TÜRKİYE İÇİN SERMAYE STOK VERİLERİ GÜNCELLENMESİ VE BÜYÜME ORANIYLA İLİŞKİSİ: DÖNEMİ

Transkript

1 TÜRKİYE İÇİN SERMAYE STOK VERİLERİ GÜNCELLENMESİ VE BÜYÜME ORANIYLA İLİŞKİSİ: DÖNEMİ Updatig Capital Stock Data for Turkey ad Its Relatioship with Growth Rate: The Period of Dr. Ahmet ÜNLÜ Bilecik Üiv., İ.İ.B.F., ÖZET Bir ülkeye, ekoomiye veya sektöre ait sabit sermaye stoku değişkeiyle ilgili verileri elde ediliyor olması güümüzü birçok çalışması içi öem taşımaktadır. Bu edele gelişmiş ülkeleri çoğuda bu değişkele ilgili veriler farklı istatistik kurumları tarafıda devlet eliyle yayılamakta ve araştırmacıları kullaımıa suulmaktadır. Bu ülkelerde sermaye stoku verilerii daha sağlıklı hesaplaabilmesi içi bu kou üzerie detayladırılmış bir literatür alaı oluşmuştur. Acak birçok ülkede ise kurumlar tarafıda yayılaa herhagi bir sermaye stoku verisi bulumamaktadır. Bu ülkelerde araştırmacıları ihtiyacı karşılamak üzere gelişmiş ülkelerdeki sermaye stoku hesaplamasıyla ilgili literatüre bağlı kalarak bu değişkee ait verileri oluşturmaya çalıştığı görülmektedir. Bezer şekilde Türkiye içi daha öce 2003 yılıa kadar hesaplamış ola sermaye stoku verilerii daha gücel hale getirmek ve bu verileri kullaılabileceği çalışmalara veri sağlamak amacıyla sermaye stoku üzerie bu çalışma yapılmıştır. Aahtar Kelimeler: Sabit Sermaye Yatırımı, Sermaye Stoku, Yatırım Ömrü, Aralıksız Evater Yötemi, Üretim Faktörü, Korelasyo. ABSTRACT It is importat for ecoomical papers obtaiig ad updatig fixed capital stock beloged to a coutry, a ecoomy or a idustry. For this reaso i the most developed coutries, the data related this variable is published differet statistical istitutios authorized by govermet ad preseted to researchers usig. I these coutries coutig the capital stock more accurately, the literature area is formed detailed for this object. However i a lot of coutries there is t ay capital stock data published from official istitutios. I these coutries it seems that the researchers try to costitute the data by meas of coutig liked with the literature of the developed coutries. I this similarity, sice to update the data of capital stock couted beforehad util 2003 ad to provide the papers to utilize this data, we created this paper cocerig capital stock. As a result we obtaied the capital stock for Turkey from 1972 to Keywords: Fixed Capital Ivestmet, Capital Stock, Service Lives, Perpetual Ivetory Method, Productio Factor, Correlatio. ( 98 )

2 1. GİRİŞ Sermaye stoku, emek ve eerji yaıda, diğer kayaklar ve materyaller gibi diğer faktör girdileriyle birlikte üretim faktörü olarak kullaıla yeide üretilebile maddi varlıklardır. Sermaye stoku, bia işaatı (fabrikalar ve ofisler gibi), mühedislik yapısı (yollar ve barajlar gibi) ve üretim sürecide kullaıla makie ve doaımlarda oluşmaktadır. Bular, yeide üretilemeye fakat diğer malları üretimide doğruda kullaıla toprak, mieral yatakları ve doğal kayaklar gibi varlıklarda ayrılmaktadır. (Statistics Caada, 2001: 3) Ekoomi bilimide veri elde edilmesi ve oluşturulması yöüde e sorulu değişkelerde birisi sermaye stokudur. Sermaye stokuu veri sağlaya kurumlarda elde edilemediği Türkiye gibi ülkelerde bu soru daha da öemli hale gelmektedir. Ekoomi alaıda Türkiye de sermaye stoku ile ilgili resmi veri yayılamasa bile kısıtlı sayıdaki bir takım çalışmalar yol gösterici olmaktadır (Saygılı, Ciha ve Yurtoğlu, 2005: 14). Bu sıırlı çalışmalar da, bir takım veri kısıtları edeiyle ortaya çıka varsayımlarda dolayı bilimsel yöde eleştirilere maruz kalabilmektedir. Sermaye stoku tahmilerii elde edilmesi, ekoomi bilimide bir takım farklı koularda soruları çözümü içi özel bir öeme sahiptir. Sermaye stoku ölçümlerie; potasiyel çıktı tahmiide, üretim ve yatırım foksiyolarıı temel bir bileşei olarak ve birçok verimlilik değişmelerii aaliz etmek içi e öemli bir şekilde ihtiyaç duyulmaktadır (OECD, 2001a). Üretke sermaye stokuu tahmi edilmesi, yapısal tartışmalar ile ilgili olduğu kadar, ayrıştırılmış bir düzeyde sermaye, verimlilik, yatırım ve istihdam (employmet) diamiklerii çalışmak içi amaca uygu bir değişkedir (Hölzl ad Leisch, 2004). Böylece bu çalışma kapsamıda özellikle üretim foksiyolarıda kullamak üzere farklı sektörleri sermaye stoklarıı döemi içi tahmi etmek amaçlamaktadır. Sermaye stoku verisi kousuda eksikliği bir derece de olsa giderilebilmesi amacıyla, OECD i kulladığı yötem yardımıyla, Türkiye ekoomisi içi sektörler bazıda e so sermaye stoku serisi tahmileri Saygılı vd. (2005) tarafıda yıllarıı kapsayacak şekilde yapılmıştır. Burada, OECD i sermaye stoku hesabıda kulladığı tekik yötem ve temel varsayımlar dikkate alıarak Türkiye ekoomisii aa sektörleri içi sermaye stoku değerleri hesaplamıştır. ( 99 )

