MADEN İŞLETME EKONOMİSİ DOKUZ EYLÜL ÜN VERS TES MÜHEND SL K FAKÜLTES YAYINLARI NO: 223 MADEN İŞLETME EKONOMİSİ Prof. Dr. Halil KÖSE Doç. Dr. Bayram KAHRAMAN (4. BASKI ) 223 Prof. Dr. Halil KÖSE Doç. Dr. Bayram KAHRAMAN İZMİR - 2014
İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ 1 2. ÜRETİM GİDERLERİ VE MALİYETLER 4 2.1. GİDERLER VE FİRSAT MALİYETİ 5 2.1.1. Gider-Harcama İlişkisi 8 2.1.2. Kısa ve Uzun Dönem 9 2.1.2.1. Kısa Dönem 10 2.1.2.2. Uzun Dönem 10 2.2. GİDER TÜRLERİ 11 2.2.1. Sabit Giderler (SG) (Fixed Costs) 11 2.2.2. Değişken Giderler (DG) (Variable Costs) 13 2.2.3. Toplam Giderler (TG) (Total Costs) 17 2.2.4. Ortalama (Birim) Gider (Unit Cost-Product Cost- Avarage Cost) 18 2.3. MARJİNAL GİDER (MALİYET) (MG) (MARGİNAL COST) 24 2.4. MALİYET (COST) 27 2.4.1. Madencilikte Üretim Maliyetleri Hesabı Yöntemleri 30 2.4.1.1. Türlerine Göre Maliyet Hesabı 30 2.4.1.2. Oluştuğu Yerlere Göre Maliyet Hesabı 31 2.5. GİDERLERLE İLGİLİ GENEL DEĞERLENDİRME 33 2.6. GELİR (REVENUE) 35 2.6.1. Toplam Gelir (G) (Total Revenue) 35 2.6.2. Ortalama Gelir (OG) (Avarage Revenue) 35 2.6.3. Marjinal Gelir (MG) (Marginal Revenue) 36 2.7 KÂR (K) (PROFİT) 38 2.7.1. Marjinal Kâr (Marginal Profit) 39 2.7.2. Kâr Artırma Yöntemleri 40 3. İŞLETMELERDE BAŞABAŞ NOKTASI ANALİZİ 43 3.1. BAŞABAŞ NOKTASI ANALİZİ KAVRAMI 44 3.1.1. Başabaş Noktası Analizi 44 3.1.2. Başabaş Noktası Analizinin Kullanıldığı Yerler 48 3.2. GELENEKSEL BAŞABAŞ NOKTASI ANALİZİ 49 3.2.1. Başabaş Noktası Analizi Varsayımları 49 3.2.2. Geleneksel Başabaş Noktasını Hesaplama Yöntemleri 50 3.2.2.1. Grafiksel Yöntem 50 3.2.2.2 Matematiksel Yöntem 53 3.2.2.2.1. Üretilecek Mal Miktarı Açısından Başabaş Noktasının Bulunması 54 3.2.2.2.2. Satış Kapasitesinin Yüzdesi Olarak Başabaş Noktasının Bulunması 56 3.2.2.2.3. Amaçlanan Kâr Miktarına Göre Başabaş Noktasının Bulunması 56 3.2.3. Satış Karışımı Analizi 58 3.2.4. Gelir Vergisinin Rolü 60
3.3. LİNEER BAŞABAŞ NOKTASI ANALİZİ 65 3.3.1. Varsayımların Değişmesi Durumunda Başabaş Analizi 65 3.3.2. Başabaş Noktası Alternatifleri 67 3.3.2.1. Sabit Maliyetlerin Azaltılması 68 3.3.2.2. Değişken Maliyetlerin Azaltılması 69 3.3.2.3. Satış Fiyatının Arttırılması 70 3.3.2.4. İndirim 70 3.3.3. Muhtelif Ürün Alternatifleri 74 3.4. LİNEER OLMAYAN BAŞABAŞ NOKTASI ANALİZİ 78 3.4.1. Lineer Olmayan Başabaş Noktası Analizi 78 3.4.1.1. Grafiksel Yöntem 80 3.4.1.2. Matematiksel Yöntem 84 4. AMORTİSMAN VE TÜKENME AMORTİSMANI 94 4.1. AMORTİSMANIN GÖREVLERİ 95 4.1.2. Amortismanı Oluşturan Nedenler 95 4.2. AMORTİSMAN YÖNTEMLERİ 96 4.2.1. Normal (Doğrusal) Amortisman Yöntemi 97 4.2.2. Azalan Bakiyeler Üzerinden Amortisman Yöntemi 98 4.2.3. Madenlerde Amortisman (Tükenme Amortismanı) 99 4.2.3.1. Tükenme Amortismanının Hesaplanması 