruu ala halr çok boyutlu olarak yokul 2 A ölüm tahmlr rapor hazırladığı zama mv cut ola vrlrdr. Eylül 2010 da yayılaa gücll vrlr ç bakıız F UNICEF (2010) Trd Matral Mortalty (A Ölüm Oralarıda Trdlr), 1990 2008. Nw York ( ayrıca bakıız http://whqlbdoc.who.t/publcato/2010/9789241500265_g.pdf) 6
adddlmktdr. İk la üç araı yokuluk koru ola halr çok boyutlu olarak yokul olma rkd vya haa olarak görülmktdr. Türky d üfuu yüzd 8 çoklu yokulukla boğuşurk, bua k olarak %19 u da çoklu yokuluklara karşı haatır. Çok boyutlu yokulluk çrdk aları yaşadığı yokuluğu ortalama yüzd ola Türky dk yokuluğu gşlğ (yoğuluğu) % 46 dır. Yokulukları yoğuluğu l uyarlaa çok boyutlu olarak yokul ola üfuu yüzd ola ÇBYE 0.039 dur. Türky İGE komşuları ola Sırbta v Azrbayca ı MPI ları ıraıyla 0.003 v 0.021 dr (bakıız Tablo D). Tablo D: Sçl ülklr gör Türky çoklu yokulukları İGE dğr MPI dğr Kş başıa Çok boyutlu yokulluk (%) Yoğuluk (%) Türky 0.679 0.039 8.5 45.9 19.0 Sırbta 0.735 0.003 0.8 40.0 3.6 Azrbayca 0.713 0.021 5.4 38.6 12.4 Rk altıdak üfu (%) Yokulluk ıklıkla glr yokulluğu açııda tartışılmaktadır. Şkl 3 güd PPP 1.25 ABD$ l yaşaya üfuu yüzd l ölçül glr yokulluğuu v Türky dk çok boyutlu yokulukları karşılaştırmaktadır. Şkl glr yokulluğuu hkây yalızca br kımıı ortaya koyduğuu götrmktdr. Kş başıa çok boyutlu yokulluk glr yokulluğuda yüzdlk olarak 6 pua daha yükktr. Bu da glr yokulluğu ıırıı üzrd yaşaya brylr y d ğtm, ağlık v dğr yaşam koşullarıda yokuluk çkblcğ maaıa glmktdr. Şkl 3 ayı zamada Türky üç boyutta az götrglrd brd yoku ola üfuuu götrmktdr: yaşam tadardı, ğtm v ağlık. Şkl 3: Türky Glr Yokulluğuyla Çok Boyutlu Yokulukları Karşılaştırılmaı N ü f u u y ü z d Kş başıa MPI Yaşam tadardı Eğtm Sağlık Glr yokulluğu 7