3 2. SERMAYE STOKU (BİRİKİMİ) TAHMİN YÖNTEMİ Sermaye stokuu tahmi edilmeside öcelikli olarak, karşılaşıla kavram ve taımlamaları suulması yararlı olacaktır Sabit Sermaye Yatırımları ve Sermaye Birikimi (Stoku) Büyüme eğilimii temelide sermaye birikimi bulumaktadır. Üretim birimlerii sermaye birikimii sağlamaları, yoğulaşmaları ve büyümeleri, ekoomii geel calılık düzeyiyle paralellik taşımaktadır. Üretim birimleri ekoomik gelişme hızıyla birlikte sürekli olarak büyüyerek giderek devleşebilmekte ve kedi faaliyet alalarıda tek başlarıa etki duruma gelebilmektedirler. Tekelci firmalar içi sabit sermaye yoğulaşmasıı bir zorululuk olduğu belirtilmektedir. Büyük ölçekli firmalar büyük ölçekli üretim yaptıkları içi büyük sermayelere ihtiyaç duymaktadırlar. Diğer tarafta gelişmiş kapitalist ülkelerde kuruluş ve sorasıdaki faaliyetler sürecide gerekli ola sermaye çok büyük boyutlara ulaşmıştır. Dev firmalar adaptasyo sürecide liderlik koumuda bulumalarıyla ilişkili olarak ölçek hedefleri kapsamıda e yei tekolojileri kullaabilmek içi büyük sermaye gereksiimi duymaktadırlar. (Özca, 1981: ) Farklı üretim birimlerii sermaye yatırımları birlikte değerledirildiğide sermaye stoku söz kousu olmaktadır. Her bir sektörde gerçekleşe sabit sermaye yatırımlarıı mevcut ve geçmişte gele değerleri toplaarak sermaye stokua ulaşılmaktadır. Bu çalışmada, sermaye stoku hesaplamasıda geellikle kullaıla yötem ve temel varsayımlar açıklaarak buları uygulaması hedeflemiştir. Öcelikle, elde edilecek sermaye stoku serisii bazı özellikleri ortaya koulmalıdır. Sermaye stokuu (sermaye birikimii) temsil etmek içi gayri safi sabit sermaye stoku ölçütü kullaılmaktadır. Ayrıca, sermaye stoku verisi mevsimsel etkilerde kayaklaabilecek hatalarda korumak amacıyla ve buu yaıda daha kısa zama periyodlu veri setie sahip olumaması edeiyle yıllık frekasta tahmi edilmiştir. Üretim sürecii öemli bir faktörü ola sermaye girdisii bir göstergesi olarak kullaıla gayri safi sermaye stoku ölçütü, üretim foksiyolarıı kou edildiği birçok bilimsel çalışmada etki bir rol üstlemektedir. OECD veri tabaıda özel bir öem verile bu ölçüt, yapıla taımlamalara göre, ilgili ülkeleri ve edüstrileri var ola fiziki sermaye varlıklarıı toplam miktarıı temsil etmektedir. Acak birçok ülkede, tüm ekoomi, makro düzey veya sektörel düzeyleri herhagi biride resmi olarak sermaye stoku verisi yayımlaya ülke bulmak zordur. Bu edele OECD, bu kouyla ilgili detaylı ve yoğu çalışmaları edeiyle araştırmacılar içi birçok ülke ile ilgili veri ve bilgi yöüde zegi bir kurumdur. OECD tarafıda yapıla çalışmalarda ortaya koula yötemlerle, birçok OECD ülkesie yöelik sermaye stoku tahmileri yapılmıştır, acak Türkiye bu ülkeler arasıda yer almamıştır. Saygılı vd. ( 100 )

4 (2005) tarafıda hesaplaa sermaye stoku, bu aladaki boşluğu doldurması açısıda öemli bir çalışma olmuş 2003 yılıa kadar sermaye stoku verilerii sağlamıştır. Veri yelpazesii geişletilmesi ve 2008 yılıa kadar geçmişe döük projeksiyolar açısıda verileri gücelleştirmei yararı açısıda Saygılı vd. (2005) çalışmasıda hareketle sermaye stoku verilerii tahmi edilmiştir. Burada öcelikle OECD tarafıda kullaıla yötem ve Türkiye içi daha öce hesaplamış sermaye stoku tahmilerii elde edilişi kousuda detaylı açıklamalara yer verilmektedir. İlgili ülkelere döük sabit sermaye stoku verilerii, OECD Uluslararası Sektörel Veri Tabaıda (ISDB - Iteratioal Sectorial Database) bulumaması veya eksik buluması durumuda, bu veriler Aralıksız Evater Yötemi (PIM - Perpetual Ivetory Model) ile tahmi edilmektedir. Ulusal kurumları geellikle kullamayı tercih ettiği bu yötemi temel aşamaları aşağıda açıklamaktadır. Sermaye stoklarıı tahmiide temel olarak iki yötem vardır (Hölzl ad Leisch, 2004). 1. Sigorta değerleri, defter değerleri veya doğruda veri toplaarak elde edile verilere dayaarak bir ölçüm yılı içi stoku doğruda hesaplaması; 2. Geçmiş yatırımlar üzerie tarihi serileri biriktirilmesi ve kullaımda çıkmış veya defterde silimiş varlıkları hesapta çıkarılması. İkici yötem ayı zamada sürekli evater yötemi (PIM- Perpetual Ivetory Method) olarak bilimektedir. PIM, basit bir model içide varlık kullaım ömürleri ve kullaımda çıkmalarıı üzerie varsayımlarla birlikte, uzu bir döemi dikkate alarak toplam yurtiçi sabit sermaye oluşumuu tahmilerii sağlamaktadır. Bu yötem şu hipotezi üzerie yapıladırılmıştır: Belirli bir ada sermaye stoku, üretim ortaya çıkaracak şekilde geçmişte bu yaa aktif olarak kullaıla birikimli yatırımlara eşittir. Birikimli yötemler doğruda yötemlerle karşılaştırıldığıda uygulaması daha kolay ve isbete ucuzdur. Birçok OECD ülkesi sermaye stoku tahmilerii bu yötem üzerie yapıladırmaktadır (OECD, 2001a). Toplam sermaye stoku aketlerde derleebilirke, et sermaye stoku daima PIM i farklı bir şekli kullaılarak hesaplamaktadır. Bu çalışmada PIM, toplam ve et sermaye stoku tahmileride kullaılmaktadır (PIM ile ilgili ve tahmiler yöüde bir tartışma içi Mayes ad Youg (1994)). Sermaye stoku tahmilerii PIM yötemie göre hesaplaması sermaye stokuu oluştura farklı varlık tipleri içi aşağıdaki bilgilere ulaşmayı gerektirmektedir (Hölzl ad Leisch, 2004): 1. Sabit fiyatlara göre değeri belirlemiş, yeterice uzu yatırım zama serileri, 2. Sermaye mallarıı beklee hizmet ömürleri bilgisi, ( 101 )

