T.C. GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KOBİ LERİN YENİ PİYASALARA AÇILAMAMA NEDENLERİ VE BUNLARI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Hazırlayan İsmal ŞENTÜRK İktsat Ana Blm Dalı Yüksek Lsans Tez Danışman Yrd. Doç. Dr. Fehm BAKIRCI TOKAT 2007
KOBİ LERİN YENİ PİYASALARA AÇILAMAMA NEDENLERİ VE BUNLARI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Tezn Kabul Edlş Tarh: 13 / 06 / 2007 Jür Üyeler (Unvanı, Adı Soyadı) İmzası Başkan :Doç. Dr Osman ÇEVİK... Üye : Yrd. Doç. Dr. Fehm BAKIRCI... Üye : Yrd. Doç. Dr. Cumhur ERDEM... Üye :...... Üye :...... Bu tez, Gazosmanpaşa Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Yönetm Kurulunun 08/06/2007 tarh ve 2007/17 sayılı oturumunda belrlenen jür tarafından kabul edlmştr. Ensttü Müdürü: Prof. Dr. Mehmet ARSLAN Mühür İmza
TEŞEKKÜR Tezmn oluşmasındak değerl katkılarından dolayı danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Fehm BAKIRCI ya teşekkür ederm. Ayrıca tezmn yöntem kısmının oluşmasında ve analzlermde bana değerl zamanını ayıran ve yardımcı olan Sayın Yrd. Doç. Dr. Aydın BAŞARIR a, tezmle lgl görüşlerne başvurduğum Sayın Yrd. Doç. Dr. Cumhur ERDEM e, tezme değerl katkılarda bulunan asstan arkadaşlarıma ve son olarak se bana her aşamada destek olan sevgl anneme, babama ve kardeşlerme gönülden teşekkür etmek sterm.
ÖZET Bu çalışmada, Küçük ve Orta Büyüklüktek İşletmelern yen pyasalara açılmaları önündek engeller ve bu engeller etkleyen faktörler ncelenmştr. Türkye çapında yapılan anketler le elde edlen verler k aşamalı analze tab tutulmuştur. Öncelkle Bulanık Brebr Karşılaştırma yöntemyle sorunların ağırlıkları elde edlmştr. Frmaların yen pyasalara açılmada en öneml sorunlarının sırasıyla fnansal, rekabet, malyet, pazarlama, blg eksklğ, personel ve üretm/ürün sorunları olduğu tespt edlmştr. İknc aşamada se bu sorunlara etk eden faktörlern belrlenmes amacıyla Görünüşte İlşksz Regresyonlar model le analz yapılmıştır. Bu aşamada sorunları etkleyen brçok faktör belrlenmştr. Kalfye çalışanlara sahp olmak, verg malyetler, pazarlama departmanı bu faktörlerden bazılarıdır. Elde edlen bulgular doğrultusunda KOBİ lern sorunlarına çözüm olablecek ntelkte bazı önerler de gelştrlmştr. Anahtar Kelmeler: KOBİ, Yen Pyasalara Açılma, Bulanık Brebr Karşılaştırma, Görünüşte İlşksz Regresyonlar Model
ABSTRACT In ths study, problems of Small and Medum-szed Enterprses openng up to new markets and determnants of these problems were examned. The data obtaned from the survey study conducted on all around Turkey were analyzed n two stages. Frstly weghts of problems were obtaned by Fuzzy Par-Wse Comparson method. The man problems of frms are fnancal, competton, cost, marketng, lack of nformaton, staff and producton/product problems, respectvely. Seemngly Unrelated Regressons Model was employed to determne the determnants of these problems at the second stage. In the stage many factors that affect the problems were determned. Some of the factors are to employ qualfed staff, taxes and to have marketng department. Accordng to the fndngs suggestons were made to solve the problems of SMEs. Key Words: SME, Openng Up to New Markets, Fuzzy Par-Wse Comparson, Seemngly Unrelated Regressons Model
v İÇİNDEKİLER sayfa TEŞEKKÜR... ÖZET... ABSTRACT... TABLOLAR LİSTESİ.... v KISALTMALAR LİSTESİ... v GİRİŞ...1 1 TEORİK İÇERİK...4 1.1 LİTERATÜR TARAMASI...4 1.2 GENEL OLARAK KOBİ KAVRAMI...12 1.3 KOBİ LERİN EKONOMİK HAYATTAKİ YERİ...13 1.4 KOBİ LERİN SORUNLARI...15 1.4.1 Yönetm ve Örgütlenme Sorunları...16 1.4.2 Tedark Sorunları...17 1.4.3 Üretm Sorunları...18 1.4.4 Pazarlama Sorunları...18 1.4.5 İhracat Sorunları...19 1.4.6 Fnansal Sorunlar...19 1.4.7 İnsan Kaynakları Sorunları...20 1.4.8 AR-GE Sorunları...21 1.4.9 Kurumsallaşma...22 1.4.10 Blg Eksklğ...22 1.4.11 Sorunlara Yönelk Genel Çözümler...23 1.5 KOBİ LERİN YENİ PİYASALARA AÇILAMAMALARI...24
v sayfa 1.5.1 Yen Pyasalara Açılmada İçsel Sorunlar...27 1.5.2 Yen Pyasalara Açılmada Dışsal Sorunlar...29 2 AMPİRİK İÇERİK...31 2.1 AMAÇ - ÖNEM - KAPSAM...31 2.2 MATERYAL...32 2.3 Yöntem...42 2.3.1 Bulanık Brebr Karşılaştırma (Fuzzy Par-Wse Comparson)...42 2.3.2 Görünüşte İlşksz Lojstk Regresyonlar Model (Seemngly Unrelated Logstc Regressons Model)...46 2.4 BULGULAR...60 2.4.1 Bulanık Brebr Karşılaştırma Yöntem Bulguları...60 2.4.2 Görünüşte İlşksz Lojstk Regresyonlar Model Bulguları...68 3 SONUÇ VE ÖNERİLER...80 KAYNAKLAR...86 Ek 1 Araştırmada Kullanılan Anket Formu...94 Ek 2 Sosyo-ekonomk Gelşmşlk Endeksne Göre İller...98 ÖZGEÇMİŞ...99
v TABLOLAR LİSTESİ sayfa Tablo 1.1 Seçlmş Bazı Ülke Ekonomlernde KOBİ lern Yer...14 Tablo 2.1 İBBS e Göre Bölgeler, Kapsadığı İller ve KOBİ Sayıları...34 Tablo 2.2 Düzey 2 Tanımlamasına Göre Örneklem Büyüklükler...36 Tablo 2.3 Analzlerde Kullanılan Değşkenlere At Tanımlayıcı İstatstkler...38 Tablo 2.4 Faalyet Alanlarına Göre Frmalar...41 Tablo 2.5 Hukuk Yapılarına Göre Frmalar...41 Tablo 2.6 Bulanık Brebr Karşılaştırma Analz Sonuçları...60 Tablo 2.7 Çalışan Sayısına Göre Frmaların Sorunlarının Ortalama Ağırlıkları...61 Tablo 2.8 Faalyet Süresne Göre Frmaların Sorunlarının Ortalama Ağırlıkları...62 Tablo 2.9 Faalyette Bulundukları İllern Sosyo-Ekonomk Gelşmşlk Endeksne Göre Frmaların Sorunlarının Ortalama Ağırlıkları...63 Tablo 2.10 Faalyette Bulunduğu Bölge Dışına Yapılan Satış Oranına Göre Frmaların Sorunlarının Ortalama Ağırlıkları...64 Tablo 2.11 Hukuk Yapılarına Göre Frmaların Sorunlarının Ortalama Ağırlıkları...65 Tablo 2.12 Faalyet Alanına Göre Frmaların Sorunlarının Ortalama Ağırlıkları...66 Tablo 2.13 PERFUZZ Regresyon Sonuçları...68 Tablo 2.14 UREFUZZ Regresyon Sonuçları...69 Tablo 2.15 FINFUZZ Regresyon Sonuçları...70 Tablo 2.16 MLYFUZZ Regresyon Sonuçları...72 Tablo 2.17 PAZFUZZ Regresyon Sonuçları...74 Tablo 2.18 REKFUZZ Regresyon Sonuçları...76 Tablo 2.19 ENFFUZZ Regresyon Sonuçları...78
v ŞEKİLLER LİSTESİ sayfa Şekl 2.1 A ve B çn Bulanık Brebr Karşılaştırma Kest...43
v KISALTMALAR LİSTESİ KOBİ: Küçük ve Orta Büyüklüktek İşletmeler KOSGEB: Küçük ve Orta Ölçekl Sanay Gelştrme ve Destekleme İdares Başkanlığı MESS: Türkye Metal Sanaycler Sendkası TİM: Türkye İhracatçılar Mecls DTM: Dış Tcaret Müsteşarlığı İBBS: İstatstk Bölge Brmler Sınıflandırması NUTS: Nonemclature of Terrtoral Unts for Statstcs SUR: Seemngly Unrelated Regressons SULR: Seemngly Unrelated Logstc Regressons
