TÜRK BANKACILIK SSTEMNDE BLANÇO DII LEMLER VE RSK YÖNETM AÇISINDAN DEERLENDRLMES

ÖZET TÜRK BANKACILIK SSTEMNDE BLANÇO DII LEMLER VE RSK YÖNETM AÇISINDAN DEERLENDRLMES Yrd. Doç. Dr. K.evket Sayn 1 Küreselleme ile birlikte balayan uluslar aras para hareketler, ülkemizdeki bankaclk sektörünü de içine almtr. Bankalarda varlk yönetimiyle ilgili risklerin önem dereceleri de%imi ve yenilerini eklenmitir. Riskler kar önlem olarak, yeni piyasa araçlar türetilmitir. Ancak bu türev araçlar, muhasebe tekni%i bakmndan bankalarn varlk toplamlar dnda muhasebeletirilmektedir. Giderek toplam varlklarn birkaç kat büyüklü%ündeki tutarlara ulaan bu fonlar ayrca risk unsuru olmaya balamtr. Bu sorun, bilanço d ilemlerle ilgili yeni düzenlemeler yaplmasn ve yeni muhasebeletirme yöntemi araylarn gerektirmektedir. Anahtar Kelimeler: aktif yönetimi, risk, bilanço d-.- i.lemler, türev ürünler, muhasebele.tirme, SUMMARY The financial operations, beginning with globalization, affected the banking sector in our country. Some of the risks which are under the direction of assets, came into question and new ones were added. New derivative products are produced as precaution against the risks. But in point of accounting technics, these derivative products are recorded apart from asset amounts of Banks. These funds which have become a few times as much as the amount of the total assets, besides became risk creator elements. This problem requires new acounting methods about off-balance sheet bankings. Key Words: asset management, risk, off-balance sheet bankings, derivative products, accounting record 1.GR Küreselleme olarak ifade edilen de%iim sürecinde, arann bu serbest dolam de%iik finans araçlarnn türemesine yol açm ve finans sektöründeki kurum ve kurulularnn ilemlerinin büyük bölümünü bu yeni türeyen finansal ilemler almtr. Türev ürünlerinin bilanço d ilemlerde izlendi%i göz önüne alnd%nda, bankalarn belki de ana ilemlerinin önemli bir ksmn bilançolarna yanstmadklar söylenebilir. /lem hacminin yardan fazlas bilanço d ilemlerden oluan gelimi ekonomiler içinde faaliyet gösteren yabanc bankalar için bile riskin türü ve büyüklü%ü artm, yeni risk yönetimi araylar balamtr. Bankalarn tadklar riskin önlenebilmesi ve yönetilebilmesi, onun varl%nn bilinmesine ve görülebilmesine ba%ldr. Bu da bankalarn kamuya açklanan verilerinin yeterli ve tam açklayc bilgiler içeren, effaf ve kullanlabilir bilançolaryla olanakldr. Oysa bilanço d ilemler, finansal tablolara yansmayp, ancak ilemin vadesi sonunda tamamlanmas sonucunda kâr ya da zarar olarak bilanço ve gelir tablosunda yer almaktadr. 1 Dokuz Üniversitesi,/ktisadi ve /dari Bilimler Fakültesi, /letme Bölümü,sevket.sayin@deu.edu.tr 1

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi Bu çalmada türev ürünlerin bankaclk sektöründe yer almasn hazrlayan nedenler üzerinde durularak; risk yönetim araçlar olarak türev ürünlerinin bankaclk sektörü içerisindeki artan pay, Türk Bankaclk Sisteminde son dönemlerde bilanço d yükümlülükler ve sonuçlarnn muhasebe sistemi içerisinde kayt biçimi, finansal tablo kullanclar bilgilendirmesi açsndan irdelenecektir 2. BANKACILIK SEKTÖRÜ VE TÜRK BANKACILIK SSTEM Son çeyrek yüzylda küreselleme olarak adlandrlan de%iim olgusuyla birlikte, finans piyasalarnn bütünlemesi de hzlanmtr. Bu geçi sürecinde kültürel ve ekonomik snrlarn kalkt% bir dünyada uluslar aras bankaclk sisteminde de önemli de%iiklikler yaanmtr. Bu nedenle artk bankaclk sisteminin büyüklü%ü de%il, uluslar aras kabul gören kurallara ve standartlara uyumlulu%u ve ilevselli%i önemli hale gelmitir. Küresellemeyle birlikte Uluslar aras aktif sermaye akmlarnn Dünya mali kaynaklarnn etkin paylamnn sa%lanm Rekabet artm, /stikrar, risk alma, bankaclk sisteminin denetimi v.b kavramlarn yeniden tanmlanm, Bankaclk ve bankaclk ilemlerini daha kompleks hale gelmitir. Yukarda saylan sonuçlar, küresellemenin yararlar olarak de%erlendirilebilse de, bu yararlar tüm ülkeler için mutlak de%il, ancak ekonomilerini en iyi biçimde yönetmeyi baaran ülkeler için söz konusudur. (Erçel, 2000) Özellikle kalknma ve gelime düzeyi düük, siyasal ve ekonomik istikrara ulaamam ülke ekonomileri, bu sermaye dolam karsnda belli bir krlganlk göstermitir. Türkiye de snrlarn kalkt% bu ekonomik de%iim sürecinde bankaclk sektörüyle de yerini almtr. Bankaclk sektöründe bankalar, faaliyetleri bakmndan mevduat bankalar ve kalknma ve yatrm bankalar olmak üzere iki snfa ayrlmaktadr. Sektör istatistiklerine bakld%nda gerek banka ve ube says olarak ve gerekse sektördeki fon paylar bakmndan mevduat bankalarnn daha büyük pay sahibi oldu%u görülmektedir. Tablo 1: 2007 de Türkiye deki Bankalarn Aktif Büyüklükleri Aralk 2006-2007 Yüzde De%iimi Banka Türleri YTL Milyon Dolar Milyon YTL Dolar Mevduat bankalar 507.576 421.295 8 26 Kamu bankalar 155.175 128.797 8 26 Özel bankalar 285.438 236.917 7 25 Fondaki bankalar 832 691 32 20 Yabanc sermayeli bankalar 66.131 54.890 11 30 Kalknma ve yatrm 17.780 14.757 16 35 bankalar Toplam 525.356 436.053 8 26 Kaynak: (TBB,2007,iv) 2