5 3. Sermaye mallarıı yıprama durumuyla ilgili bilgiler ve kullaımda çıkmasıı zamaa dağılımı bilgisi. Acak ayı düzeyde verilerle birleştirme ve toplulaştırma yapılabileceğide, yatırım verilerii kullaılabilirliği yöüde sabit fiyatlar üzeride belirlemiş yatırım zama serilerie gerek duyulmaktadır. Ward (1976) ve Mayes ve Youg (1994) de PIM yötemii bir takım sakıcalarıda söz edilmektedir. PIM i bir tahmi yötemi olmasıı yaıda e büyük sakıcası; yötemii kullaılmasıı hizmet ömürleri, yıprama kalıpları ve bir başlagıç sermaye stokuu davraışı üzerie farklı varsayımları gerektiriyor olmasıdır. Pratik amaçlar içi kullaımda çıkış ve yıprama foksiyolarıı tercih edilmesi, souçlar üzerie öemli bir etkiye sahip olabilecek öcelikli bir sorudur Sürekli Evater Yötemii (SEY) Pratik olarak uygulaması Sürekli Evater Yötemi sermaye birikimi tahmiide kullaıla temel yötemlerdedir. Bu yötem sermaye stokuu tahmiide, yıprama paylarıı da dikkate alarak, geçmiş döemlere ait yatırım harcamaları verilerii kullamaktadır (Saygılı, 2005). Sürekli Evater Yötemi, basit bir şekilde aşağıdaki gibi ifade edilebilir: SS g j j (1) SS - Sabit fiyatlarla gayri safi sermaye stoku, I - Sabit fiyatlarla safi sabit sermaye yatırımları, g - Kullaım ömrü katsayısı (0 g 1), j - j yılıa ait I ve g değerlerii temsil ede zama operatörü. Kullaım ömrü katsayısı (g) belli bir zama dilimi içide yapıla yatırımları, hale sermaye birikimi içide kala kısmıı temsil etmektedir. Kullaım ömrü katsayısı, taım olarak, 0 ile 1 arasıda yer almakta (0 g 1) ve geellikle zamaa göre azala bir foksiyo özelliği taşımaktadır. Bu katsayıı değeri, hayatta kalma ve kullaımda çıkış (mortalite) foksiyoları bazıda taımlamaktadır. Diğer tarafta, pratikteki uygulamalara bakıldığıda, kullaım ömrü katsayısıı ulusal istatistik kurumlarıa göre öemli ölçüde değişebildiği görülmektedir Yıprama ve Hayatta Kalma Foksiyou OECD i sermaye stoku hesaplamasıda gecikmeli bir yıprama yapısı varsayılmaktadır. Buu alamı, yei bir yatırım içi yıpramaı belli bir süre sorasıda başlayacağıdır ve OECD bu gecikme döemii 5 yıl olarak varsaymıştır. Bu tür bir kullaımda çıkış (mortalite) foksiyou eseklik, kullaım kolaylığı ve yatırımları hizmet ömrüü soua yaklaştıkça yıpramaı ivmeleeceği görüşü ile tutarlı olması gibi avatajlar sağlamaktadır (Saygılı vd., 2005: 16). ( 102 )

6 Costa ve Maragoi (1995) belirli bir hayatta kalma foksiyouu tercih edilmesii souç çıktısı üzerie büyük bir etkiye sahip olmadığıı göstermektedir. Hizmet ömürlerii varsayımı ihai souçları belirlemektedir. Oları İtalya içi ayrıştırılmış bir toplam sermaye stoku tahmii ile ilgili çalışmasıda, üç farklı hayatta kalma foksiyou kullamışlardır: Simültae çıkış foksiyou (simultaeous exit fuctio), bir doğrusal hayatta kalma foksiyou ve lojistik DIW hayatta kalma foksiyou. Olar üç tahmi yötemie ait souçlardaki farklılıkları çok az olduğuu belirtmişlerdir. (Hölzl ad Leisch, 2004: 14). Bu çalışmada kullaıldığı şekilde gecikmeli bir yıprama yapısı, yatırımları sermaye stoku üzerie etkisii farklılaştıracaktır. Bu farklılık yatırımları artış oraıa bağlıdır. Yatırımları arttığı bir ortamda, yıpramalar gecikecek ve bu şekilde sermaye stokuu değeri daha yüksek olacaktır. Diğer bir ifadeyle, yıpramadaki gecikme döemi uzadıkça, sermaye stoku daha yüksek bir düzeyde oluşacaktır. Yatırımları azaldığı bir ortamda ise buu tersi bir durum oluşacaktır; yai, yatırımlarda azalış artarsa, sermaye stokuu düzeyi daha düşük olacaktır (Saygılı vd., 2005). Yukarıda yer ala (1) umaralı deklemdeki kullaım ömrü katsayısı (g) sermaye varlıklarıı hizmet süreleri kullaılarak hesaplamaktadır. Bir yatırımı ömrüü belirleye stokastik süreç iki şekilde taımlaabilir. Biricisi yoğuluk (desity) foksiyoudur. OECD i sermaye stoku tahmiide yıprama oraıı her döem içi sabit olduğu varsayımı kullaılmaktadır ve buu soucu olarak doğrusal bir yoğuluk foksiyou tercih edilmektedir. Doğrusal bir foksiyo dışıda, döemlere göre yıprama payıı değiştiği çeşitli alteratif foksiyoları kullaılabileceği belirtilmelidir (BLS, 1989). Stokastik süreci taımlamaı bezer diğer bir yolu ise birikimli (kümülatif) dağılım foksiyoudur (D). Bu foksiyo yatırım varlığı içi zama içideki birikimli yıprama payıı göstermektedir. Grafik 1 de (dx) eğrisi olarak gösterilmekte ola bu birikimli dağılım foksiyouda (x) yatırım malıı yaşıı, (d) ise yıprama oraıı göstermektedir. Bu foksiyou simetriği ola grafik 1 de (1 dx) olarak gösterile foksiyo sermaye varlığıı sermaye stoku içide kalmış bölümüü ifade etmektedir. Taım olarak eşitlik 1 deki kullaım ömrü katsayısıa (g) eşittir, yai (g = 1 dx) olacaktır. Öreği yıprama oraı %5 olduğuda (d = 0.05), 2. Döem souda yıprama souda kala kısım (g = x 2 = 0.90) olarak hesaplaabilecektir. Söz kousu bir yatırımı hayatta kalışıı belirleye stokastik süreç farklı yötemlerle formüle edilebilir. Öreği yoğuluk foksiyou yıl boyuca kullaımda (ıskartaya) çıka bir yatırımı miktarıı göstermektedir. Burada foksiyo her yıl ayı d miktarıda ıskartaya çıktığıda ve doğrusal bir eskime kalıbı varsayıldığıda dolayı doğrusal hatlı olarak ( 103 )