1 GİRİŞ Bölgesel kalkınma farklılıkları ülkeler çn en öneml ve üzernde en çok durulması gereken konulardan brdr. Gelşmekte olan ülkelerde bölgesel kalkınma farklılıkları ülkelern gelşm sürecnde br engel olarak görülmektedr. Tam br bütünleşmey amaçlayan Avrupa Brlğ de bu doğrultuda bölgesel kalkınma poltkası le bölgesel dengeszlkler azaltmayı amaçlamaktadır. AB, bu amacına üye ülkelern yanı sıra aday ülkeler de dâhl etmştr. AB çnde yerelleşme olgusunun öne çıktığı son yıllarda bölgesel poltkanın amaçları, bölgelern ekonomk kaynaklardan adl şeklde yararlanmalarını sağlamak ve bölgelerarası gelşmşlk farklarını en aza ndrmektr. Aday ülkelerden br olan Türkye de de bölgelerarası gelşmşlk farkları oldukça fazladır. Küçük ve Orta Büyüklüktek İşletmeler (KOBİ) söz konusu gelşmşlk farklarının gderleblmes ve bölgesel kalkınmanın sağlanması çn vazgeçlmez br unsurdur. Türkye de KOBİ ler üretc kesmn büyük çoğunluğunu oluşturmaları nedenyle ülke ekonoms çn öneml durumdadırlar. Ülkenn ekonomk anlamda atılım yapablmesnn üretm yoluyla gerçekleşeceğn söylemek yanlış br öngörü olmasa gerektr. Üretm artışının se üretc kesmn gelşmes ve büyümes le sağlanableceğ yadsınamaz br gerçektr. Ekonomnn lokomotf benzetmes yapılan KOBİ lern gelşeblmes ve büyüyeblmes çn satışlarını artırablmeler gerekmektedr. KOBİ lern gelşmes aynı zamanda bölgesel kalkınmaya da katkıda bulunablecektr. Bu nedenle öncelkle KOBİ lern gelşmes sağlanmalıdır. Öneml br ekonomk karar brm olarak KOBİ düzeyndek frmaların öneml sorunlarından br olan büyüme ve satışlarını artırma, ç ve/veya dış yen pyasalara açılma le gerçekleşeblecektr. Yen pyasalara açılma bu amaçların gerçekleşmes açısından oldukça önemldr. Frmalar,
2 yen pyasalara açılarak hem satışlarını hem de tecrübelern artıracaklardır. Yen pyasalar ç pyasada daha önce ulaşılmamış yerler veya hracat yapılablecek dış pyasalar olarak değerlendrleblr. Ancak frmaların yen pyasalara açılmaları konusunda steksz davranmalarını gerektren bazı nedenler bulunmaktadır. Bu çalışmada tüm Türkye de faalyette bulunan KOBİ düzeyndek frmaların yen pyasalara açılamama nedenler ncelenmş ve bu nedenler arasında en etkl olanların belrlenmesnn yanı sıra söz konusu sorunlara etk eden faktörler de tespt edlmeye çalışılmıştır. Böylece az gelşmş veya ger kalmış bölgelern gelşmne katkı sağlayacak öneml etkenlerden br olan KOBİ lern, çalışmanın odağını oluşturan sorunları ve bunları etkleyen faktörler açıklanablecektr. Bu faktörlern belrlenmes le negatf etklernn veya olumsuzluklarının ortadan kaldırılablmes veya poztf etklernn artırılablmesne yönelk önerler gelştrleblecektr. Bu çalışmanın öneml br amacı da budur. Çalışma, tüm Türkye dek KOBİ düzeyndek frmaları kapsamaktadır. Ancak kapsama pazarlama, dağıtım, depolama, aracılık vb. faalyette bulunan frmalar dahl edlmemştr. Üretc frmalar araştırmanın ana evrenn oluşturmaktadır. Daha önce yapılmış çalışmalarda genellkle frmaların hracat sorunları ncelenmştr. Spesfk olarak hracatın ncelendğ bu çalışmalarda hracat yapablecek düzeydek frmaların neden yeterl hracat yapamadıkları ve bununla lgl sorunlar belrlenmeye çalışılmıştır. Frmaların hracat yapablecek düzeye geleblmes çn öncelkle kend ç pyasalarında yerlern sağlamlaştırmaları öngörüleblr. Bu doğrultuda yapılacak br araştırmada frmaların özelkle yen ç pyasalara açılamama nedenlern belrlemek daha anlamlı olmaktadır.
3 Türkye de brçok lde faalyet gösteren KOBİ ler üretmlern genelde yerel pyasalar çn yapmaktadırlar. Özellkle ekonomk gelşmşlk açısından ger kalmış llerde faalyet gösteren KOBİ ler kend ç pyasalarında kalmakta ve yen pyasalara açılamamaktadırlar. Tüm bölgelerde üretm yapan frmaların sorunlarının araştırılmasıyla frmalar çn genel önerler getrleblecektr. Türkye dek tüm KOBİ lern aynı sorunları yaşadıklarını öne sürmek doğru olmamakla brlkte böyle br yaklaşım kalkınmada ger kalmış veya nspeten gelşmş bölgeler arasındak KOBİ kaynaklı farkları belrlemek açısından önem arz etmektedr. Çalışmada öncelkle konu le lgl genş br lteratür yer almaktadır. Daha sonrak bölümlerde, genel olarak KOBİ kavramının ele alındığı, Türkye de ve dünyada KOBİ lern genel durumunun ve sorunlarının değerlendrldğ teork kısım gelmektedr. Çalışma; araştırma kapsamı, materyal ve yöntem oluşturan Bulanık Brebr Karşılaştırma Yöntem (Fuzzy Par-wse Comparson) ve analzlerde kullanılan Görünüşte İlşksz Regresyonlar Model nn (Seemngly Unrelated Regressons Model) tanıtıldığı ve daha sonra bu yöntemlere göre elde edlen bulgulardan ve sonuç ve önerlerden oluşan amprk kısımla tamamlanmaktadır.
4 1 TEORİK İÇERİK 1.1 LİTERATÜR TARAMASI KOBİ lern yen pyasalara açılamama nedenler üzerne yapılan çalışmalar genellkle, dış pyasalara açılamama veya hracat yapamama nedenler üzerne yoğunlaşmaktadır. İç pyasalara açılamama nedenler üzerne yapılmış çalışmalar se daha çok bu nedenlerden spesfk olarak br veya brkaçı üzerne yoğunlaşarak yapılmış özel çalışmalardan barettr. Söz konusu çalışmalardan öneml bazılarına aşağıda değnlerek bu çalışmanın farklılığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Alvarez (2007) Şl malat sanaynn hracat performansını nceledğ çalışmasında hracatçı olmayan, ara sıra hracat yapan ve sürekl hracat yapan frmalar arasındak farklılıkları belrlemeye çalışmıştır. İşgücünün yetenekler ve teknolojk yenlk gb frma özellklernn hracat le poztf lşkl olduğu belrlenmştr. Ancak bulgulara göre bu faktörler, frmaların neden sürekl hracatçı olduklarını açıklamakta yeterszdr. Ayrıca sonuçlar hracat deneym, çokulusluluk ve vermllktek artışın frmanın sürekl olarak hracatçı konuma gelmesn sağladığı tespt edlmştr. Türkye Metal Sanaycler Sendkası (MESS) (2007) tarafından yapılan çalışmada, sendkaya üye frmaların hracatlarının artırılması çn neler yapılması gerektğ araştırılmıştır. 96 üye frmanın görüşleryle şekllenen çalışmaya göre; dövz kuru stkrarının sağlanması, sthdam verglernn azaltılarak şgücü malyetlernn düşürülmes, enerj malyetlernn azaltılması, ekonomk ve syas stkrarın devam etmes, yüksek taşımacılık malyetlernn azalması gb önlemlerle hracatın artırılableceğ tespt edlmştr. Aktan (2007), Türkye dek hracat sorunlarını nceledğ çalışmasında hracatçının en öneml sorununun üretm alanında olduğunu belrterek üretm üzerndek
5 yükün haffletlmes gereğ üzernde durmuştur. Çalışmaya göre; yurtçndek makroekonomk şartların frmalara yardımcı olmaması öneml br etkendr. Gümrük Brlğ anlaşmasının katkı yapmaması da öneml br sorundur. Ayrıca Türkye le dünya hracatının sektörel yapısı arasındak farklılıklar ve Türkye hracatının bölgesel dağılımı le dünya thalatının bölgesel dağılımı karşılaştırıldığında, dünya thalatında, Kuzey ve Latn Amerka le Asya bölgelernn payı gderek artarken Türkye'nn söz konusu bölgelere yönelk hracatının yeterl düzeyde gelşme göstermemes hracattak öneml sorunlar olarak fade edlmştr Türkye İhracatçılar Mecls (TİM) (2006) tarafından yapılan, hracatta yaşanan sorunların tespt edldğ ve çözümlernn önerldğ araştırmaya göre; Türkye hracatının en büyük sorunları 7 ana başlık altında 134 alt başlık olarak belrlenmştr. Bu ana başlıklar; dış tcaret uygulamalarında karşılaşılan sorunlar, verg ve teşvkler le lgl sorunlar, lojstk ve naklye le lgl sorunlar, malyetlerle lgl sorunlar, fnansman sorunları, tanıtım ve fuarlara lşkn sorunlar ve hedef pazarlara grşte yaşanan sorunlar olarak sıralanmıştır. Bakırcı ve Şentürk (2006) yaptıkları çalışmada Tokat l ve lçelernde faalyet gösteren KOBİ düzeyndek frmaların ç ve dış pyasalara açılamama sebeplern bulanık blşsel hartalama yöntem le ncelemşlerdr. Frma sahpler veya yönetcler le yapılan görüşmelerden elde edlen bulanık blşsel hartaların analz sonucunda frmaların yen pyasalara açılma konusunda brçok engelle karşılaştıkları tespt edlmştr. Bu engellern en önemller frmaların açılmayı düşündükler pyasada rekabetn fazla olması, markanın tanınmaması, karın düşük olması, destekleyc ve blglendrc programların yeterl olmaması, kullanılan hammadde malyetnn yüksek olması, kalfye personel eksklğ, taşıma ve pazarlama malyetnn yükseklğdr.