Geçen ylsonuna göre, toplam aktifler mevduat bankalarnda yüzde 8, kalknma ve yatrm bankalarnda ise yüzde 16 orannda artmtr. Ayn dönem itibariyle, özel bankalarn toplam aktifler ve krediler içindeki pay 1 er puan azalrken; yabanc sermayeli bankalarn pay ise1 er puan artmtr. Aktif toplam, 2007 nin ilk dokuz aynda, mevduat bankalar grubuna dahil olan; Fondaki bankalarda azalm, di%er bütün banka gruplarnda artmtr. Kalknma ve yatrm bankalar grubunun aktif toplam ise yüzde 16 orannda artmtr. Tablo 2: Gruplarn Sektör Paylar (Yüzde) Toplam aktifler Toplam mevduat Toplam krediler Banka Türleri Aralk 2006 2007 Aralk 2006 2007 Aralk 2006 2007 Mevduat bankalar 97 97 100 100 95 96 Kamu bankalar 30 30 36 36 22 22 Özel bankalar 55 54 52 52 59 58 Fondaki bankalar 0 0 0 0 0 0 Yabanc sermayeli 12 13 12 12 15 16 bankalar Kalknma ve yatrm 3 3 5 4 bankalar Toplam 100 100 100 100 100 100 Kaynak: Kaynak: (TBB,vi) Bankaclk sistemimiz içerisinde toplam aktifin % 97 sinin ve yine toplam kredilerin 2006 de %95 inin, 1 puan artarak 2007 de % 96 sinin mevduat bankalarna ait oldu%u görülmektedir. Dolaysyla piyasaya para transferinde en büyük rolü mevduat bankacl%nn oynad% görülmektedir. Büyük ölçüde kamudan topladklar fonlar satarak kazanç sa%lamak, temel faaliyet amac olan mevduat bankalar için söz konusu fonlardan oluan aktifteki varlklarnn yönetilmesi baarnn göstergesi oldu%u gibi ulusal ekonomin istikrar ve piyasalara olan güven açsndan da büyük öneme sahiptir 3. BANKACILIK SSTEMMZDE FON YÖNETM VE RSK Temel amaçlar kâr etmek olarak, ticari bankalar mevduat toplayp kredi verirler; yurt içinden ve yurt dndan fon sa%larlar. (Aydn, N. 2004; 197) Mevduat bankalar ayrca sermaye, ihtiyatlar, ulusal ve uluslar aras finansal piyasalardan sa%lanan kredileri, hazine bonolarndan sa%lanan fonlar, çeitli yatrm alternatifleri arasnda da%trlar. Bunlar balca; nakit de%er yatrmlar, menkul kymetler ve verilen krediler olarak sralanabilir. Ancak, her alternatifin getirisi ve bununla ilikili olarak risklilik derecesi farkldr. Kâr amacnn öne çkmas, kârn cazibesi, bankalar riske kar cesaretlendirebilmektedir. Bankalar hedeflenen kâr do%rultusunda ve kabul edilebilir risk snrlar içerisinde net faiz marjn maksimize etmek durumundadr. Yani aktif pasif yönetimi srasnda getirilerle maliyetler, faizlerle vadeler arasnda dengeli bir iliki kurulmaya çallr. Ticari banka yöneticileri, fonlama stratejilerini balca özkaynak yeterlili%ini, likidite ihtiyacn, finansal yükümlülüklerinin bileimini, aktif ve pasif pozisyonlarnn hedge edilmesini gözetmek durumundadrlar. Genel olarak banka bilançolarna bakld%nda özkaynaklarn yabanc kaynaklara kyasla oldukça düük bir paya sahip oldu%u görülür. Ancak özkaynaklar bankalarn faaliyetlerini sa%lkl biçimde sürdürebilmelerinin, olas zararlar gö%üsleyebilmelerinin, krizlere kar direnç sa%layabilmelerinin bir güvencesi ve ölçüsü olarak son derece önemlidir. Ayrca müterileri koruma ve onlara güven verme açsndan da önem tar. 1990 l yllara do%ru, ülkelerin ço%unda birbirinden farkl sermaye yeterlilik düzenlemelerinin olmas, sermaye yeterlili%iyle ilgili bir risk ortaya çkartt. Çünkü bankalarn snr ötesi faaliyetlerinin artmas, bankalar aras rekabet sorununu da 3

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi beraberinde getirdi. Bu durum Basel I kapsamnda, gelimi ülkelerin belirli riskli varlklarla ilgili ortak tanmlar gelitirmelerine ve sermaye yükümlülü%üyle ilgili asgari sermaye yeterlili%i (%8) oran gibi snrlar getirmelerine neden olmutur. (Kurt, 2007: 26) Türkiye deki bankalarn 2000 ylndan bu yana, kaynak ve varlk yapsyla ilgili temel veriler, birbiriyle ilikilendirilerek fon yönetimi açklanmaya çallmtr. 3.1. Özkaynak-Varl-k ili.kisi Bankaclk sistemimiz içinde yer alan kamu, özel, bankaclk denetleme fonunda olan ve yabanc bankalar ile, kalknma ve yatrm bankalarnn 2000 2007 yllar arasndaki toplam aktif büyüklükleri ile özkaynak büyüklükleri ve e%ilimleri aa%daki tablo ve grafiklerde gösterilmitir. Tablo 3: Toplam aktifler ile özkaynaklar büyüklü%ü (1.000.-YTL) Yllar 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Toplam Aktif 104.088 166.392 212.675 249.749 306.451 396.970 484.857 525.356 Özkaynak 7.200 11.934 25.698 35.698 45.962 53.736 57.977 69.362 ekil1: Toplam Aktif ve Özkaynak tutarlar grafi%i 600.000.000 500.000.000 400.000.000 300.000.000 200.000.000 100.000.000 0 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Toplam Aktifler Özkaynaklar* Tablo 4: Toplam aktifler ile özkaynaklar e%ilim yüzdeleri 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 100 160 204 240 294 381 466 505 100 166 357 496 638 746 805 963 ekil 2: Toplam aktifler ile özkaynaklar e%ilim yüzdeleri grafi%i 4

1200 1000 800 600 Toplam Aktifler Özkaynaklar* 400 200 0 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Ka Kaynak:http://www.tbb.org.tr/turkce/diger_bilgiler/bgbsbb.xls adresindeki verilerden derlenmitir Türk bankaclk sistemi içerisindeki bankalarn 2000 ylndan 2007 eylülüne kadar geçen süre içinde özkaynaklarn art e%ilimi içerisinde oldu%u, bunun salt bankaclk sistemindeki büyümeden de%il, aktif (bir baka deyile pasif kaynaklar) içerisindeki özkaynak paynn büyümesinden kaynakland% ekil 2 de görülmektedir. Örne%in aa%daki tabloda 2000 ylndan eylül 2007 sonunsa kadar, özkaynaklarn toplam aktife orannn % 7 den %13 kadar çkt%, bu saptamay do%rulamaktadr.. Tablo 5: özkaynaklar/toplam aktif oran 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 %7 %7 %12 %14 %15 %14 %12 %13 Kaynak: http://www.tbb.org.tr/turkce/diger_bilgiler/bgbsbb.xls derlenmitir. adresindeki verilerden Bankaclk sistemi içerisinde özkaynak/toplam aktif orann Basel kriterlerine göre asgari sermaye yeterlilik orannn altnda olan % 7 lik de%erinin, 2002 ylndan itibaren %12 ve üstünde de%erlerle seyretti%i Tablo 5 de görülmektedir. Dolaysyla 2007 ylnn ilk dokuz ay sonunda % 13 lük orana baklarak, sermaye yeterlili%i bakmndan sektör genelinin güvenceli oldu%u düünülebilir. 3.2. Mevduat- Toplam Aktif li.kisi Banka bilançolarnn aktifindeki kalemler genel itibariyle Likit Aktifler, Krediler, Donuk Aktifler ve Di%er Aktifler olarak dört grupta toplanmaktadr. Aktifte yer alan bu kalemler, en yüksek tutar ise Likit Aktifler ile Kredilere aittir. Banka bilançolarnn pasifinde yer alan yükümlülükleri ise, Mevduat, Mevduat Ds Kaynaklar ve Özkaynaklar oluturmaktadr. Pasif toplam içinde de mevduatn önemli bir yer tuttu%u görülmektedir. Bir baka ifadesi de aktifteki varlklar finanse eden fonun önemli bir ksm mevduat olarak toplanan yabanc kaynaklardan sa%lanmasdr. Tablo 6: Bankaclk SistemindeToplam Aktif, Toplam Mevduat Tutarlar 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Toplam Aktifler(1.000.YTL) 104.088 166.392 212.675 249.749 306.451 396.970 484.857 525.356 Mevduat 68.442 117.121 142.387 160.812 197.393 253.578 312.832 334.082 5