7 taımlaır. Bu doğrusal hat grafikte P5-P6 görülmekte ve ou değeri P6-P3 uzaklığı (1.0) olarak okuabilmektedir. Diğer seçeeklerde bazı durumlarda ça şekilli yıprama kalıbıı kullaılabildiğie rastlamaktadır. Böylece başlagıçtaki yatırımı yalızca küçük bir miktarı yıpraması sağlamaktadır. Daha sora yıpramalar maksimum bir değere ulaşaa kadar sürdürülmektedir. Uygulamada varlığı değeri sıfır değerie eşitleee kadar, varlığı değerideki azalış ve yıprama işlemi sürdürülmektedir (OECD, 1998: 43). Grafik 1. Yatırımları Gecikmeli Yıprama Yapısıı Grafiksel Gösterimi Döemler Kayak: OECD (1998), pp. 44. Bir yatırımı (sermaye malıı) x döemideki yıpramış kısmı D = ax ise ve so yıpramaı. döemde gerçekleştiği biliiyor ise (ömür döem), 5 yıllık gecikme varsayımı ihmal edilerek,. döemdeki yıprama şöyle buluacaktır. a ı değeri şöyle hesaplaabilir: x = 1,2,., 0 D 1 (2) Bu souç, hayatta kalma foksiyou ile de doğrulaabilmektedir, döem souda hayatta kala kısım: (3) 2.4. Yatırımları Hizmet Ömürleri Sermaye stokuu hesaplamasıdaki e kritik usurlarda birisii, yatırımları iktisadi ömürleri üzerie yapıla varsayımlar oluşturmaktadır (Saygılı, 2005). Yatırım ömürleri üzerie detaylı çalışmaları yapıldığı ve istatistikleri tutulduğu ülkelerde, hizmet sürelerii bir takım kayaklara ( 104 )

8 dayaılarak belirlemesi mümkü olmaktadır. Fakat bu tür çalışmaları yapılmadığı ülkelerde yatırım ömürleri üzerie bir takım varsayımlar yapılarak hizmet süreleri belirlemektedir. Hizmet ömürlerii tahmi etmek içi yararlaıla başlıca kayaklar şulardır: Vergi otoriteleri, şirket hesapları, istatistiki sorgulama çalışmaları, yöetsel kayıtlar, uzma öğütleri ve diğer ülkeleri tahmilerie dayaılarak belirlemiş öerile varlık ömürleridir (OECD, 2001: 48-49). Bu kayaklarda soucusu dışıda diğerleri sermaye stoku tahmileri serisi oluşturabilmek içi belirli bir döem kurumsal altyapıı oluşturulmasıı gerektirmektedir. Acak diğer ülkeleri tahmileri seçeeği hizmet ömürlerii kısa sürede elde edilmesi yöüde diğerlerie göre zama kazadırabilmektedir. Kedi tahmilerii sağlamlaştırmak veya belirlemek içi diğer ülkeleri tahmileri yötemide yararlaa ülkeler, bezeye veya komşu diğer ülkeleri doğrultusuda olar tarafıda kullaıla tahmileri periyodik olarak gözde geçirip sermaye stoku hesabıda kullamaktadırlar. Geellikle ülkeler sermaye stoklarıı ilk tahmi ettikleri zama, literatürü araştırmışlar veya başka ülkelerde kullaıla hizmet ömürlerii ortaya çıkarmak içi diğer istatistik ofisleriyle bağlatıya geçmişlerdir. Burada ülkeleri diğer ülkeleri hizmet ömürlerii sistematik olarak kopyaladıkları durumda bir takım sakıcalar oluşabilmektedir. Çükü varlık hizmet ömürleri güçlü bir şekilde ülkeye özgü faktörlerde etkilediğide dolayı, herhagi bir ülke gerçekte kedi ülkelerideki hizmet ömürlerii araştırmış olursa gerçekte çok az durumda gerçek olaıyla bir uyuşma oluşacağı üzerie bir izleim oluşmuştur. Diğer ülkeleri tahmileri kotrol içi geiş bir güveilirlik sağlayabilir fakat ortada soru yoksa uyarlamamalıdır (OECD, 2001a: 48-49). Kaada, ABD, Japoya, Avustralya, Belçika, Filadiya, Frasa, Almaya, İtalya, Norveç, İsveç ve İgiltere gibi OECD ülkeleride her birie yöelik hesaplaa ortalama hizmet süreleri OECD tarafıda yayılamaktadır. Bu ülkelerle ilgili olarak; tarım (avcılık, ormacılık ve balıkçılık), madecilik (ve taş ocakçılığı), imalat ve alt sektörleri, eerji (elektrik, gaz ve su), işaat, topta ve perakede ticaret (ve otelciliklokatacılık), taşımacılık ve haberleşme, bakacılık, sigortacılık ve kooperatifçilik, kişisel ve mesleki hizmetler alt sektörleri içi kullaım ömürleri elde edilebilmektedir. Söz edile ülkeler içi sabit sermaye yatırımları iki ayrı başlık altıda sııfladırıldığıda dolayı, makie ve teçhizat ile bia ve kout olarak iki ayrı sermaye kullaımlarıa ait ortalama hizmet süreleri tahmi edilmektedir. Varsayımlarda yola çıkarak hesaplamış yatırımları ortalama hizmet süreleri bu şekilde ülkeler itibariyle suulmaktadır (OECD, 1998). Bu tablolarda elde edile mevcut OECD ülkeleri ortalama yatırım malı ömürleri ise Tablo 1 de özetlemiştir. Türkiye içi yatırım ömrüe yöelik varsayımları oluşturulmasıda bu tablodaki değerlerde yararlaılmıştır. ( 105 )