6 Balantekn (2006) çalışmasında Kayser lnde faalyette bulunan KOBİ düzeyndek frmaların hracatta karşılaştıkları sorunlar ve devlet teşvklernden yararlanma durumlarını ncelemştr. Toplam 87 frma le yapılan anket çalışmasının sonuçlarına, göre frmaların hracatta karşılaştıkları sorunların en önemller; üretm malyetler, ülke ve şletme majı, ekonomk ve fnansal sorunlar, rakpler ve rekabetn şddet, teknoloj ve AR-GE, yetşmş eleman, dl sorunu ve karar alma olarak tespt edlmştr. Brooks (2006) çalışmasında Kolombya da üretc frmaların daha fazla hracatlarını artıramama nedenlern ncelemştr. Düşük mktarda hracat yapan frmaların ve düşük kaltede üretm yapan frmaların, hracatlarının toplam satışlarına oranını artıramadıklarını belrlemştr. Ancak satışları çnde hracatın oranı yüksek olan frmaların bu ağırlığı sabt tutabldkler veya artırabldkler tespt edlmştr. Rodrguez ve Rodrguez (2005), İspanyol üretc frmalarının hracat mktarını etkleyen faktörler nceledkler çalışmalarında hracat mktarı üzernde ürün yenlklernn, patentler ve süreç yenlğnn olumlu etkde bulunduğunu belrlemşlerdr. AR-GE se hracatı etkleme konusunda statstk olarak anlamlı bulunmamıştır. Benzer br çalışmada se Lefebvre vd. (1998) AR-GE le lgl çalışmaların hracat performansı üzernde etkl olduğunu belrlemşlerdr. Arnold ve Hussnger (2005), Alman üretc frmalarının hracat davranışları ve vermllklern lşklendrdkler çalışmalarında frmaların vermllklernn hracat yapma htmaln artırdığını belrlemşlerdr. Ancak ters yönlü br lşknn var olmadığını da tespt etmşlerdr. Küçük ve Orta Ölçekl Sanay Gelştrme ve Destekleme İdares Başkanlığı (KOSGEB) (2005) tarafından tüm llerde yapılan saha araştırmalarında, Türkye de
7 faalyet gösteren KOBİ düzeyndek frmaların genel br değerlendrmes yapılmıştır. Frmalar le yapılan anketler sonucunda hracat yapamama neden olarak; kaynak yeterszlğ, dış pazarı tanımama ve ç pazarda tatmn olma, aracı şletme bulamama, ürünü uygun fyatla sunamama, kaltel mal sunamama ve yabancı dl eksklğ belrlenmştr. Akyüz vd. (2004) Batı Akdenz bölgesnde yer alan orman ürünler sanay şletmelernn ç pyasa ve hracat le lgl problemlern ncelemşlerdr. Bu amaçla Antalya, Isparta, Burdur llernde bast tesadüfî örneklem yöntemyle seçlen 150 şletme le anket çalışması yapılmıştır. Sonuçlara göre, frmalar ç pyasada; pyasa darlığı, rekabet yoğunluğu, fnansman sorunları ve hammadde sorunları le karşı karşıya ken, hracatta karşılaştıkları en öneml sorunlar; bürokratk engeller, fnansman eksklğ ve eğtml çalışan bulma güçlüğüdür. Lal (2004), lberalleşme dönemnde Hndstan frmaları üzernde yaptığı araştırmada, bu frmaların hracat performanslarını etkleyen faktörler analz etmştr. Bu amaçla frmaların karakterstk özellklerne göre yaptığı analz sonucunda e-tcaret araçlarını kullanan frmaların performanslarının daha yüksek olduğunu belrlemştr. Ayrıca şlemlern büyüklüğü ve frmanın sahp olduğu şgücünün becersnn de hracat performansı üzernde etks olduğunu tespt etmştr. Dış Tcaret Müsteşarlığı - DTM tarafından (2003) Türkye hracatının durum analz yapılarak güçlü ve zayıf yanları tespt edlmeye çalışılmıştır. Analze göre ülke hracatının güçlü yönler; üretm potansyel, ç pazarın büyüklüğü, hedef pazarlara yakınlık, eğtml nsan gücü olarak belrlenrken, fnansman, pazarlama, altyapı, üretm ve teknoloj eksklğ zayıf yanları olarak belrlenmştr.
8 Doğan vd. (2003) otomotv sanaynde 156 frma üzernde yaptıkları araştırmada ç ve dış pyasalara açılma kararında öneml br etken olan rekabet gücünü etkleyen faktörler ncelemşlerdr. Söz konusu faktörler malyet, yatırım yapablme gücü, sparş teslm süres, kapaste esneklğ, kalte ve standartlara uygunluk, güvenlrlk olarak tanımlanmış ve yapılan anket çalışması le frma yönetclernn görüşlerne başvurulmuştur. Sonuçlara göre kalte ve standartlara uygunluk yen pyasalara açılmada öneml faktörler olarak tespt edlmştr. Obben ve Magagula (2003) Swazland da faalyet gösteren KOBİ lern hracat eğlmlern frma ve yönetm le lgl faktörler kullanarak ncelemşlerdr. Logt modelnn kullanıldığı çalışmanın bulgularına göre; yabancı dl blgs, yabancı ülkelere yapılan kısa gezler, genç yönetclern sthdam edlmes gb faktörlern hracat eğlmn artırdığı belrlenmştr. Majocch ve Zuchella (2003) uluslararasılaşma ve performans arasındak lşky belrlemek amacıyla İtalya da 220 KOBİ üzernde ncelemede bulunmuşlardır. Sonuç olarak hracat yoğunluğunun ve uluslararası anlaşmaların, performansın br belrleycs olmadığı belrlenmştr. Bununla brlkte KOBİ lern dışa açılmalarında doğrudan yabancı yatırımın payının büyük olması öneml br bulgudur. Suarez-Ortega (2003) hracat yapan ve yapmayan toplam 236 İspanyol şarap üretcs KOBİ üzernde yaptığı çalışmada hracat engellernn (blg eksklğ, kaynak sıkıntısı, prosedür le lgl ve dışsal engeller) frmalar üzerndek etksn ncelemştr. İhracat yapmayan frmalar çn en öneml engel kaynak sıkıntısı ken, hracata lg duyan frmalar çn en öneml engel blg eksklğdr. İhracat prosedürü le lgl sorunlar se yen hracatçılar çn deneyml hracatçılara göre daha öneml br engeldr.