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi (1.000.YTL) Kaynak: http://www.tbb.org.tr/turkce/diger_bilgiler/bgbsbb.xls derlenmitir. adresindeki verilerden Tablo7:Bankaclk Sisteminde 2000-2007 aras toplam aktif içindeki mevduat paylar 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 %66 %70 %67 %64 %64 %64 &65 %64 Tablo 7 de Türk bankaclk sisteminde 2002 ve öncesinde toplam aktifin mevduatla finanse edilen paynn % 66 - % 70 orannda oldu%u görülmektedir. Toplam aktif içindeki mevduatn pay 2003 ve sonrasnda % 64 -% 65 oranlarnda seyretmektedir. Bir anlamda mevduat d finansman paynn artt% söylenebilir. Ancak bu fark oldukça küçük bir fark olarak de%erlendirilebilir. Nitekim toplam aktif ile mevduat art e%iliminin paralel bir seyir izledi%i ekil 2 de görülmektedir. Tablo8: Toplam aktif, mevduat e%ilim yüzdeleri Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Toplam Aktifler 100 160 204 240 294 381 466 505 Mevduat 100 171 208 235 288 370 457 488 Kaynak: http://www.tbb.org.tr/turkce/diger_bilgiler/bgbsbb.xls derlenmitir. ekil2: Toplam aktif,mevduat e%ilim yüzdeleri grafi%i adresindeki verilerden 600 500 400 300 Toplam Aktifler Mevduat 200 100 0 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Kaynak: http://www.tbb.org.tr/turkce/diger_bilgiler/bgbsbb.xls derlenmitir. 3.3. Krediler Toplam Aktif li.kisi adresindeki verilerden Bankalarda, para satan kurumlar olarak, varlk yönetiminde kredilerin toplam aktif içerisindeki paylar, fonlarn de%erlendirilmesi bakmndan önemlidir. Tablo9: Yllara Göre Toplam Aktif Kredi Tutarlar 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 6

Aktifler 104.088 166.392 212.675 249.749 306.451 396.970 484.857 525.356 Krediler 34.205 40.982 56.370 69.990 103.241 153.059 218.063 256.899 Tablo 10:Krediler/Toplam Aktifler oran 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 %33 %25 %27 %28 %34 %39 %45 %49 2000 ylnda aktifin % 33 ü kredi olarak kullandrlrken 2001 de % 25 e gerileyip, 2003 ten itibaren kullandrlan kredi tutarnn yükseldi%i ve 2007 nin ilk 9 aynda % 49 a kadar çkt% görülmektedir. Kredilerin toplam aktiflere oran bir 2006 yl sonuna göre 4 puan artla yüzde 49 olmutur. Kukusuz kredinin vadesi ve yaps dönemler itibariye sektör içi ve d nedenlerle de%imektedir Mart 2007 Haziran 2007 döneminde, kredilerin ortalama vadesinin az miktarda da olsa ksald% görülmektedir. Ksa vadeli toplam kredilerin pay 0,4 puan artarak %46,4 e yükselirken, orta ve uzun vadeli kredilerin toplam krediler içindeki pay ayn oranda azalarak %53,6 düzeyine inmitir (Tablo 11). /ncelenen dönemde orta ve uzun vadeli TP kredilerin pay 0,3 puan artarken YP kredilerin pay 0,7 puan dümütür. Toplam krediler içindeki TP kredilerin pay Mart 2007 dönemine göre, 1 puanlk artla %75,3 düzeyine yükselmitir.(bddk,haziran 2007;108) Tablo 11: Kredilerde Vade ve Para Cinsi Da%lm Kaynak: BDDK, Haziran 2007:108 Türkiye de Haziran 2006 Haziran 2007 kredi portföyüne bakld%nda, döneminde kredi türlerinin oransal paylarnda en önemli art 4,2 puanla iletme kredilerinde meydana gelirken, ihracat kredilerinde 2,0 puanlk bir azalma görülmütür. /ncelenen dönemde, tüketici kredilerinin toplam krediler içindeki paynn %21,4 ten %22,8 ye yükseldi%i ve bu artn 1,8 puanlk ksmnn ihtiyaç kredilerinden kaynakland% görülmektedir. Tat kredilerindeki 1,0 puanlk düüe ra%men tüketici kredilerinde oluan bu artta 0,4 puan artan konut kredilerinin de rolü vardr (Tablo 12). Tablo12: Kredi Türlerinin Oransal Paylar 7

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi Kaynak: (BDDK, Haziran 2007:110) Tablo13:Toplam aktiflerin ve kredilerin e%ilim yüzdeleri Yllar 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Krediler 100 160 204 240 294 381 466 505 Toplam Aktifler 100 120 165 205 302 447 638 751 ekil 3:Toplam aktiflerin ve kredilerin e%ilim yüzdeleri grafi%i 8

800 700 600 500 400 Toplam Aktifler Krediler ** 300 200 100 0 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 2000 ylndan 2003 ortalarna kadar Aktiflerin art seyri, kredilerdeki art seyrinin üzerinde gerçeklemi, ancak 2003 ten sonra bu seyir tersine dönmütür. Tablo 13 deki e%ilim yüzdeleri ve ekil 3 dki e%ilimler izlendi%inde, kredi hacminin aktife göre daha yüksek bir art seyri göstermektedir. Bir anlamda sektörün para sat hamc, varlklarna oranla yükselmitir. 3.4. Kredi Mevduat li.kisi Bankalar para piyasalarnda topladklar mevduat satarak kazanç sa%layan kurumlardr. Fonlarn ve aktifteki parasal varlklarn karl ve verimli kullanlmalarnn bir göstergesi olarak mevduatn krediye dönümesi önemlidir. Tablo14: Yllara Göre Kredi Mevduat Tutarlar (1.000.-) 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Krediler 34.205 40.982 56.370 69.990 103.241 153.059 218.063 256.899 Mevduat 68.442 117.121 142.387 160.812 197.393 253.578 312.832 334.082 Tablo 14 de da görüldü%ü gibi 2000 ylndan bu yana mevduat ve kredi tutarlar sürekli büyümütür. Ancak birbiriyle kyaslamak için Tablo 15 e bakld%nda, 2000 ylna göre 2007 eylülünde krediler 7,51 kat artarken, mevduat 4,88 kat artt% görülmektedir. Grafikte ise 2000-2003 yllar arasnda mevduat art hz kredilerden fazlayken, 2003 sonunda kredi artlarnn mevduat artn yakalayarak artan bir seyirle bu güne kadar geldi%i görülmektedir. Tablo 15: Kredi Mevduat e%ilim yüzdeleri Yllar 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Krediler 100 120 165 205 302 447 638 751 Mevduat 100 171 208 235 288 370 457 488 ekil 3: Kredi Mevduat e%ilim yüzdeleri grafi%i 9