9 2.5. Türkiye de Sermaye Stoku ve Yatırım Ömrü Üzerie Çalışmalar OECD'i Uluslararası Sektörel Veri Tabaı (ISDB) içi yukarıda alatıla yötem ile sektörel sermaye stoku tahmii yaptığı ülkeler arasıda Türkiye bulumamaktadır. Ayrıca, Türkiye'de resmi bir sermaye stoku verisi açıklamadığı içi bu alada büyük bir boşluk bulumaktadır (Saygılı, 2005). Türkiye ekoomiside yatırımları ömrüe yöelik resmi bir çalışma bulumamaktadır. Türkiye ekoomisi dahilide sermaye stokuu daha güveilir şekilde hesaplaabilmesie imka vermesi açısıda yatırımları ömrüe ilişki gücel ve kapsamlı bir çalışma gerekli görülmektedir. Buda dolayı sektörler itibarıyla yatırım ömürlerie yöelik varsayımlar belirleirke, bir öceki başlık altıda belirtile edelere dayaılarak kout hariç tüm sektörler içi OECD ülkeleri ortalamaları esas alımıştır (Saygılı, 2005). Yatırım ömürlerii hesaplamasıda OECD ülkeleri ortalamalarıı dikkate alımasıyla, Türkiye'de bu değişke içi bir veri bulumamasıı ortaya çıkardığı sorular geçici de olsa aşılmış olacak ve bu şekilde diğer ülkeler içi OECD tarafıda hesaplaa sermaye stoku verileriyle karşılaştırma yapabilmek mümkü olacaktır. Türkiye içi gayri safi sermaye stoku hesaplamasıa yöelik bilie iki çalışma bulumaktadır. Bularda biricisi Maraşlıoglu ve Tıktık (1991)'a aittir. Bu çalışmada sektörel bazda döemii kapsaya sermaye stoku tahmi edilmiştir. Söz kousu çalışmada suula sektörel sermaye stoku verisii gücelliğii yitirmiş olması ve sermaye stokuu hesaplamasıda kullaıla sermaye mallarıı ömürlerie ve yıllık aşıma oralarıa yöelik varsayımları OECD tarafıda kullaıla yötemde farklılıklar içermesi edeiyle Türkiye içi yei bir sabit sermaye stoku tahmii Saygılı vd. (2005) tarafıda yapılmıştır. Türkiye ekoomiside sermaye stoku düzeyi üzerie yapılmış ola diğer çalışma A. Hesto, R. Summers ve B. Ate (2002)'e aittir. Pe World Table olarak da adladırıla bu çalışmada çok sayıda gelişmiş ve gelişmekte ola ülkeyle birlikte Türkiye ekoomisie yöelik milli gelir, sermaye stoku, üfus vb. değişkelere yöelik tahmiler suulmaktadır. Acak bu veri setide sermaye stokua yöelik tahmiler yalızca ekoomi geelii kapsamakta, sektörel veriler bulumamaktadır. Bu çalışma ile Türkiye ekoomiside sermaye birikimii gelişimi ve sektörel dağılımı alalarıda veri eksikliğii giderilmesi amaçlamıştır. Bu amaçla, OECD'i ISDB'de yer ala OECD ülkelerie yöelik sektörel sermaye stoku tahmiide kulladığı ve yukarıda detaylı olarak açıklaa yötem ile Türkiye içi sektörel sermaye stoku tahmi edilmesi yolua gidilmiştir. Bu şekilde, OECD'i ülkeler içi hesapladığı sermaye stoku verileri ile bu çalışmada Türkiye içi hesaplaa sermaye stokuu (Tablo 1) mümkü olduğuca karşılaştırılabilir olması sağlamaya çalışılmıştır. ( 106 )

10 Tablo 1. Sektörlere Göre Yatırımları İktisadi Ömür Varsayımları (OECD Ülkeleri Ortalaması) Sektörler Kayak: OECD, 1994: 47; OECD, 1998: Yatırım Ömrü (Yıl) Tarım 23 Madecilik 23 İmalat Saayii 26 Eerji 31 Ulaştırma 25 Turizm 29 Kout 62 Eğitim 29 Sağlık 29 Diğer Hizmetler 26 Kout sektörüde yatırım ömrü olarak 47 yıl belirlemiştir. Buu belirlemesideki iki edede biricisi OECD ülkeleri içeriside kout yatırımları ömrüü e düşük olarak varsayıldığı Japoya ı (47 yıl) dikkate alıması, ikicisi ise milli gelir serisii 1923 yılıa kadar gidiyor olması etkili olmuştur. Maraşlıoglu ve Tıktık (1991) Türkiye içi kout yatırımları ömrüü 33 yıl olarak varsaymaktadırlar. Yapıla karşılaştırmalarda, kout sektörü sermaye stokuu 33 yıl ömür üzeride tahmi edilmesi, 47 yıl üzeride hesaplaaa göre ortalama olarak yüzde 13 dolayıda daha düşük olduğu belirlemiştir. Diğer bir durumda, toplam ekoomi sermaye stoku yöüde 33 yıl yerie 47 yıl ömür varsayımıı yapılması toplam stoku yaklaşık yüzde 4 dolayıda artmasıa ede olmaktadır (Saygılı, 2005) Türkiye ye Ait Yatırım Verileri Sektörel veya toplulaştırılmış sermaye stoku tahmiideki temel güçlük, yeterli zama aralığıda ve yeterli detayda yatırım harcamaları verisii bulumamasıdır. OECD tarafıda, mümkü ola tüm zama serisi bilgileri ile sermaye-çıktı oraı, yıprama oraı ve sermayei sektörler arası dağılımıyla ilgili makul sayılabilecek varsayımları kombiasyouu kullaıldığı özel bir yötem geliştirilmiştir. Bu yötem döemideki ilgili yatırım verileri ve sermaye stoku tahmilerii içermektedir. Elde edile geriye döük sektörel yatırım harcamaları serileri döemide gerçekleşe yatırımlarla birleştirilmektedir ve sermaye stokuu yeide hesaplamasıda kullaılmaktadır (Saygılı vd., 2005). Bu çalışmada belirtile yaklaşımda yararlaarak, DPT web siteside 1963 sorasıa ait sektörlere ait mevcut yatırım verileri alıarak, Saygılı vd. (2005) çalışmasıda elde edilmiş ola 1963 öcesi verilerle birleştirilmiştir. ( 107 )