9 Pope (2002) Calforna da küçük ölçektek frmaları hracata yönlendren nedenler ncelemştr. 200 ve daha az çalışanı olan frmalar üzernde yapılan çalışmada; frmalar 25 ve daha fazla çalışanı olan ve 25 ve daha az çalışanı olan frmalar şeklnde k grupta ncelenmştr. Sonuçlara göre 25 ve daha az çalışanı olanlar tek ürün üretmek ve rakplere karşı teknolojk avantaja sahp olmak çn hracata yönelrken, 25 ve daha fazla çalışanı olanlar yukarıdak dğer faktörlere ek olarak ölçek ekonomlerne ulaşmak ve fırsatları kaçırmamak çn hracata yönelmektedrler. Manolova vd. (2002) çalışmalarında küçük ölçektek frmaların uluslararasılaşmasında kşsel faktörlern etklern araştırmışlardır. Bu amaçla teknoloj sektöründe beşer sermayenn dört boyutunun görecel etks araştırılmıştır. Bu faktörler; uluslararası tcaret becerler, uluslararası oryantasyon, çevrey algılama ve demografk özellklerdr. Sonuçlara göre demografk özelllklern ve uluslararası oryantasyonun etkl olmadığı ancak çevrey algılama ve uluslararası tcaret becerlernn uluslararasılaşmada etkl olduğu belrlenmştr. Doğan ve Marangoz (2002) çalışmalarında frmaların dış pazarlara açılmada karşılaştıkları sorunları ncelemşlerdr. Araştırma otomotv yan sanaynde faalyette olan KOBİ düzeyndek frmalar le yapılmıştır. Anket çalışmasının sonuçlarına göre başlıca sorunlar; güvenlk (CE şaret), çevre, kalte, yetşmş eleman ve dl sorunu, hükümet uygulamaları ve thalat kotaları, teknoloj ve AR-GE, standardzasyon, kültür, malyetler, taşıma, depolama ve dağıtım, rekabet ve taklt mallar olarak belrlenmştr. Çalışmada bu sorunlara yönelk çözüm önerler olarak e-tcaret, stratejk şbrlğ ve barter yöntem önerlmştr. Prefontane ve Bourgault (2002) çalışmalarında, KOBİ lern hracat davranışları belrlenerek ABD ve Kanada KOBİ ler arasında karşılaştırma yapılmıştır. Çalışmanın
10 örneklemn 132 Kanada ve 141 ABD frması oluşturmuştur. Elde edlen bulgulara göre Kanada frmaları uluslararası fırsatlara daha yatkın ken ABD frmalarının daha tutucu br davranış sergledkler belrlenmştr. Basle (2001) İtalyan üretc frmalarının 1990 larda hracat davranışlarında yenlğn rolünü ncelemştr. Toplam hracatın toplam satışlara oranını bağımlı değşken olarak kullanarak Tobt model uygulamıştır. Frmanın br endüstr grubuna bağlı olması, ürün gelştrme çalışmaları yapması ve çalışan sayısının yoğunluğu değşkenlernn hracat oranını etkledğ tespt edlmştr. Ayrıca devalüasyonun teknolojk rekabet düşürdüğü de tespt edlmştr. Frmaların hracat davranışlarının ncelendğ çalışmalardan Masurel (2001) tarafından yapılan çalışmada Hollanda hzmet sektöründe bulunan KOBİ ler le lgl öneml bulgular elde edlmştr. Bulgulara göre; çoğu uluslararası pyasalarda çalışmanın yerel pyasalarla çalışmaktan daha az karlı olduğu frma yönetclernn genel kanaatdr. Ayrıca uluslararası ş yapmanın mutlak olarak ve yurtç çalışma karşısında görecel olarak daha rskl olduğu sonuçları elde edlmştr. Karadal (2001) tüm Türkye y kapsayan çalışmasında, KOBİ lern uluslararası pyasalara açılmasını güçleştren nedenler ncelemştr. 294 frma le yapılan araştırmanın sonuçlarına göre en öneml faktörler; ekonomk/fnansal sorunlar, bürokratk engeller, yönetm-organzasyon sorunları, sınırlı pyasa taleb, rakplern yen poltkaları, ntelkl personel eksklğ ve teknolojk gelşmeler olarak tespt edlmştr. Ancak bu sorunların ülkenn farklı coğraf bölgelerne göre farklılıklar gösterdğ belrlenmştr. Ayrıca hracat yapanlar çn en öneml sorun bürokratk engeller ken, hracat yapmayanlar açısından ekonomk/fnansal sorunlar öneml engellerdr.
11 Küçük ve orta ölçekl şletmelern uluslararası pazarlara açılmada karşılaştıkları yönetm sorunlarının ncelendğ çalışmada Özgen ve Doğan (1998); KOBİ lern yaşadıkları yönetm sorunlarını; yönetm ve yönetc sorunları, ntelkl personel bulunamaması, şletme sahplernn teknk kökenl olması, yönetclern ve personeln eğtm sorunları, uzmanlaşma, enformasyon eksklğ, dar ve teknk danışmanlık, rehberlk hzmetlernden yoksunluk, örgüt ve örgütlenme sorunları olarak belrlemşlerdr. Ayrıca bu sorunların aşılablmes çn KOBİ lere hzmet ç eğtm ve danışmanlık mkanlarının sunulması gb çeştl önerlerde de bulunulmuştur. Javalg vd. (1998) 20 204 üretc üzernde yaptıkları çalışmada, frma karakterstklernn hracat eğlmn etkleyp etklemedğn araştırmışlardır. İhracat eğlm; çalışan sayısı, toplam satışlar, çalışma yılı, hracatçı olup olmama ve frma sahplğ durumlarına göre ncelenmştr. Üretc ve ürün temell hzmet sektöründe frma özellklernn hracat eğlmn etklemede farklılık gösterdğ belrlenmştr. Lteratürde frma büyüklüğü le hracat arasındak lşky nceleyen çalışmalar da yer almaktadır. Bunlardan; Calof (1993) 14 072 üretc frma üzernde yaptığı araştırmada frmaların hracat davranışları ve hracat eğlmler üzernde frma büyüklüğünün etksn ncelemştr. Sonuçlarda frma büyüklüğünün hracat le poztf lşkl olduğu bulunmuştur. Kalafsky (2004) se; Brleşk Devletler de çoğunlukla KOBİ düzeyndek frmalardan oluşan br sektör olan makne sanaynde 82 frma le posta yoluyla yaptığı anket çalışmasında frma büyüklüğü le hracat arasında anlamlı br lşk olmadığını tespt etmştr.