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi 800 700 600 500 400 300 200 100 0 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Krediler **% Mevduat % Bankalarn mevduat maliyetini düürmeleri ve kara geçebilmeleri mevduatn krediye dönüüm oranyla ba%lantldr. Tablo 16 da 2000 ylnda bankaclk sistemi mevduatn yarsn satarken, 2001 ve 2002 yllarnda % 40 lara kadar geriledi%i görülmektedir. Ancak 2004 den itibaren mevduatn krediye dönüme oran artarak 2007nin ilk dokuz aynda % 77 ye ulat% görülmektedir. Tablo16: Yllara Göre Kredi / mevduat oranlar 2007 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 50 35 40 44 52 60 70 77 Bankalarn kredi satarak kazanç sa%lamalar baarnn salt göstergesi olamaz kukusuz. Karla birlikte zarar riski de ayn oranda oldu%u göz önünde tutulacak olursa, kredilerin bir o kadar da faiz ve anapara olarak vadesinde geri dönülerini sa%lamak, varlk yönetimi baars olarak de%erlendirilir. 3.RSK YÖNETM Risk yönetimi, getiri, sermaye ve riski ilikilendiren, bunlarn arasnda optimum dengeyi kuran bir yaklam, bir yönetim tekni%i ve anlaydr. Risk yönetimi güçlü olan bankalar, aldklar kredi, piyasa ve operasyonel riskleri ayrntl olarak inceler, olas krizlerde kayplar daha önceden belirleyerek önceden önlemler alrlar, aldklar risk ile kazançlar karlatrp, riske de%ip de%meyece%inin de%erlendirmesini yaparlar. Bankaclkta risk yönetimi anlaynn yadsnamaz önemi, son yllarda finansal sektörde yaanan krizler sonucu giderek artmtr (Karacan, 2001,32) 3.1. Risk Unsurlar- Bankalarda varlk yönetimi sadece kredi riskiyle snrl kalmamaktadr. Bankaclk sektöründe risk unsurlar balca üç balk altnda ifade edilmektedir. Kredi riski Piyasa riski Operasyonel risk Bankalar; sermaye yaplar, sermaye yeterlilikleri, tadklar riskler ve genel uygulama kapsamlar hakknda kamuyu aydnlatmak durumundadrlar. Koullarn gere%i düzenleyici kurumlar, bankaclk sektörünü risk alc davranlardan alkoymak için var olan kurallar yetersiz görmülerdir. Yeni kurallar uluslar aras bir düzeyde BIS (Bank for International Settlements) ve onun bir parças olan Basel Komitesi tarafndan koyulmutur. (Active Aratrma Grubu, Ekim-Aralk 1999;16) 10

Basel II kriterleriyle uluslar aras anlamda belli güvenlik standartlarn sa%layabilmek amacyla ulusal bankaclk otoriteleri görevlendirilmi bulunmaktadr. Basel II, bankalarn sermaye yeterliliklerinin ölçülmesine ve de%erlendirilmesine ilikin standartlar bütünüdür. Basel II içerisinde balca; sermaye yükümlülü%ünün hesaplanma yöntemleri, maruz kalnan risklerin yönetimi, sermaye yeterlili%inin de%erlendirilmesi, kamuya açklama, risk ölçüm yöntemleri ile kredi riski, piyasa riski ve operasyonel risk ölçüm yöntemleri gibi konular kapsamaktadr. (Kurt, 23) Sermaye yeterlili%inin tespitinde kullanlacak yöntemin belirlenmesinde risk yöneticilerinin ellerindeki seçeneklerin en iyilerinden biri geçmii iyi betimleyen yöntemin gelece%i de iyi betimleyece%i argüman oldu%u görülmektedir.(akan, 2007;68) 31.1. Kredi Riski Pek çok banka için kredi riskinin en geni ve en görünür kayna% bankann açt% krediler olmakla birlikte, bir bankann faaliyetlerine ba%l olarak kredi riskini do%uran di%er baka etmenler de söz konusudur ki; bunlar hem bankaclk ve ticaret defterlerinde hem de bilanço ve bilanço d hesaplarda yer almaktadr. Bankalar gün geçtikçe krediler dnda da de%iik finansal enstrümanlara ilikin kredi riski ile kar karya kalmaktadrlar; örne%in interbank ilemleri, kabuller, ticaret finansman, döviz ilemleri, swap ilemleri, bonolar, opsiyonlar, vadeli ilemler, garanti ve kefaletler.(tbb, 1999; 2) Kredi riski yönetimi süreci kredilendirme standartlar ve içsel derecelendirme gibi temel unsurlar dikkate alarak, uygulamaya koyulduktan sonra üç önemli geliim aamas geçirmelidir: (Akol ve di%,2002;14) 1. Beklenen zararn belirlenmesi, hesaplanmas ve yönetilmesi, 2. Ekonomik sermaye ve kredi riskinin do%urdu%u riske maruz de%erin ölçülmesi ve yönetilmesi, 3. Risk ve getirinin ölçülmesi ve yönetilmesi. 31.2. Piyasa Riski Bilanço içi ve bilanço d hesaplarda bankalarca tutulan pozisyonlarda, finansal piyasalardaki dalgalanmalardan kaynaklanan faiz, kur ve hisse senedi fiyat de%imelerine ba%l olarak ortaya çkan faiz oran riski, hisse senedi pozisyon riski ve kur riski gibi riskler nedeniyle zarar etme ihtimaline piyasa riski denmektedir. (BDDK, 2001; 15) Bankalar yabanc para varlk ve yükümlülüklerinin yönetimine özel bir önem vermek durumundadrlar. Döviz kuru yönetimi yalnzca varlk yükümlülük toplam üzerinden yaplmamal, bunun yan sra yabanc paralarn türlerine göre alt da%lmlar dikkate alnmaldr.belli para birimleri cinsinden bankann net olarak ksa ya da uzun pozisyonda olup olmad%, döviz kuru riskinin boyutlarnn belirlenmesi açsndan önem tamaktadr. Sonraki aama ise bankann spot, forward ya da swap ilemleri aracl%yla net pozisyonlarndaki döviz ve vade uyumsuzlu%unu gidermeleri ve kendilerini hedge etmeleri gerekmektedir.(akpak, 1995;17) 3.3. Operasyonel Risk Operasyonel risk, insan hatasndan, sistem hatasndan, sistemin çökmesinden ve irket skandallarndan kaynaklanan kayp ve zararlardr. Basel Komite nin operasyonel risk üzerine gelitirmi oldu%u tanmlarda da belirtildi%i gibi, operasyonel risk; insan, sistem, süreç ve dsal faktörler olmak üzere 4 balk altnda incelenmektedir. (Teker ve Ülengin, Aralk 2005;14) 11