11 Türkiye içi sermaye stokuu hesaplamasıda döemi içi Devlet Plalama Teşkilatı (DPT) tarafıda üretile sektörel sabit sermaye serisi kullaılmıştır (DPT, 2006). Geriye döük veri gerekliliği edeiyle, DPT tarafıda yayılaa 1963 de başlaya yatırım serileride öcesie, Saygılı vd. (2005) tarafıda suula yatırım serisi ekleerek, 1948 yılıa kadar geriye doğru yatırım serisi oluşturulmuştur yılı öcesi yatırım serileri olarak kullaıla Saygılı vd. (2005) çalışmasıda öceki değerleri elde etmek üzere yapılalar şöyle özetleebilir: a) Yatırım ömürlerii uzu olması edeiyle kout ve eerji sektörleri yatırımlarıı biraz daha geriye doğru tahmi edilmesi b) İşaat sektörüü milli gelir içerisideki payı dikkate alıarak 1923 yılıa kadar geri çekilmiş kout yatırımları c) 1948 sorası döemde eerji sektörü yatırımlarıı toplam yatırımlar içideki ortalama payı kullaılarak 1940 yılıa kadar geriye doğru çekilmiş eerji sektörü yatırımları. d) DİE de İşaat ve eerji sektörleri katma değerlerii alıması ve e) Milli gelir serilerii DİE'de alıması yılıda ülkemizde meydaa gele depremleri sermaye stoku üzerie etkisi, ulaşılabile veriler çerçeveside, Saygılı vd. (2005) çalışmasıda hesaplamalara dahil edilmiştir. Adı geçe çalışmaya göre, 1999 daki depremleri sermaye stoku tahmileride (1999 yılı itibarıyla) yüzde 1,2 dolayıda bir kayba yol açtığıı göstermektedir. Burada ise farklı sektörler üzeride depremi farklı etkileri olabileceği düşücesiyle yıprama etkisi ihmal edilmiştir Doğrusal Net Stok Yıpramayla ilgili e bilie model her bir yılda eşit miktarda hesapta düşmeleri yapıldığı doğrusal hatlı yötemdir. Daha öce (3) deklemide verildiği gibi, Doğrusal hatlı yıpramaı oraı (SL): 1 d x, SL ; (x = 1, 2, 3,, ) (Statistics Caada, 2001). Burada varlığı yıpradığı yıl sayısıı ve x varlığı yaşıı göstermektedir. Örek olarak tarım sektörüyle ilgili 23 yıllık bir yıprama dikkate alıdığıda, yıpramaı başladığı ve devam ettiği her bir yıl içi başlagıç yatırımıa göre 1/23 oraıda bir yatırım azalmasıyla karşılaşılacaktır. İlk yıpramada sora, geriye kala kullaılabilir durumdaki yatırım ise (1 1/23) oraıyla hesaplaabilir. Bezer şekilde bir geellemeyle, doğrusal yıprama varsayımı altıda et stok hesaplaması aşağıda formülleştirilmiştir: K t,sl t t 1 (1 1 ) t 2 (1 2 )... ( 108 ) t L (1 Burada K t, SL doğrusal yıpramalı hesaplamış et sermaye stoku ve I t t döemideki yatırımdır. Yai her bir yıl içi sermaye stoku hesaplaırke öcelikle yıpramaı bulumadığı birici yıl içi yatırım ayı miktarıyla alıır, diğer yıllar içi sırasıyla her bir yıla göre yıpramış yatırım değerleri kullaılır. Kullaım ömrü bite yatırımlar ise bu stok ) (4)

12 formülüe dahil edilmemektedir. Bezer şekilde öceki yılı et stoku şöyle verilebilir: K t 1,SL t 1 t 2 (1 1 ) t 3 (1 2 )... ( 109 ) t 1 L (1 t-1 yılıda t yılıa kadar ola et stok değişmesi ise yukarıdaki iki eşitliği farkı alıarak: K t,sl K t 1,SL t 1 1 (I t 1 t 2 t 3... t ( 1) Daha sora 1990 yılı sabit fiyatlarıa göre sabit sermaye yatırımlarıı her bir yıl içi değerleri, yıpramalar dikkate alıarak izleye yıllara kala kullaabilir değerler sürekli evater yötemi uygulaarak hesaplamıştır. Bu şekilde elde edile her bir yıla ait sermaye stoku hesabı, öceki yıllarda yapılmış sabit sermaye yatırımlarıı hale kullaılmakta ola yıpramamış bölümlerii kapsamaktadır. Burada yapıla hesaplamalar yapılırke OECD veri tabaıda bulua sermaye stoku tahmi yötemleride yararlaılmıştır. Yapıla yatırımı değer kaybetme hesapları içide birçok farklı yötem olmakla birlikte burada ilk beş yılı yıpramasız daha soraki kullaım döemleri içide doğrusal yıpramalı yötem tercih edilerek sermaye stoku tahmileri elde edilmiştir. ) 3. SÜREKLİ ENVANTER YÖNTEMİNİN (SEY) PRATİK OLARAK UYGULANMASI Şekil 2, örek olarak SEY i pratikte asıl uygulaacağı ile ilgili sistematik bir şemayı göstermektedir. Burada birici adım, mümkü ola e detaylı varlık fiyat edekslerii kullaarak Toplam Sabit Sermaye Oluşumuu (GFCF: Gross Fixed Capital Formatio) cari fiyatlarda sabit fiyatlara döüştürülmesidir. Bütüüyle SEY (Sürekli Evater Yötemi = PIM), sabit sermayei tüketilmesi ile sabit fiyatlarda toplam ve et stokları elde edilmesi içi sabit fiyat verilerii kullaımıı uygulamasıdır. Fial aşaması yalızca tahmileri cari fiyatlara döüştürülmeside fiyat edekslerii uygulamasıdır (OECD 2001a: 59). OECD'i sermaye stoku tahmi yötemimde kulladığı gecikmeli aşıma yapısı varsayımı, sabit yıl değerlerie döüştürülmüş yatırım serilerii 5. yılda soraki her bir yıl aşımaları içi kullaılmıştır. Yai, OECD veri tabaıda bulua sermaye stoku verileri, yatırımları ilk beş yıl aşımaya tabi olmadığı, geri kala yıllarda ise doğrusal şekilde aşımaya uğradığı varsayımıyla hesapladığıda, bu varsayım Türkiye içi sermaye stoku hesaplaırke de korumuştur. Türkiye ekoomisi geeli içi sermaye stoku oluşturulurke, Tablo 1'de yer ala iktisadi ömür varsayımları kullaılarak öceki yıllarda bugüe t ) (5) (6)