12 1.2 GENEL OLARAK KOBİ KAVRAMI KOBİ kavramının çok genş br alanı kapsıyor olması herkes tarafından kabul edlecek br tanımın yapılmasını güçleştrmektedr. Bunun çn tanım yapılırken çok sayıda faktörün ele alınması gerekmektedr. Bu faktörler, zaman, ekonomk gelşmşlk düzey, sanayleşme düzey, kullanılan teknoloj, pazar büyüklüğü, faalyet alanı, üretm yöntem ve ürün özellkler olarak sıralanablr. Bu durum farklı ve çok sayıda tanım yapılmasını doğal hale getrmektedr. Bütün ekonomlern temel dnamğn oluşturmalarına rağmen, bugün dünya lteratüründe üzernde görüş brlğ sağlanmış KOBİ tanımı bulunmamaktadır (Sarıaslan, 1994: 12). Bu özellkler ve krterler çerçevesnde ülkeler kendlerne özgü yapılarını da göz önüne alarak KOBİ ler çn çeştl tanımlar yapmışlardır. Çünkü; tedark, üretm, pazarlama, fnansman, personel ve yönetm gb temel şletmeclk fonksyonlarına ek olarak, KOBİ ler sthdam ettkler personel sayısı, satış hacm, sabt sermaye ve makne parkı değerler, kullandıkları enerj mktarı, kurulu kapaste düzey, katma değerler, büyüklüğü ve pyasa payı gb ölçüleblen özellkler açısından da büyük farklılıklar göstermektedr (Melemen, 2000: 64). Tanımlamadak sınırlamaların genelde ülke ekonomlernn büyüklüğüne bağlı olarak değştğ görülmektedr (Uludağ ve Sern, 1991: 14). Örneğn Fransa 1 99 arası çalışana sahp şletmeler küçük şletme sınıfına alırken, Amerka Brleşk Devletler nde aynı sınıfa alınan şletmelerdek çalışan sayısı 1 499, Malezya da se 1-49 arasıdır. Orta ölçekl şletmeler çn bu sayı Fransa da 100 250 ken, ABD de 500-1499, Malezya da se 50-199 arasıdır. Ayrıca değşkenlğn br nedenn de sektör farklılıkları oluşturablmektedr. Ülkeler, sektörlere göre yaptıkları sınıflandırmaları çeştlendrmektedrler. Örneğn Almanya malat sanay, toptan tcaret, perakende tcaret, ulaştırma, haberleşme ve hzmet sektörlernde faalyet gösteren
13 frmaları cro ve çalışan sayısı açısından ayrı ayrı alt sınıflandırmalara tab tutmaktadır. İngltere ve Japonya da benzer br yaklaşımla frmaların bulundukları sektörler öne çıkaran br sınıflandırma yapmaktadır (Akgemc, 2001; 12-13). Türkye de de farklı kurumlar KOBİ tanımını brbrnden farklı olarak yapmışlardır. Ancak 2005 yılında yürürlüğe gren Küçük ve Orta Büyüklüktek İşletmelern Tanımı, Ntelkler ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelk 1 le bu tanımlar brleştrlmş ve yen br KOBİ tanımı yapılmıştır. Bu tanımlama br çatı oluşturmaktadır. Kurumlar bu tanım dışına çıkmamak kaydıyla kend özel tanımlarını gelştreblmektedrler. Yönetmelğe göre şletme; yasal statüsü ne olursa olsun, br veya brden çok gerçek veya tüzel kşye at olup, br ekonomk faalyette bulunan brmlerdr. Ayrıca yönetmelk le KOBİ ler 3 alt sınıflandırmaya tab tutulmuştur. Buna göre; Mkro şletme: On kşden az yıllık çalışan sthdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mal blançosu br mlyon Yen Türk Lrasını aşmayan çok küçük ölçekl şletmeler, Küçük şletme: Ell kşden az yıllık çalışan sthdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mal blançosu beş mlyon Yen Türk Lrasını aşmayan şletmeler, Orta büyüklüktek şletme: İk yüz ell kşden az yıllık çalışan sthdam eden ve yıllık net satış hasılatı ya da mal blançosu yrm beş mlyon Yen Türk Lrasını aşmayan şletmelerdr. 1.3 KOBİ LERİN EKONOMİK HAYATTAKİ YERİ Ülke ekonomlern belkemğ konumunda bulunan KOBİ ler Türkye ekonoms çn de hayat öneme sahptrler. Türkye de KOBİ lern sayısı hzmet sektörü de dâhl 1 Söz konusu yönetmelk Sanay ve Tcaret Bakanlığı nın 28/7/2005 tarhl ve 5674 sayılı yazısı üzerne, 3143 sayılı Sanay ve Tcaret Bakanlığının Teşklat ve Görevler Hakkında Kanunun ek 1 nc maddesne göre, Bakanlar Kurulu nca 19/10/2005 tarhnde kararlaştırılmıştır.
14 olmak üzere, tüm şletmelern sayısının %99,8 n ve bu şletmeler de toplam sthdamın %45,6 sını oluşturmaktadır. KOBİ yatırımlarının, toplam yatırımlar çndek payı %6,5 e ulaşmakta ve toplam katma değern %37,7 s yne bu şletmelerce yaratılmaktadır. KOBİ lern toplam hracat çndek payları, yıllar tbarıyla değşklk göstermekle beraber, ortalama %8 oranında gerçekleşmekte ve bu kesmn toplam banka kredler çndek payı %3 4 cvarında seyretmektedr. Ayrıca frmaların 2002 yılı tbaryle ortalama sthdamı se 3,68 dr (DİE, 2003: 2). KOBİ lern Türkye ekonomsne yaptıkları katkının daha net görüleblmes çn dğer ülkelerdek aynı düzeydek frmaların ülke ekonomlerne katkılarıyla kıyaslanablr. Bu karşılaştırma Tablo 1.1 de verlmştr. Tablo 1.1 Seçlmş Bazı Ülke Ekonomlernde KOBİ lern Yer Tüm Toplam Toplam Katma İşletmeler İsthdam Yatırım Değer Ülke İçndek İçndek İçndek İçndek Yer (%) Yer (%) Yer (%) Yer (%) Toplam İhracat İçndek Payı (%) Toplam Kredlerden Aldığı Pay (%) ABD 97,2 50,4 38,0 36,2 32,0 42,7 Almanya 99,8 64,0 44,0 49,0 31,1 35,0 Hndstan 98,6 63,2 27,8 50,0 40,0 15,3 Japonya 99,4 81,4 40,0 52,0 38,0 50,0 İngltere 96,0 36,0 29,5 25,1 22,2 27,2 G. Kore 97,8 61,9 35,7 34,5 20,2 46,8 Fransa 99,9 49,4 45,0 54,0 23,0 48,0 İtalya 97,0 56,0 36,9 53,0 - - Türkye 98,8 45,6 6,5 37,7 8,0 3,0 4,0 Kaynak: Akgemc, Tahr; KOBİ lern Temel Sorunları ve Sağlanan Destekler, KOSGEB Yayını, Ankara 2001, s.17. KOBİ lern toplam hracattak payının ABD de % 32, Almanya da % 31, Hndstan da % 40, Japonya da % 38, İngltere de % 22, Güney Kore de % 20, Fransa da % 23 ken Türkye de % 8 cvarında kalması Türkye de KOBİ lern yen pyasalara açılmakta yoğun br şeklde sıkıntı yaşadıklarının br göstergesdr.
15 KOBİ ler ekonomye büyük katkılar sağlamaktadırlar. Ancak KOBİ lern kendlerne has özel durumları da vardır. KOBİ ler özel durumları nedenyle bazı avantajlara ve dezavantajlara sahptrler. KOBİ ler daha az yatırım yaparak daha çeştl ürünler üreteblmektedrler. Bu avantajın yanı sıra sthdam başına yapmaları gereken yatırım görecel olarak düşüktür. Ayrıca KOBİ ler genellkle emek yoğun teknoloj le çalışmaktadırlar ve vasıfsız elemanlara sthdam olanağı sağlarlar. Esnek üretm yapan KOBİ ler, ekonomk konjonktürel dalgalanmalara, teknolojk değşkllere, talep değşklklerne ve farklı taleplere uyum sağlamakta güçlük çekmezler. Bölgesel kalkınmaya katkı sağlayablen KOBİ ler gelr dağılımı eştlğne de katkıda bulunablmektedrler. Ayrıca büyük sanay kuruluşlarına destek ve katkı sağlayablecek br potansyele sahptrler. Tüm bu avantajların yanında KOBİ ler bazı dezavantajlara da sahptrler. Küçük ölçekl olmalarından dolayı vermllkler düşüktür. Pyasa, sektör ve teknk blgler ve teknoloj düzeyler düşüktür. Yönetm, organzasyon, pazarlama ve tanıtım konusunda sorunlar yaşamaktadırlar. Ürünlernn kaltesnn düşüklüğü ve standartlara uygun olmaması se öneml sorunlardan brsdr. Rekabet güçler ve özsermayeler zayıftır. KOBİ ler kendler le lgl karmaşık mevzuatlar hakkında yeterl blgye sahp olamadıklarından bu mevzuatın kapsamında bulunan teşvklerden de faydalanamamaktadırlar. 1.4 KOBİ LERİN SORUNLARI KOBİ ler kuruluş aşamalarından tbaren çeştl sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Bu sorunlar KOBİ lern gelşm önünde öneml engel teşkl etmektedr. Yaşanması muhtemel bu sorunların nedenler ve yol açtığı öneml sonuçlar bulunmaktadır. Söz konusu sorunlar aşağıda ele alınmıştır.