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi Operasyonel riskin ölçülebilmesi için elde yeterli veri ve olmas ve yeterli düzeyde bilgilendirme yaplmas gerekir. Operasyonel risk verilerinin risk ölçümü ve yönetimi sürecinde kullanlabilmesi için do%ru olma, tam olma, zamannda eriilebilir olma, detayllk ve incelemeye elverili olma gibi özelliklere sahip olmalar gerekir.(mazba, 2006;4) 4. BLANÇO DII LEMLER Uluslararas piyasalardaki krizlerden ve sonuçlarndan alnan ortak ders, uluslararas düzeyde risk yönetiminin çok daha önemle eli alnmas gerekti%i biçiminde olmutur. Dünyada esnek kur sistemine geçile birlikte 1970 li yllarda yükselen enflasyon oranlar döviz ve para piyasalarndaki dalgalanmalar artrmtr. Bu dalgalanmalara kar korunmak amacyla, finansal kurumlar, türev ürün ilemlerine balamlardr. (Akan;59) Özellikle 1980 li yllardan sonra de%iken faizli borç verme ilemlerinin a%rlk kazanmasyla birlikte, risklerin ortadan kaldrlmasna yönelik yeni finansal ürün ve teknikler gelimitir. (Erdo%an,1995; 40) Bankaclk sisteminde türev ürünleri, riske ba%l olarak türetilmi araçlardr. Risk gelecekle ilgili bir sorun oldu%una göre, gelecekteki olas bir tehlikeyle banka arasndaki bir ilikinin bugünden ba%lants söz konusudur. Yani türev ürünleri sonuçlar gelecekte netleerek iletme sonuçlarna yansyacak finansal güvence araçlardr. Bu iliki taraflar arasnda birer sorumluluk do%urmakta ve gelecekte sonucu netleecek olan bu sorumlulu%un muhasebe tekni%i içerisinde izlenmesi gerekmektedir. Yaklak son 25 yl içerisinde önemli derecede artan türev ürünleri ve bunlarn dahil oldu%u bilanço d ilemler ayrca izlenmeye alnm, yeni düzenlemeler getirilmeye balanmtr. 4.1. Bilanço D-.-.lemlerin S-n-fland-r-lmas- Bankalarn geleneksel bankaclk faaliyetlerinden uzaklaarak, daha yeni olarak adlandrlabilecek bilanço d ilemlere yönelmelerinin ardnda temel olarak ekonomik koullarn zorlayc oldu%u ortamlarda bankalarn, karllklarn korumak ve/veya artrmak amacyla yeni finansal ürünler bulmalar ya da bulunanlar uygulamaya koymalar, hem müteri hem de kendileri açsndan yükümlülüklerini azaltan, kar artran alanlara yönelmeleri vardr.( Aydn, A, 2000;71.) Bilanço d ilemler iki ana balk altnda toplanabilir B/LANÇO DII /LEMLER BORÇ ARAÇLARI TÜREV ÜRÜNLER/ TAAHHÜTLER TEM/NAT MEKTUPLARI FORWARD (FUTURES) SWAP OPS/YONLAR Borç Araçlar- Bilanço dnda izlenen ve klasik bankaclk ilevlerinden olan bu ilemler, garanti ve kefaletler olarak muhasebeletirilmektedirler. 12

Taahhütler, banka taahhüdü kullancsnn yüklendi%i bir ii gerçekletirmesinde finansman güvencesi sa%layan ilemlerdir. Böyle bir güvenceye karlk sa%layan bir ilemdir. Yani bir tür finansman sigortasdr. Böyle bir güvenceye karlk bankann ald% komisyon geliri kazanc olmaktadr. Bankann verdi%i güvence, ayn zamanda yüklendi%i finansal risk içermektedir. Yani taahhüdünü yerine getirmesi durumunda kullandrd% nakit tutar üzerinden faiz iletecektir. Gerek ileyen faizi ve gerekse anaparasn tahsil edebilmesi risk tamaktadr. Bu kredi riski nedeniyle bankalar taahhüt ilemlerini kredibilitesi yüksek müterilerine kullandrmaktadrlar. Teminat mektuplar ise, müterinin sözlemeye ba%land% bir edinimin yerine getirilece%ine dair üçüncü kiilere verilen garantidir.(aydn, A;66) Türev Ürünleri Vadeli ilemler olarak da adlandrlan türev ürünleri; a) Düzenli piyasalarda bulunan ve borsada ilem gören finansal araçlar (opsiyon, futures sözlemeleri) b) Tezgah üstü ilemler olarak adlandrlan ve düzenli piyasalar bulunmayan finansal araçlardr (swap, forward) (Gujuratti, 2000; 20) Forward sözlemesi, sözleme tarihinde belirlenmi bir fiyattan, sözleme konusu belirli miktardaki ekonomik de%erin (döviz, mal, menkul kymet gibi.) sözlemede belirtilen tarihte alnmas ya da satlmas konusundaki bir ilemdir. (Aksel,1995;37) Forward ileminde, sözlemede belirlenen vadeli kurlar, spot kurlardan do%al olarak farkldr. Vade sonunda, vadeli kur, spot kurdan yüksekse, aradaki fark prim olarak, e%er düükse iskonto olarak ifade edilmektedir. Swap sözlemelerinde ise, taraflar faiz ya da döviz gibi iki varl%n gelir akmlarn gelecekte belli bir tarihte de%ime konusunda anlamalardr(aydn A; 67) Swap sözlemelerinin katlmc taraflar son kullanclar ve araclar olarak ikiye ayrlmaktadr. Son kullanclar, ekonomik ve mali nedenlerle faiz ve döviz riskini azaltmak amacyla swap ileminin taraf olurken, araclar ise, komisyon ücreti almak ya da ticari kar elde etmek için sözlemenin di%er taraf olurlar. (Akay, 2002; 34) Opsiyon sözlemeleri, bir tarafn kar tarafa belirlenmi koullar altnda bir varlk satmak yada ondan bir varlk satn almak hakkn düzenleyen sözlemelerdir. Opsiyon sözlemeleri alc için bir hakk, satc için ise bir yükümlülü%ü temsil eder. Opsiyon alcs için (en olumsuz koullarda bile) maksimum zarar ödedi%i prim tutar ile snrlyken, opsiyon satcs için maksimum kâr tahsil etti%i prim tutar ile snrl, ama zarar ise snrsz olmaktadr. (Uyank,1997; 85) 4.2. Türk Bankac-l-k Sisteminde Bilanço D-.-.lemler Türk bankaclk sektöründe de, dünyadaki gelimelere paralel olarak bilanço d ilemlerin pay giderek artmtr. Ancak banka muhasebesi sistemi gere%ince zaten borç araçlar olarak snflandrlan teminatlar ve garanti mektuplar bilanço d ilemler olarak muhasebeletirilirken, 1980 li yllardan sonraki de%iim sürecinde türev ürünler finans piyasalarna girdikten sonra, giderek yüksek tutarlarla bilanço d ilemlerde yerini almaya balamdr. Tablo 17: 2000-2007 Toplam Aktif ve Bilanço D Yükümlülükler Tutarlar (1.000.- YTL) 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Toplam 104.088 166.392 212.675 249.749 306.451 396.970 484.857 525.356 13