13 yapıla yatırımları aşımaları ve eldeki mevcut miktarları hesaplamış ve bu şekilde her bir sektöre ait sermaye stokları tahmi edilmiş, sektörel sermaye stokları toplaarak ülke düzeyide sermaye stokua ulaşılmıştır. Elde edile sermaye stoku serisi döemii kapsamaktadır. Her bir yıla ait sermaye stoku hesaplamaları yapılırke daha öceki döem sabit sermaye yatırımlarıı yıpramış değerlerii dikkate alıması gereklidir. Bu amaçla öcelikle sektörler bazıda sabit sermaye yatırımlarıı cari yıl değerleri, sabit sermaye yatırımı deflatörleri ( tarafıda bölüerek 1990 yılı sabit fiyatlarıa idirgemektedir. Şekil 2: Pratik olarak PIM i Uygulaması Cari Fiyatlarda Toplam Sabit Sermaye (TSS) Oluşumu Sabit Fiyatlarda TSS Oluşumu Varlık Fiyat Edeksleri Hizmet Ömürleri ve Ölüm Foksiyou Sürekli Evater Yötemi Yıprama Foksiyou Kullaımda Çıkışlar Sabit Fiyatlarda Sabit Sermayei Tüketimi Sabit Fiyatlarda TSS Sabit Fiyatlarda Net Sermaye Stoku Cari Fiyatlarda Sabit Sermayei Tüketimi Varlık Fiyat Edeksleri Cari Fiyatlarda Net Sermaye Cari Fiyatlarda TSS k Kayak: Measurig Capital, OECD Maual (Measuremet Of Capital Stocks, Cosumptio of Fixed Capital Ad Capital Services), OECD, 2001: YÖNTEM VE BULGULAR Sermaye stoku verilerii oluşturulabilmesi içi, bu verileri temelii oluştura sabit sermaye yatırımı serisii elde edilmesi gerekmektedir. Sermaye yatırımı verilerii, mevcut saal DPT veritabaıda bulumaya 1963 öcesi yıllara ait bölümü ve bularla ilgili deflatörler Saygılı vd. (2005) çalışmasıda elde edilmiştir sorasıdaki sabit sermaye yatırımı serisi ve buları reel hale getirilmesi ( 110 )

14 içi gerekli deflatörler DPT saal veritabaıda alımıştır. Yatırım deflatörü olarak elde edile 2008 bazlı (2008=100) yatırım deflatörleri, 1990 bazlı deflatörlere döüştürülmüştür. Daha sora 2007 yılıa kadar oluşturula sektörlere göre cari sabit sermaye yatırımı serisi, her bir sektöre ait deflatörler kullaılarak reel hale getirilmiştir. Herhagi bir sektöre ait sermaye stokuu oluşturulmasıda başlagıç sermaye stokuu elde edilmesi öem taşımaktadır. Bu çalışmada başlagıç sermaye stoku değeri K 1972 dir. Bu değeri hesaplaabilmesi amacıyla her bir sektör içi yatırımı ömür değeri kadar geriye yai (t ) yılı yatırımıı elde etmek gerekmektedir. Öreği tarım sektörüde 1972 yılı sermaye stokuu hesaplaabilmesi içi e eski ( = 1949) sabit sermaye yatırım değeri ve soraki yılları değerleri toplaarak, (4) o lu formül kullaılarak hesaplaır. Bu hesaplamalar MS Office Excel programı kullaılarak alt sektörler, aa sektörler ve sektörler geeli içi dokuz başlıkta elde edilmiştir. Grafik 2. Saygılı vd. (2005) ile Tarafımızda Hesaplaa Stok Karşılaştırması (x Bi TL, 1990 Sabit Fiyatlarıyla). ( 111 )

15 Grafik 3. Aa Sektörler Bazıda Toplam Sabit Sermaye Stoku Değerleri (x Bi TL, 1990 Sabit Fiyatlarıyla). Sermaye stoku değerleri arasıdaki ilişkiler dikkate alıdığıda Türkiye geeli ile hizmetler sektörüü değerleri arasıda yüksek korelasyou (%99) olduğu dikkat çekmektedir. Tarım ve Saayi sektörü ile Türkiye geeli değerleri ise daha düşük bir korelasyoa (%94.5 ve %93.5) sahip olmakla birlikte mutlak olarak yüksek korelasyo değerlerie sahiptirler. Tablo 2. Aa Sektörler ve Türkiye Geeli Sermaye Stoku Arasıdaki Korelasyo Katsayıları. K1 (Tarım) K2 (Saayi) K6 (Hizmetler) K (0.0000) K (0.0000) (0.0000) K (0.0000) (0.0000) (0.0000) Not: Kutucuk İçideki Değerler: Solda Korelasyo Katsayısı, Sağda p-olasılığı. 5. SONUÇLAR Birçok gelişmiş ülkede sermaye stoku (birikimi) üzerie istatistiki ve ulusal veri kurumları tarafıda yayılamış veriler araştırmacıları kullaımıa suulmaktadır. Bu çalışmalar OECD tarafıda ilgili ülkeler kapsamıda yapıldığı kadar bazı gelişmiş ülkeleri kedi kurumları tarafıda da yapılabilmektedir. Acak gelişmekte ola veya azgelişmiş ülkeleri geelide resmi düzeyde sermaye stoku verilerii bulmak mümkü olmamaktadır. Verimlilik artışı ve üretim foksiyoları üzerie çalışmaları yoğuluk kazadığı özellikle so yıllık döemde üretimle ilgili verileri elde edilmesie döük çalışmalar da öem kazamaktadır. Üretim ( 112 )