16 1.4.1 Yönetm ve Örgütlenme Sorunları KOBİ lerde şletme sahb aynı zamanda yönetc ve grşmcdr. Bu durum, şletme sahbnn şyle özdeşleşmes, bağ kurması açısından y br şey olsa da, her şletme sahbnn grşmclk veya yönetclk özellklerne sahp olamayacağı göz önünde bulundurulduğunda br sorun olarak ortaya çıkmaktadır. KOBİ sahplernn aynı zamanda üst yönetc durumunda olmalarıyla bağlantılı olarak, şletme fonksyonları belrgn bçmde ayrılmamakta ve dolayısıyla üretm, fnansman, personel ve pazarlama faalyetler genellkle şletme sahp/yönetcsnn eğtm, blg ve şahs yetenekler le orantılı olarak sınırlı br kapaste le yürütülmek durumunda kalınablmektedr (Conkar, 1990: 51). Çoğunlukla grşmclk, müteşebbslk veya ş adamlığı le para sahb olmak eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Başka br fade le, grşmclk çn para sahb olmak gerekl ve yeterl tek şart olarak görülmektedr. Dolayısıyla, br şletme kurablmek çn gereken parasal şartlara sahp olan kş, kendsn grşmc olarak görmekte ve br yatırıma grmekte, bu yatırımların çoğu da başarısızlıkla sonuçlanmaktadır (Müftüoğlu, 1991: 175 176). Yönetc ve grşmc arasındak farkı blmeyen KOBİ yönetcler, yönetcy şletmenn başarısındak adam olarak tanımlamakta, kendlern de tam br yönetc olarak görmektedrler. Oysa, bunları gerçekleştrecek yönetcnn, hem blmsel tahmn yöntemlern blmes ve hem de zek ve yetenekl olması gerekmektedr (Yeşlyurt, 1996: 20). Frma sahplernn genellkle mühends, teknsyen, usta gb teknk kökenl kşler olmaları onları üretmde başarılı kılarken, pazarlama, fnansman gb konularda yeternce başarılı olamamalarına neden olmaktadır (Müftüoüğlu, 1991: 175 188). Ayrıca hızlandırma ve değşklklere hızlı uyum sağlanması yönünden olumlu olmasına
17 karşın, şletme sahp/yönetclernn sürekl değşen pyasa şartları ve teknolojler karşısında gerekl olan teknk ve meslek blgye yeterl ölçüde sahp olmamaları, doğru karar vermey güçleştrmektedr (Karataş,1991: 40). Planlamada genellkle konusunda uzman olmayan şletme sahb ve ortaklar görev almaktadır. Yönetclern planlamada blmsel değl de sezgsel yöntemler kullanmaları öneml br dezavantaj olarak görüleblmektedr. KOBİ ler her ne kadar büyük şletmelere göre daha küçük organzasyon yapılarına sahp olsalar da formel br yapıya yeternce önem vermemektedrler. Yönetcnn doğrudan bütün şlere müdahale edeblyor olması ve yetksn devretmemes, yönetcnn olmadığı zamanlarda şlern aksamasına yol açmaktadır. Küçük br yapıya sahp olmaları KOBİ lere frma ç haberleşme konusunda avantaj sağlasa da nformal haberleşmenn yaygın olması, bunu dezavantaja dönüştüreblmektedr (Akgemc, 2001: 22 25). 1.4.2 Tedark Sorunları Özel sektörün yeternce gelşemedğ ülkelerde hammadde ve yarı mamul üretmnn genellkle kamu sektörünün elnde olması, doğrudan alım yapamayan KOBİ ler aracı frmaların yüksek fyatlarına katlanmak mecburyetnde bırakablmektedr (Atk ve Sezer, 2001: 86). KOBİ lern büyük frmaların sparş hacmne ulaşmaları fnansal açıdan ve stok malyet açısından neredeyse mkansızdır. Büyük hacmde sparş verememelernden dolayı mktar skontolarından da faydalanamamaktadırlar (Akgemc, 2001: 26-27). Tüm bunlar da KOBİ lern grd ve dolayısıyla üretm malyetlern arttırmaktadır. Ayrıca hammaddenn kabulünde kalte kontrolü yapacak eleman eksklğ de öneml br sorundur.
18 1.4.3 Üretm Sorunları KOBİ lern genellkle emek yoğun ve sparşe dayalı üretm yapması gb yapısal nedenler malyetlern düşürülmes önünde öneml br engel olarak görüleblr. Teknolojlern yenlemeler fnansal açıdan zorken, düşük teknoloj kullanımı vermllklernn ve kaltelernn düşük olmasına neden olmaktadır. Ayrıca esk teknolojlern kullanılması, KOBİ lern dış pazarlardak rekabet gücünü azaltmaktadır (OKİK,1993: 58). Blgsayar kullanımının yeterszlğ ve üretm sstemlernn blgsayara entegre olmaması da üretmde br sorun olarak durmaktadır (Uygun ve Kazan, 2002: 9). Öte yandan, standardzasyon, kalte kontrolü gb konularda gerekl eğtm görmüş kşlern eksklğ, üretlen mamullern kaltesn olumsuz yönde etklemekte ve değernden daha az br fyattan satılmasına neden olablmektedr (Şenel, 1987: 21). 1.4.4 Pazarlama Sorunları Pazarlama anlayışı ve pyasa araştırmalarındak yeterszlk, pazarlama araçlarından yeternce yararlanamama, hracat yapmanın zorluğu, sınırlı ve dar br pazarın getrdğ bağımlılık veya alternatfszlk, yan sanay olarak çalışma durumunda alıcı frmaya bağımlılık KOBİ lern karşılaştığı öneml pazarlama sorunlarındandır (Müftüoğlu, 1991: 67) KOBİ lern büyük br çoğunluğunda uzman personeln çalıştığı ayrı br pazarlama departmanı bulunmamaktadır. Pyasa koşullarını zlemede, tüketclern stek ve beklentlern araştırmada ve belrlemede yeterl değldrler. Gerek grdlerde gerekse mamullern dağıtımında bölgesel olarak çalışmaları pazarlarını sınırlandırmaktadır. Bu da pazardak tedarkçlere ve alıcılara bağımlılığa neden olablmektedr.
19 1.4.5 İhracat Sorunları Kend ç pazarında geleneksel br pazarlama anlayışı çnde, öneml güçlükle karşılaşmadan mal ve hzmetlern satan br frma, dış pazarlara da bu anlayışla grmeye çalıştığında, beklemedğ zorluklarla karşılaşacak, çoğu zaman da bunları aşamayarak başarısızlığa uğrayacaktır (Karafakıoğlu, 1990: 4). İhracat önünde çeştl engeller bulunmaktadır. Ekonomk stkrarsızlık hracat konusunda frmaları etklemektedr (MESS, 2007). Bunun yanında üretm üzerndek yük de frmaları hracat çn engelleyc unsurlardan brdr (Aktan, 2007). İhracat oldukça fazla prosedürü olan br şlemdr. Frmalar genellkle söz konusu prosedürlerle uğraşmak stemedklernden hracat konusunu dkkate almamaktadırlar (Suarez-Ortega, 2003: 403). Frma düzeynde ncelendğnde rekabet, hracatın önündek öneml sorunlardandır. Teknoloj le lgl faktörler de frmaların hracatlarını etklemektedr (Rodrguez ve Rodrguez, 2005: 539). Esk teknoloj kullanarak üretm yapan frmaların yen teknoloj kullananlarla rekabet etmeler zorlaşmaktadır. Kalte veya kalte standartlarına uygunluk da hracatı etklemektedr (Brooks, 2006: 160). Yabancı dl sorunu hracatın önünde engel konumundadır (Obben ve Magagula, 2003: 73). Ayrıca KOBİ ler hracata yöneltmek ve hracatı gelştrmek çn planlı br stratej zlenememes, bürokratk engeller, teşvk tedbrlernn yeterszlğ gb nedenler ulusal düzeydek sorunlardır. Fnansman yeterszlğ, ucuz ve kaltel hammadde bulma güçlüğü, kalte düşüklüğü, yanlış fyatlama, yetersz blg gb nedenler de şletme düzeynde karşılaşılan sorunlardır (Akgemc, 2001: 30 31). 1.4.6 Fnansal Sorunlar KOBİ lern en büyük sıkıntılarından br olan fnansman sorunları daha kuruluş aşamasında başlayan ve şletme aşamasında da devam eden öneml br sorundur