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi Aktifler Bilanço D Yükümlülükler 105.207 88.359 228.477 350.828 513.231 4.118.182 4.716.660 4.498.351 Kaynak: tablo verileri http://www.tbb.org.tr/turkce/diger_bilgiler/bgbsbb.xls adresinden indirilen bilançolardan oluturulmutur. 1999 ylnda itibaren aktif toplamn (133.533 milyon $) aan bilanço d ilemler(138.174 milyon $), tablo17 de görüldü%ü gibi yalnzca 2001 kriz döneminde aktif toplamnn altnda bir tutara inmitir. Ancak, 2002 ten itibaren, özellikle 2005 yln takip eden dönemlerde bankaclk sektörünün bilanço d yükümlülüklerinin inanlmaz bir art görülmektedir Tablodaki veriler ekil 2 deki gibi grafike dönütürüldü%ünde bilanço d yükümlülüklerin aktif toplamlarna kar büyüklüklerini kyaslamak daha kolay olacaktr. ekil 4: Bilanço d yükümlülükle ve Toplam Aktifler 5.000.000.000 4.500.000.000 4.000.000.000 3.500.000.000 3.000.000.000 2.500.000.000 2.000.000.000 1.500.000.000 1.000.000.000 500.000.000 0 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Toplam Aktifler Bilanço D+,+ Yükümlülükler Kaynak: tablo verileri http://www.tbb.org.tr/turkce/diger_bilgiler/bgbsbb.xls adresinden indirilen bilançolardan oluturulmutur. Son 7 yllk geliim 2000 yl baz alnarak izlenecek olursa tablo 2 deki art yüzdeleri ile ekil deki seyir ortaya çkmaktadr. Tablo18 : Toplam Aktif Bilanço D Yükümlülüklerin E%ilim Yüzdeleri 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Toplam Aktifler (%) 100 160 204 240 294 381 466 505 Bilanço D-.- Yükümlülükler(%) 100 84 217 333 488 3914 4483 4276 Bilanço d yükümlülüklerin banka sektörünün toplam aktifine göre e%ilim yüzdeleri analiz yapld%nda 2000 ylna göre aktif toplam 2006 da 4,66 kat artarken, bilanço d yükümlülükler 44,83 kat artmtr. Sadece 2007 ylnn ilk dokuz ay itibariyle sektörün aktif toplam 100 e göre 505 orannda,, bilanço d ilemler de 4276 orannda artmtr.(tablo 18) ekil 5: Toplam Aktif ile Bilanço D Yükümlülüklerin E%ilim Yüzdeleri Grafi%i 14

5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 Toplam Aktifler% Bilanço D+,+ Yükümlülükler% Kaynak: tablo verileri http://www.tbb.org.tr/turkce/diger_bilgiler/bgbsbb.xls adresinden indirilen bilançolardan oluturulmutur. Son 7 yllk geliim 2000 yl baz alnarak izlenecek olursa tablo 2 deki art yüzdeleri ile ekil 5 deki seyir ortaya çkmaktadr. Grafikten, bankaclk ilemlerinin, bilanço içi ilemlerin kararl, ancak yava bir seyirle art gösterirken 2005 ylndan itibaren bilanço d yükümlülüklerin artt% izlenmektedir. Tablo 19: Bilanço D Yükümlülükler/Toplam Aktifler oran 2000 2001 2002* 2003* 2004* 2005 2006 2007 %101 %53 %107 %140 %167 %1037 %973 %856 Yukardaki de%erlendirmeler bilanço d yükümlülükler / toplam aktif oranndan da do%rulanmaktadr. Bankaclk Düzenleme ve Denetleme Kurumu nun Haziran 2007 tarihli 3 aylk Finansal Piyasalar Raporu nda 2006 ve haziran 2007 dönemine ait de%erlendirmede, Bilânço d ilemlerin hacminin Haziran 2007 dönemi itibaryla toplam 344,5 milyar YTL düzeyine yükseldi%i, yln ikinci çeyre%inde toplam aktifler %3,6 orannda artarken; bilânço d ilemlerin hacmindeki art %12,7 orannda gerçekleti%i ifade edilmektedir. Gruplar itibaryla da%lm analiz edildi%inde yln ikinci çeyre%inde özellikle kalknma ve yatrm bankalarnn (tablo 20) bilanço d ilemlerinde önemli bir art oldu%u ve bu durum, söz konusu banka grubunun türev ilem hacminde meydana gelen büyük artla açklanmaktadr.(bknz BDDK,Haziran 2007;74-75) Tablo 20: Bilânço D /lemler Milyar YTL Bilançoya oran (%) Toplam /çinde Pay Haz.07 Ara. 05 Haz. 06 Ara. 06 Mar. 07 Haz. 07 Ara. 05 Haz. 06 Ara. 06 Mar. 07 Haz. 07 Mevduat B. 191,3 237,5 257,6 284,6 317,6 49,8 53,9 86,9 58,8 63,6 92,2 Gynkd. Kredi 63,1 76 75 76,0 76,7 16,4 17,3 25,3 15,7 15,3 84,6 ve Yük Taahhütler 128,2 161,4 182,6 208,6 241,0 33,4 36,6 61,6 43,1 48,2 94,9 Kalk-n. ve 7,6 11,1 7,3 8,2 12,1 59,1 74,9 47,6 50,1 70,1 3,5 Yat. B. Gynkd. Kredi 1,7 1,9 2 2,1 2,3 13,2 12,8 13,0 12,6 13,4 2,6 ve Yük Taahhütler 5,9 9,2 5,2 6,1 9,8 45,9 62,1 33,9 37,4 56,7 3,9 Kat-l-m B. 7,1 10,6 12,5 13,0 14,7 71,4 86,3 90,9 87,5 95,8 4,3 15

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi Gynkd. Kredi 5,7 7,8 9,7 10,1 11,6 57,3 63,5 70,5 68,2 69,1 12,8 ve Yük Taahhütler 1,4 2,8 2,8 2,9 3,1 14,1 22,8 20,4 19,3 26,6 1,2 Toplam 206,0 259,3 277,4 305,7 344,5 50,6 55,5 55,5 59,3 64,5 100,0 Gynkd. Kredi 70,6 85,8 86,7 88,2 90,6 17,4 18,4 17,3 17,1 17,0 100,0 ve Yük Taahhütler 135,4 173,5 190,7 217,6 253,9 33,3 37,1 38,2 42,2 47,6 100,0 Kaynak: BDDK; 75 ekil 6: Türev /lemlerin Geliimi Kaynak: BDDK; 76 Yine BDDK nn ayni döneme ait raporunda türev ürünlerinin getirileri analiz edilerek sektördeki katma de%eri incelenmitir. Rapora göre türev ilemler türler itibaryla incelendi%inde Haziran 2007 de en fazla pay %66,1 ile swap ilemlerin ald%, opsiyon ilemlerinin %35,3 pay ile ikinci srada yer ald% görülmektedir(ekil 6). 2007 yl bandan itibaren türev ilemlerden zarar edilmektedir. Haziran ay itibaryla türev ilemlerden kaynaklanan zarar 0,6 milyon YTL düzeyindedir. 2007 yl bandan itibaren swap ilemlerinden zarar; forward ilemlerinden ise kâr edilmektedir (ekil 7). ekil 7: Türev /lemler Baznda Kârllk 16