16 foksiyouda temel düzeyde dahil edile biricil girdiler sermaye stoku ve işgücüyle ilgili verilerdir. İçsel büyüme modelleri çalışılmak ve uygulamak istediğide veri kalitesiyle ilgili talepler de oluşmaktadır. Bu edele sermaye stoku ve işgücüe ait daha ayrıtılı ve kalite ölçümüe döük hesaplamalar öemi artmaktadır. Diğer tarafta Türkiye içi sermaye stoku üzerie çalışmalar sıırlı düzeyde kalmış, sermaye stokuu hesaplaması çalışılır hale gelmiş acak sermaye kalitesie döük verileri toplama güçlüğü edeiyle istatistik kurumlarıı bu kouda veri üretmelerie ihtiyaç bulumaktadır. Mevcut çalışmada e gücel olarak 2003 yılıa kadar stok verilerii buluduğu (Saygılı vd., 2005) çalışmasıdaki 1963 öcesi sabit sermaye yatırımı verileride yararlaılarak, OECD tarafıda uygulaa yötemler kullaılarak sermaye stoku tahmileri elde edilmiştir. Bu yöteme göre sürekli evater yötemi kullaılmış, sabit sermaye yatırımlarıı yıpraması dikkate alıarak her bir yıl içi kullaımdaki sermaye yatırımlarıı toplamıda sermaye stoku değerleri tahmi edilmiştir. Hesaplar kapsamıda yatırım ömrü ve kullaım ömrü üzerie yıprama foksiyou varsayımlarıda diğer yapıla çalışmalar dikkate alımıştır. Elde edile souçlar Saygılı vd. (2005) çalışmasıyla karşılaştırılarak, elde edile verileri bezerlik taşıdığı görülmüş ve buda soraki sermaye birikimi gerektire çalışmalar içi kullaılabilecek şekilde sektörler bazıda yayılamıştır. KAYNAKÇA BLS - Bureau of Labor Statistics (1989), "The Impact of Research ad Developmet o Productivity Growth", Bulleti 2331, Washigto. Costa, Paolo ve Giademetrio Maragoi (1995), Productive Capital i Italy: A Disaggregated Estimate by Sectors of Origi ad Destiatio: , Review of Icome ad Wealth, 41(4), DPT - Devlet Plalama Teşkilatı (2006), DPT Makro Model Veritabaı, Akara. Maraşlıoğlu, Hayri ve Ahmet Tıktık (1991), Türkiye Ekoomiside Sektorel Gelişmeler : Üretim, Sermaye Birikimi ve İstihdam , DPT, İktisadi Plalama Başkalığı, DPT: 2271-İPB: 428. Mayes, David ad Garry Youg (1994), "Improvig the Estimates of UK Capital Stock, Natioal Istitute Ecoomic Review, (147), p OECD (1998), Iteratioal Statistical Data Base, User s Guide, Paris. OECD (2001a), Measurig Capital, OECD Maual (Measuremet Of Capital Stocks, Cosumptio Of Fixed Capital Ad Capital Services), OECD, Paris. ( 113 )

17 (2001b), Measurig Productivity: OECD Maual, Paris. Saygılı, Şeref, Cegiz Ciha ve Hasa Yurtoğlu (2005), Türkiye Ekoomiside Sermaye Birikimi, Verimlilik Ve Büyüme: , Ekoomik Modeller Ve Stratejik Araştırmalar Geel Müdürlüğü, DPT Yayı No: 2686, Akara. ( pdf) Statistics Caada (2001), Ivestmet Flows ad Capital Stock Methodology, Fixed Capital Flows ad Stocks Methodology, Caada. Ward, Michael (1976), The Measuremet of Capital The Methodology of Capital Stock Estimates i OECD Coutries, OECD, Paris. Holzl, Werer ad Robert Leisch (2004), Estimates Of Capital Stocks Ad Capital Productiıvity I Austria Maufacturig Idustries, , Viea Uiv. Of Eco. Ad Bus. Adm., Workig Papers Series: Growth ad Employmet i Europe; No:41, Hesto, Ala, Robert Summers ve Bettia Ate (2002), Pe World Table (6.1 olu versiyo: ( 114 )

18 Açıklama: Kısaltmalar: SSS (1): Tarım, Ormacılık, Avcılık ve Balıkçılık; SSS (2): Toplam Saayi; SSS (3): Madecilik ve Taşocaklığı; SSS (4): İmalat Saayi; SSS (5): Elektrik, Gaz ve Su; SSS (6): Toplam Hizmetler; SSS (7): Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama; SSS (8): İşaat ve Bayıdırlık İşleri; SSS (9): Sağlık, Eğitim ve Turizm Sektörleri Toplamları; SSS (10): Diğer Hizmetler [Topta ve Perakede Ticaret, Lokata ve Oteller; Mali Kurumlar, Sigorta, Taşımaz Mallara Ait İşler ve Kurumlara Yrd. İş Hizmetleri; Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Kişisel Hizmetler]; SSS (11): Toplam Sektörler. ( 115 )

19 Açıklama: Kısaltmalar: SSS (1): Tarım, Ormacılık, Avcılık ve Balıkçılık; SSS (2): Toplam Saayi; SSS (3): Madecilik ve Taşocaklığı; SSS (4): İmalat Saayi; SSS (5): Elektrik, Gaz ve Su; SSS (6): Toplam Hizmetler; SSS (7): Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama; SSS (8): Ulaştırma Dışı Diğer Hizmetler; SSS (9): Toplam Sektörler.z ( 116 )