20 (Yılmaz, 2003: 5). KOBİ lern fnansman sorunları, grşmc kreds ve şletme sermayes htyaçları olarak kye ayrılablr. Bu htyaçlar nedenyle pasftek özsermayeler güçlü olmayan ve karlılıkları pyasa koşullarına paralel olarak aşırı sapmalar gösteren bu şletmelern, şletme sermayesne olan htyaçlarını karşılamada kend sınırlı kaynakları dışında müracaat edeblecekler yer olarak bankalar kalmaktadır (Ağaoğlu, 1995: 6). Ancak KOBİ ler özellkle ülkemzde kredlerden yeter kadar yararlanamamaktadırlar. KOBİ lere özel uygun faz oranıyla orta ve uzun vadel kredler sağlayacak kurumsal yapı yeterszdr. KOBİ lern fnansman konusunda yeterl blgye sahp olmamaları, sermaye pyasasına grememeler, alablecekler kred hacmnn düşük, buna rağmen kred malyetnn yüksek olması fnansman konusundak sorunları dernleştreblmektedr (Akgemc 2001, 31 33). Ayrıca KOBİ lern, enflasyon karşısında savunmasız olmaları nedenyle en öneml sorun olarak fnansman sorununu gördükler fade edleblr (İslamoğlu, 1992: 9 10). Bununla brlkte oto fnansman mkanlarının kısıtlı olması, kred almada stenen yüksek temnat ve şletme sahbnn kşsel varlıkları le sorumlu tutulması bu konuda karşılaşılan dğer öneml sorunlardır (Müftüoğlu, 1991: 62). 1.4.7 İnsan Kaynakları Sorunları KOBİ ler açısından en öneml nsan kaynakları sorunu ntelkl şgücü bulma sorunudur. Ntelkl eleman bulunsa ble frmalar meseleye sadece yüksek ücret ve malyet olarak bakmaktadırlar. Ayrıca personeln sağlayacağı faydaları göz ardı etmektedrler (Müftüoğlu, 1991: 253). Öte yandan, KOBİ lerde personel aranırken gazete lanı veya rakplern başarılı personelnn transfer yerne, eş-dost çevresnden yararlanılmaktadır. Dğer yolla buldukları elemanlar da, zaten daha yüksek ücret ve daha y mkanlar sağlayan br başka ş bulduklarında şletmey terk etmektedrler. Bu
21 da, KOBİ ler çn br malyet unsuru oluşturmaktadır (Ekonomst, 1994: 13). Bununla brlkte küçük şletmelerde, genellkle şe sahp çıkılacağı ve güvenlr olacağı düşünces le akrabalar çalıştırılmaktadır. Akrabalara verlen ücretler hem daha yüksek olmakta, hem de blg ve kablyetlernn şe uygunluğu göz önüne alınmamaktadır (Dnçer, 1992: 367). Ayrıca sthdam-vermllk-ücret lşklern kuramadıkları çn üretmde kalte ve standardzasyon sorunu büyümektedr (Yılmaz, 2003: 6). Küçük şletmelern yapılarının br özellğ olarak, şletme fonksyonları belrgnleşmemştr. Frma faalyetler, grşmclern kşsel becerler oranında yürütüleblmektedr. Bu durum, KOBİ lern ekonomk ve teknolojk gelşmelern gersnde kalmalarına, verm düşüklüğü yanında kalte, standart ve sürüm bakımından da, ç ve dış pazarlarda rekabet şanslarının azalmasına neden olmaktadır. Bu bakımdan, özellkle yönetclern ve çalışanların, çeştl fonksyonel alanlarda blg ve becerlernn artırılmasına ve meslek eğtmn gelştrlmesne htyaç vardır (Karataş,1991,s.126). 1.4.8 AR-GE Sorunları KOBİ lern büyük şletmelerde olduğu gb ktle üretmyle sağlanan vermllğe ulaşmaları mümkün görünmemektedr. Pek çok büyük şletmenn yaptığını yapmaya çalışarak, yenlkler ve AR-GE faalyetler yapmak yerne takltçlkle yetnmektedrler (Müftüoğlu, 1991: 199 205). Böyle br durum da KOBİ lern genel olarak teknoloj düzeylernn düşük kalmasına sebep olmakta ve gelşen teknolojy, endüstryel yapılanmaları, değşen tüketc zevk ve alışkanlıklarını tek başlarına takp edeblmelern zorlaştırmaktadır. Dışarıdan teknoloj thal etmek de pahalıya mal olduğu çn mümkün olamayablmektedr (Yelkkalan ve Ener, 2001: 231). Oysa AR-GE nn, değşm zleme, değşm gerçekleştrme ve değşm şletmeye kazandırma gb
22 şlevler bulunurken, aynı zamanda KOBİ ler çn br rekabet aracı şlev de dkkate alınmalıdır (Akdemr, 1990: 215 115). 1.4.9 Kurumsallaşma KOBİ lerde şletme sahpler aynı zamanda grşmc ve yönetcdr. Frma sahbnn şletmes le güçlü manev br bağı vardır. Her konuya hakm olmak steyen frma sahb, şler profesyonel yönetcye bırakmak stemez. Temel olarak bu zaten KOBİ lern doğal br özellğdr. Fakat ş hacm bell br sevyeye gelmş orta büyüklüktek br şletme çn büyüme konusunda krtk kararı vereblmek ve rsk üstleneblmek gerekldr. Bu aşamada şletmenn sahb durumunda olan yönetc ya yetklern paylaşacak ya da tamamen br profesyonel yönetcye devredecektr. Bu noktada şletme sahbnn yetklern paylaşmaktan kaçınması şletmeler zor durumlara sokablmektedr. KOBİ ler bu nedenlerle kurumsallaşma aşamalarında sıkıntı yaşamaktadırlar. KOBİ lern uzun ömürlü olamamaları ve şletme sahbnn ölümünden sonra şletmelern de hayatına devam edememes, kurumsallaşamamanın br sonucudur (Müftüoğlu, 1991: 221 224). 1.4.10 Blg Eksklğ KOBİ lerde alınan kararların ncel ve ntel olarak yeterl blgye dayandırılmaması da öneml br sorundur. Aslında dğer sorunların hemen hemen hepsnn altında blg (enformasyon) eksklğ yatmaktadır (Müftüoğlu, 1991: 279). Yen pazarlara grmekte ve onları tanımakta zorluk çeken KOBİ ler, öte yandan, bu mamullere htyacı olan kş ve kuruluşlarda, üretc ve tüketcye yönelk blgler bulamamaktadırlar. KOBİ ler, tüketclern zevk ve terchlerndek hızlı değşmeler zlemede ve bu değşklklere ayak uydurmada da başarılı olamayablmektedrler. Özellkle, sosyal ve ekonomk koşullardak değşklkler şletmelerde cdd sorunlara yol
23 açmakta, hatta şletmeler başarısızlığa tmektedr (Tokol, 1984: 129 130). Ayrıca yen pyasalara grmekte ve onları tanımakta zorluk çeken KOBİ ler, öte yandan, bu mamullere htyacı olan kş ve kuruluşlar da üretc ve tüketcye yönelk blgler bulamamaktadırlar. Bu şyerlernde çalışanların genel olarak her ş yapması, bazen yen ürün ve teknolojler karşısında mevcut personeln blg sevyesnn yetersz kalmasına neden olmaktadır. Ancak bu açığın gderlmes çn personeln eğtmne ağırlık verlmemektedr (Bağrıaçık, 1991: 143; Karataş, 1991: 41). KOBİ ler, tüketclern zevk ve terchlerndek hızlı değşmeler zlemede ve bu değşklklere ayak uydurmada başarılı değldrler. Büyük şletmelere oranla, KOBİ lern müşterlerne ya da tüketcye daha yakın olmaları, onların sorunlarını keşfedp, teknk yenlklerde bulunmaları htmaln artırablecektr. Ancak, bu sonucun elde edleblmes çn, br yandan lgl frmalara pyasadan gerekl olan verlern hızlı, doğru, açık ve zamanında geleblmes, öte yandan bu verlern şlenp, şletme çn değerlendrlmes gerekmektedr. Bugün KOBİ ler, söz konusu blgler yeterl ölçüde ve zamanında sağlayamamaktadırlar. (Özgen ve Doğan, 1998: 17). 1.4.11 Sorunlara Yönelk Genel Çözümler KOBİ ler yukarıda bahsedlen bazı sorunlarını avantaj olarak da kullanablrler. Küçük olmaları ve sınırlı br pyasaya htap etmeler hem çalışanlarla hem de müşterlerle yakın lşkler çne greblmelern sağlar. Aynı zamanda büyük şletmelere göre üretm ve pazarlama konusunda daha esnek olablmeler, müşterlern steklerne uyarlanmış üretm ve hzmet arz edeblmeler avantajlı taraflarıdır. KOBİ lern, esnek ve müşter terchler doğrultusunda üretm yapablme olanaklarına sahp olablmeler, rekabet ortamında faalyet göstereblme şanslarını artırmaktadırlar. Ayrıca küresel rekabet ortamına uyum sağlayablmek çn de bazı