Kaynak: BDDK; 76 Tablo 21:Nazm Hesaplar Bilanço d yükümlülükler en son 2007 itibariyle baklacak olursa, 2006 ya göre yüzde 42 orannda artarak 350 milyar YTL ye, emanet ve rehinli kymetler ise yüzde 8 orannda artarak 4.633 milyar YTL ye yükselmitir. Böylece toplam nazm hesaplar yüzde 10 orannda artarak 4.984 milyar YTL olmutur. (BDDK, 2007a:xiv) 42.1. Bilanço D-.-.lemlerin Muhasebe TekniLi Aç-s-ndan DeLerlendirilmesi Banka muhasebesinde bilanço d yükümlülükler, bilanço d hesaplar snfnda izlenmektedir. Bilanço d ilemler balca; garanti kefaletler, taahhütler, türev-finans araçlar ve rehinli mallar olmak üzere dört temel gurupta de%erlendirildi%inde 2002 ylndan bu kalemler arasnda en küçük paya türev ürünlerinin sahip oldu%u görülmektedir. Tablo 22 de 2002 yln takip eden 5 yllk sürede mutlak de%er olarak tüm kalemlerde art izlenmektedir. Ancak bunlarn arasnda 2007 yl itibariyle en büyük artn türev ürünlerinde oldu%u, yllara göre art oranlarnn izlendi%i Tablo 23 de görülmektedir. 2006 ylna göre eylül 2007 itibariyle türev ürünlerinde ki art % 50,68 olmutur. Bu art türev ürünlerini mutlak büyüklük olarak rehinli mallardan sonra ikinci büyüklük srasna getirmitir. Tablo 22: Bilanço d ilemlerin 2002-2007 da%lm Bilanço D+,+.,lemler Garanti Kefaletler Taahhütler Türev, Finans Araçlar Rehinli Mallar TOPLAM 2007 81.064 109.159 159.907 4.633.381 4.983.511 2006 77.020 81.494 106.125 4.452.022 4.716.660 2005 64.856 68.230 65.894 3.919.203 4.118.183 2004 55.712 85.040 38.974 333.506 513.232 2003 46.647 53.526 34.280 216.376 350.828 2002 44.835 44.835 25.424 129.204 228.478 Kaynak: Toplu Mali Tablolar: Tablo23: Bilanço d kalemlerin yüzde artlar Bilanço teminatlar taahhütler türev ürünler rehinli toplam 17

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi d+,+ mallar kalemler 2007 5,25 33,95 50,68 4,07 5,66 2006 18,76 19,44 61,06 13,60 14,53 2005 16,41-19,77 69,07 1.075,15 702,40 2004 19,43 58,88 13,69 54,13 46,29 2003 4,04 19,38 34,83 67,47 53,55 Kaynak: Toplu Mali Tablolar: Türev ürünleri bankalar tarafndan hem risk yönetim arac hem de bir kazanç kayna% olarak kullanlabilirken, yukarda görüldü%ü gibi bir zarar nedeni de olabilmektedir. Yani risk tamaktadr. Bankalarn bilanço d yükümlülüklerine, bilanço toplamlaryla orantl bir snrlama getirilmedi%i sürece riskin boyutu daha da artacaktr. Aktifteki varlklarn rasyonel ve karl biçimde yönetimi sorumlulu%u, zarar etme riski bir anlamda bilanço büyüklü%üyle snrldr. Çünkü bilanço, kaynaklar (pasif) ksmyla varlklar üzerindeki taraflarn haklarn, varlklar da banka iletmesinin taraflara kar sorumlulu%unu yüklendi%i de%erlerin büyüklü%ünü matematiksel eitlik içerisinde gösteren bir tablodur. Banka yönetimi, bankaclk ilke ve tekni%i çerçevesinde aktifteki varlklarn yönetimiyle kâr amaçlamaktadr. Kar ya da zarar muhasebede bir dönem sonucu olarak iletmenin özkaynaklarn do%rudan etkileyen unsurlardr. Kar ya da zarar unsurlarnn, ait oldu%u faaliyet gurubu içerisinde, hangi varlklarn yönetimine ba%l gerçekleti%ini bilmek, hem kriz yönetimi açsndan önemlidir, hem de yönetimin temel görevidir. Oysa bilanço d ilemlerin sonuçlar (kazanç ya da kayp) dönem sonucu toplamnda yerini ald%nda, bu sonuç salt yönetilen aktif toplamnn sonucu de%ildir. Hele bilanço d ilemlerden zarara u%ranld%nda, dönem sonucu kâr bile olsa, özkaynaklar ve aktif toplam bilanço d ilemlere ait zararlar kadar kayba u%ram demektir. Finansal muhasebe sistemi içerisinde nazm hesaplarda izlenen yükümlülüklerle ilgili sonuçlarn olumsuz olarak varlk hesaplarna yansmas ve özkaynaklar olumsuz etkilemesi her zaman olasdr. Ancak bu, di%er sektörlerde bilanço toplamn aacak tutarlara ulamamaktadr. Aktifi riske kar korumak için bir araç olarak kullanlan türev ürünlerinin bilanço d ilemler içindeki paylarnn büyümesi, kendisini bal bana bir risk unsuru haline getirmektedir. Türev ürün kullanm özellikle spekülatif amaçl yapld%nda risklilik artmaktadr. (Kurt;55) 42.3. Bilanço D-.-.lemlerle lgili Düzenlemeler Bankaclk mevzuatndaki düzenlemeler, bilanço d ilemleri de kapsamak üzere yabanc para ilemlerine ve sermaye yeterlili%ine ilikin olmak üzere iki gurupta de%erlendirilebilir. Bu konularda ilgili yaynlanan tebli%i ve genelgelerle bilanço d yükümlülükler baz rasyolarn kullanlmasnda dikkate alnmaya balamtr. Yabanc para ilemlerine ilikin olarak kullanlan rasyolardan Yabanc Para Net Genel Pozisyon / Sermaye Taban standart rasyosunda, yabanc para repo alacaklar ve vadeli döviz alm taahhütleri (forward döviz ve swap para almlar)döviz varlklar arasnda, yabanc para repo borçlar ve vadeli döviz satm taahhütleri (forward döviz ve swap para satmlar) yabanc para yükümlülükleri arasnda saylmaktadr. Yine döviz yönetim pozisyon yönetimi ile ilgili likidite rasyosun un hesaplamasnda TC.Merkez Bankas nn I-M sayl Genelgesi ne göre tanmlanm bilanço d ilemler, yükümlülüklerde yer alan vadelerine üç ay kalm, kabul kredilerinden borçlar, akreditif taahhütlerinden borçlar ve teminatsz prefinansman kredi borçlarndan olumaktadr. (Aydn,A;75) Döviz pozisyon ile ilgili döviz varl%klar%/döviz yükümlülükleri orannn hesaplanmasnda kullanlan döviz varlklar içerisinde vadeli döviz almlar, swap para almlar, di%er türev enstrümanlarla ilgili nazm hesaplarda izlenen döviz almlar/ 18