24 özellklere sahp olmaları gerekr. Bunlar; kalte, malyet ve hızdır. İşletmeler, müşter terchler doğrultusunda kaltel ürünler, düşük malyetle üretp, müşterlern stedğ yerde ve zamanda sunmak suretyle başarılı olablmektedrler. Bunun yolu, vermllk temelnde, kaltel ve malyet etkn bçmde faalyet göstermekten geçer. (Yelkkalan ve Kalmış, 2001: 386). KOBİ lern sorunlarını aşmak çn kalte, malyet ve hız etkenler çerçevesnde yenden yapılanmaları gerekr. Kalteye ve vermllğe önem vermeler pek çok darboğazı aşmalarına, rekabet edeblmelerne yardımcı olacaktır. 1.5 KOBİ LERİN YENİ PİYASALARA AÇILAMAMALARI Frmalar çn satışlarını ve karlarını artırma en öneml ve en rasyonel amaçlardandır. KOBİ ler de bu amaca ulaşablmek çn pazar paylarını artırma ve bulundukları pyasaları genşletme uğraşı çndedrler. Ancak frmalar sadece bu amaçlar le yen pyasalara açılma amacında değldrler. Frmaların ç ve dış pyasalara açılmalarını etkleyen ve frmaları bu konuda motve eden çok sayıda faktör bulunmaktadır. Frmaları uluslararası pazarlara yönelten çeştl faktörler bulunmaktadır. Bu faktörler yurtç pyasalara açılma konusunda frmaları motve edc konumdadırlar. Frmalar ç pyasada talebn azalması nedenyle yen pyasalara yönelmek steyeblmektedrler. Böylece üretm kapastelernn atıl duruma düşmesn önlemey, satışlarında ve karlarında br azalma oluşmasını engellemey amaçlayablrler. Frmalar atıl kapasteye sahp oldukları durumda bu kapastey kullanmak çn üretm artırırlar ve üretm artışını pazarlayablecekler yan pyasalar bulmaları gerekeblr. Bulundukları pyasada yoğun br rekabet ortamı olan frmalar bu rekabetten kurtulmak ve rekabetten kaynaklanan rsk azaltmak steyeblrler. Ürünlerne karşı pyasa tatmnnn gerçekleşmeye başladığını gören
25 frmalar kendlerne ürünlern pazarlayacakları yen pyasalar bulmak çn arayışa greblrler. Böylelkle ürünlernn ömürlern uzatmaları mümkün olablr. Ülkeler arasında ve hatta br ülke çndek bölgeler arasında var olan verg ve teşvk avantajları frmalar çn çekc unsurlardır. Yen pyasalarda faalyet göstermek rsk dağıtmak anlamına da gelmektedr. Daha güçlü rakplern bulunduğu pyasalara grmek frmalar çn öneml tecrübelere ulaşmaları çn br fırsat olablmektedr. Böylelkle rekabet daha yoğun yaşarken blglern ve brkmlern artırableceklerdr. Ayrıca frmaların pazar payları ve buna bağlı olarak tanınmışlıkları le doğru orantılı olarak poltk etknlkler de artablecektr. Etknlkler artan frmaların se bazı kaynaklara ulaşma konusunda görecel olarak daha az engelle karşılaşmaları htmal oldukça yüksektr. Frmalar çn yen pyasalara açılmak gelşmenn ve büyümenn gereklernden br olarak sayılablr. Frmaların yurtçnde faalyette bulunmadıkları pyasalara açılırken karşılaştıkları sorunların benzerler hracat çn de geçerldr. Ayrıca hracatta yaşanan sorunlar görecel olarak daha büyüktür. Ancak yurtçnde kendn kabul ettrmş frmaların hracatta daha başarılı olablecekler ve hracatta yaşanan sorunları daha kolay br şeklde atlatablecekler dda edleblr. Devlet Planlama Teşklatı tarafından açıklanan KOBİ Stratejs ve Eylem Planı nda, yen pyasalara açılma en öneml lkelerden br olarak sıralanmıştır (DPT, 2004: 44). KOBİ Stratejs ve Eylem Planı na göre: KOBİ lern hracata yönlendrlmes çn blglendrlmeler sağlanacak, aynı alanda faalyet gösteren şletmelern hracata yönelk örgütlenmeler yaygınlaştırılacak, sektörel dış tcaret şrketler model dğer ülkelern başarılı örnekler de dkkate alınarak gelştrlecek, uygulamanın etknlğn artırmak üzere lave destekler sağlanacaktır. Planda ayrıca KOBİ lern uluslararası pazarlarda rekabet edeblmelern sağlamak amacıyla ürün ve
26 üretm süreçlernn kaltesnn artırılması ve uluslar arası standartlar hakkında blglendrlmelernn sağlanması gerektğ fade edlmektedr (DPT, 2004: 45). Avrupa Brlğ de KOBİ ler le oldukça lgldr. Brlk üyeler söz konusu frmaların bölgesel eştszlkler azaltma konusunda oldukça öneml oldukları düşünmektedrler. Avrupa Komsyonu, Hazran 2000 de Fera Zrves nde küçük şletmeler teşvk etmek ve brçok alanda desteklemek amacıyla Avrupa Brlğ Küçük İşletmeler Sözleşmes n onaylamıştır (Yılmaz, 2003: 3). Sözleşme, Avrupa ekonomsnn gelşmesnde krtk rol oynayan KOBİ lern önemn vurgulamayı, KOBİ poltkası oluşturan merclern, kş ve kuruluşların KOBİ lern gelşmes ve başarısına yönelk gerekl faktörler dkkate almalarını sağlamayı amaçlamaktadır. AB Komsyonu, Fera Zrvesnde belrlenen hedeflere ulaşablmek amacıyla AB İşletmeler 4. Çok Yıllı Programı nı gelştrmştr. Türkye se 6 Ocak 2003 tarhnden tbaren adı geçen programa dahl olmuştur. AB İşletmeler 4. Çok Yıllı Programı nda KOBİ lern ç pazara entegrasyonu ve uluslararası pazarlama açılımının desteklenmes KOBİ Genel Poltkaları arasında yer alırken öncelkl hedefler arasında KOBİ lern uluslararası pazarlara açılımının teşvk edlmes bulunmaktadır (Çınar, 2001: 134). Böylece KOBİ lern rekabet gücünün artırılması ve yen pyasalara açılarak büyümeler öngörülmektedr. KOBİ ler yapısal olarak sermaye yeterszlğ, teknolojk blg eksklğ, grd temnndek zorluklar, meslek ve yönetsel blg eksklkler gb zaaflarına rağmen yen fırsatları yakalayablmek çn yen pyasalara açılmak zorundadırlar. Yen pyasalara açılma frmalara atıl kapastey kullanma, üretm kaltesn ve sthdamı artırma, ülke çnde yaşanan ekonomk sıkıntılardan korunma ve büyüme olanağı verr. Sayılan getrler tüm frmalar arzu etmektedr ancak yen pyasalara açılmaya çalışan KOBİ ler
27 çeştl sorunlar le karşılaşmaktadırlar. Bu sorunlar ve eksklklern çeşd oldukça fazladır. Bu eksklklern sebeb olarak öne sürüleblecek olan farklı sorunlar da bulunmaktadır. Ayrıca bu sorunlar brbrler le etkleşm halndedr. Bu etkleşm nedenyle çözülemeyen sorunlar dğer sorunların da büyümesne neden olablmektedr. 1.5.1 Yen Pyasalara Açılmada İçsel Sorunlar Frmalar yurtçnde pazarlama konusunda sıkıntı yaşamaktadırlar. Bu sıkıntıların hemen hemen aynısını hracat konusunda da yaşamaktadırlar. Yaşanan sorunların bazıları frmanın kend ç dnamklernden kaynaklanmakta ken bazıları se frmanın etk edemedğ dışsal faktörlerden ler gelmektedr. KOBİ lern sahp olduğu personeln ntelğ ve ncelğ 2 performanslarını etklemektedr. Bu konudak en büyük sorun frmaların ntelkl eleman sthdam edememelerdr. Kalfye eleman bulamayan frmalar genellkle personellern hzmet ç veya meslek eğtmlerne tab tutamamaktadırlar. Çalışanların vermllkler konusunda da frmalar sorunlar yaşamaktadırlar. Ntelkl olmayan personel sthdamı vermllğ dolayısıyla üretmde kaltey, malyetler ve rekabet mkanlarını etklemektedr. Üretm ve dolayısıyla üründen kaynaklanan sorunlar 3 da frmaları öneml ölçüde etklemektedr. Hammadde temnndek ve kaltesndek problemler nedenyle kaltel ve standartlara uygun üretm yapamamaları bu sorunların kaynağı olarak gösterleblr. Ayrıca frmalar fnansal durumları nedenyle yen ürün gelştrmeye, var olan ürünü gelştrmeye, malyet düşürmeye veya kaltey artırmaya yönelk çalışmalara kaynak 2 Personel kaynaklı sorunların tespt edldğ çalışmalar çn bakınız; Bakırcı ve Şentürk; 2006; Akyüz vd., 2004; Doğan ve Marangoz, 2002; Özgen ve Doğan, 1998; Karadal, 2001; Alvarez, 2007; Basle, 2001; Lal, 2004 3 Üretm ve/veya üründen kaynaklanan sorunların tespt edldğ çalışmalar çn bakınız; Doğan vd., 2003; Doğan ve Marangoz, 2002; KOSGEB, 2005; Balantekn,2006; Alvarez, 2007; Basle, 2001; Rodrguez ve Rodrguez, 2005; Brooks, 2006; Arnold ve Hussnger, 2005.