alacaklar saylrken, bunlarn satm ileminden kaynaklanan yükümlülükler de döviz yükümlülüklerini oluturmaktadr. Uluslar ars bankaclk sistemini riske kar koruma amaçl olarak yeniden düzenlemeler içeren Basel II, bankalarn sermaye yeterliliklerinin ölçülmesine ve de%erlendirilmesine ilikin standartlar bütünüdür (Kurt;23). Nitekim Basel II de sermaye yeterlilik oran % 8 oran en düük oran belirlenmitir. Sermaye yeterlilik rasyosu olarak ifade edilen sermaye taban%/ risk a-%rl%kl% varl%klar, gayri nakdi krediler ve yükümlülükler standart rasyosu konsolide bazda en az % 8 orann vermesi gerekmektedir. Gayri nakdi krediler, garanti ve kefaletler, taahhütler ve döviz ve faiz haddi olarak guruplandrlm dolaysyla sermaye ile yükümlülük arasndaki iliki de%erlendirilmektedir. Gayri nakdi kredi ve yükümlülüklerle %20, % 50 ve % 100 olarak risk snflarna ayrlarak a%rlandrlmakta ve riski azaltmak için, e%er sermaye artrlmazsa, yükümlülüklerin (bilanço d ilemler) azaltlmasna gidilecektir (Aydn,A;76). Dolaysyla bankalar; ya bilanço d ilemlerini sermayelerine göre, ya da sermayelerini bilanço d ilemlere göre ayarlayarak riski minimize edeceklerdir. Finansal tablo kullanclarn, finansal araçlarn, finansal duruma, performansa ve nakit akmlarna olan etkisi konusunda bilgilendirmek, finansal araçlardan kaynaklanan riskler ve bunlarn yönetimi hakknda açklamalar yapmak amacyla Muhasebe Standartlar yaymlanmtr. TMS 30, TMS32 ve TMS 39 balca konuyla ilgili açlma ve düzenlemeler getirmektedir. Ancak tüm bunlara karn, bilanço d yükümlülüklerin ayrntl analizlerini yapmaya olanak sa%layacak finansal tablo düzenlemesi ve alt yapsnn hazrland%n söylemek güçtür. SONUÇ: Türk bankaclk sektörü bilgi iletiim ça% de%iimi süreci içerisinde ister istemez yerini almtr. Bu de%iim ticareti serbestletirmi, snr ötesine tam, ulusal sermaye kavramn ve kimli%ini de%itirmitir. Nitekim son yllarda bankaclk sektöründe birçok bankann yabanc yatrmclara satyla ulusal bankalarn, artk uluslar aras para piyasalarna tam entegre olduklarn söyleyebiliriz. Bilanço d yükümlülüklerle ilgili geliim tüm dünyada oldu%u gibi, belki biraz daha gecikmeli de olsa ulusal bankaclk sistemimiz içinde çok büyük oranlara ulamtr. Aktifin tad% riskten kaçnmak ve kazanç sa%lamak gibi pozitif amaçl türetilerek finans sistemine giren türev ürünler bankalara belki gerçekten kazançlarn artrc etki sa%lamaktadrlar. Ancak kâr ile risk arasndaki do%rusal ba%lant göz ard edilmemelidir. Gerçi bankaclk sektöründe kullanlan baz rasyolarda bilanço d ilemlerle ilgili de%erler kullanlarak ölçek getirilmek suretiyle sermaye tutarlar veya bilanço d ilemleri dolayl olarak snrlandrlmaktadr. Bankalarn bilanço d ilemler aktif toplam içerisinde yer almazken, sonuçlar gelir tablosunda ve dönem kar olarak özkaynaklar içerisinde yer almaktadr. Bu da karllk ve faaliyet analizinde gerçek de%erlendirmelerin yaplmasna engel olmaktadr. Her ne kadar getirilen muhasebe standartlaryla tam açklama ilkesi yerine getirilmeye ve mali tablo kullanclar aydnlatlmaya çallsa da, hesap planlarnda gereken uyumlatrma yaplmamtr. Gelir tablosunda bilanço d yükümlülüklerle ilgili kâr ve zararlar, bilanço d kalemler itibariyle izlenebilmelidir. Bu sözkonusu bilanço d ilemle ilgili yüklenilen riski de%erlendirilmesi ve risk yönetimi baarsnn ölçümü için kullanlabilecek veriler sa%layacaktr. Sonuç olarak, bilanço d ilemlerin 900 lü (nazm) hesaplarda artk bir muhasebe tekni%inin gere%idir ve gelene%i olmutur. Bilanço d ilemlerin sonuçta sa%lad% kazançlar belli ölçüde olurken, kayplar çok daha büyük ölçüde olabilmektedir, (teminat 19

Türk Bankac%l%k Sisteminde Bilanço D%)% )lemler ve Muhasebe Tekni-i Aç%s%ndan De-erlendirilmesi ve kefaletlerin yerine getirilmesi durumunda). Bilanço d ilemlerin yüklendi%i riski, bilanço bünyesine tayabilecek muhasebe teknikleri üzerinde düünülmesi gerekse de, imdilik, bilanço d ilemlerin dönem kâr ya da zarar içerisindeki paylarn de%erlendirebilmek için gerekli hesap düzeninin oluturulmas yarar sa%layacaktr. KAYNAKÇA: Active Aratrma Grubu,(1999) Yirmibirinci Yüzy-lda Finansal Riskin Ölçülmesi Aktive Finansa Dergisi, Ekim-Aralk AKAN,Burak, (2007); Piyasa Riski Ölçümü Bankac-lar Dergisi Say 61, Eriim Tarihi: 22.12.2007; http://www.tbb.org.tr.türkçedergidergi.61risk.pdf AKAY Hüseyin, (2000); Türev Ürünlerinde Swap.lemleri ve Muhasebele.tirilme lkeleri (içinde Selvi.2000.23)Muhasebe Bilim Dünyas Dergisi.Cilt, 4.Say 3. AKOL ve Di%.(2004); Bankalarda Kredi Riski Yönetimi, Eriim Tarihi: 01.01.2008; http://politics.ankara.edu.tr/~karatepe/faspa/krediriskyonetimi.pdf AKPAK, Sudi (1995) Uluslar aras- Bankac-l-k ve Finansal Sistemler, /stanbul AKSEL, H.Aye Eyüpo%lu, Risk Yönetim Arac Olarak Futures Piyasalar, SPK Yaynlar,No:21, Ankara, 1995.S.37) AYDIN,Aydan, (2000); Bilanço D-.-.lemler, Bankaclk Dergisi, say 34, Eriim Tarihi: 18.12.2007; http://www.tbb.org.tr/turkce/dergi/dergi34/bilan%c3%a7o%20d%c4%b1%c5%9f%c4 %B1%20%C4%B0%C5%9Flemler.doc AYDIN Nurhan, (2004) Sermaye Piyasalar- ve Finansal Kurumlar. A.Ü.Yaynlar, Ankara, BDDK( 2007);Finansal Piyasalar Raporu, say 6, Eriim Tarihi: 15,12,2007; http://www.bddk.org.tr/turkce/raporlar/finansal_piyasalar_raporlari/3896fpr_haz iran_2007_26_10_2007.pdf BDDK (2007a); Finansal Piyasalar Raporu say 7, Eriim Tarihi: 15,12,2007; http://www.bddk.org.tr/turkce/raporlar/finansal_piyasalar_raporlari/4179fpreylul_ internet_271136.pdf () BDDK,(8 ubat 2001); Bankalar-n ç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakk-nda Yönetmelik ERÇEL, Gazi (2000); Küreselle.me Ve Uluslararas- Finansal Geli.meler 17 nci Asya Bankalar BirliLi Genel Kurulu, 22 2000, /stanbul, Eriim Tarihi :19.12.2007; http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/konusma/tur/2000/kuresellesme.html, ERDO]AN, Niyazi;(1995)Uluslar aras /letmelerde Mali Risk ve Yönetimi & Ça%da Finansman Teknikleri, Ankara GUJURATTI Paul,(2000) Markets and Implementations, McGraw KARACAN, Ali /hsan (2001); Bankac-l-k ve Kriz, Creative yaynlar, /stanbul Kredi Riskinin Yönetimine li.kin lkeler, Eriim Tarihi: 01.01.2008; http://www.tbb.org.tr/turkce/basle/risk_yonetim.doc. KURT, Gülüzar, (2007)Basel II: Genel DeLerlendirme,KOB ler ve Muhasebe Uygulamalar- Üzerindeki Etkileri,/zmir SMMM Odas Ayan Matbaaclk./zmir 20