100 4.2.4. Fevkalade (Olağanüstü) Amortisman 108 5. EŞDEĞERLİK VE BİLEŞİK FAİZ 109 5.1. PARANIN ZAMAN DEĞERİ 110 5.1.1. Faiz Hesapları 111 5.1.2. Eşdeğerlik 112 5.2. BASİT VE BİLEŞİK FAİZ 118 5.3. BİLEŞİK FAİZ 122 5.3.1. Semboller ve Anlamları 122 5.3.2. Nakit-Akış Diyagramları 124 5.3.3. Bileşik Faiz Faktörleri ve Kullanımları 128 5.3.3.1. Tek Ödeme Formülleri 128 5.3.3.1.1. Tek Ödeme Bileşik Değer Formülü 128 5.3.3.1.2. Tek Ödeme Bugükü Değer Formülü 130 5.3.3.2. Düzgün Seri Formülleri 132 5.3.3.2.1. Düzgün Seri Bugünkü Değer Formülü 132 5.3.3.2.2. Sermayenin Yeniden Elde Edilmesi Formülü 135 5.3.3.2.3. Düzgün Seri Tasarruf Miktarı Formülü 136 5.3.3.2.4. Düzgün Seri Bileşik Değer Formülü 137 5.3.4. Standart Faktör Yazılımı Ve Faiz Oranı Tablolarının Kullanımı 138 5.3.5 Faiz Tablolarında İnterpolasyon 143 5.3.6. Bilinmeyen Faiz Oranlarının Hesaplanması 145 5.3.7. Bilinmeyen Yılların Hesaplanması 148 5.4. BİLEŞİK FAİZ UYGULAMALARI 151 6. YATIRIM VE YATIRIM PROJELERİNİN HAZIRLANMASI 165
6.1. YATIRIM TÜRLERİ 166 6.1.1. Üretim (Sabit) Yatırımları 166 6.1.2. Mali Yatırımlar 167 6.2. PROJE VE YATIRIM PROJESİ 168 6.2.1. Yatırım Projesi Çeşitleri 169 6.3. İŞLETMELERİN KURULUŞU 170 6.3.1. Yatırım Fikri ve Yatırım Türünün Seçimi 170 6.3.2. Fizibilite Etüdü (Yapılabilirlik Etüdü) 172 6.3.2.1. Yapılabilirlik Etüdleri Çalışmasının Yapılış Şekli 172 6.3.2.2. Yapılabilirlik Etüdlerinin Kapsamı 173 6.3.2.2.1. Genel Bilgiler 174 6.3.2.2.2. Ekonomik Etüdler 175 6.3.2.2.3. Teknik Etüdler 188 6.3.2.2.4. Mali Etüdler (Yatırım Tutarı ve Finansmanı) 191 6.3.2.2.4.1. Yatırım Tutarının Hesaplanması 192 6.3.2.2.4.2. Projenin Finansmanı 206 6.3.2.2.5. İşletme Dönemindeki Gider ve Gelir Tahminleri 209 6.3.2.2.5.1. İşletme Dönemindeki Giderler 209 6.3.2.2.5.2. İşletme Dönemi Gelirleri 215 6.3.2.2.6. Değerlendirme 216 6.3.2.2.6.1. Proforma Gelir Tablosu 216 6.3.2.2.6.2. Fonların Akış Tablosu 218 6.3.2.2.6.3. Projenin Rantabilitesi 220 6.3.2.2.6.4. Diğer Değerlendirme Ölçüleri 222 6.3.2.2.7. Organizasyon 226 7. YATIRIM PROJELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 225 7.1. DEĞERLENDİRME İÇİN GEREKLİ OLAN VERİLER 227 7.2. BELİRLİLİK VARSAYIMINA GÖRE PROJELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 229 7.2.1 Statik Yöntemler 230 7.2.1.1. Maliyet Karşılaştırma Yöntemi 230 7.2.1.2. Kâr Karşılaştırma Yöntemi 232 7.2.1.3. Kârlılık Oranı (Rantabilite) Yöntemi 232 7.2.1.3.1. Basit Kârlılık Oranı 233 7.2.1.3.2. Ortalama Kârlılık Oranı 237 7.2.1.4. Amortizasyon (Geri ödeme süresi) Yöntemi 243 7.2.2. Dinamik Yöntemler 247 7.2.2.1. Net Bugünkü Değer Yöntemi 248 7.2.2.2. İç (Gerçek) Verim Yöntemi 251 7.2.2.3. Annuite (Yıllık Eşdeğer Masraf) Yöntemi 254 8. YATIRIM PROJESİ PLANLAMA YÖNTEMLERİ 257 8.1. GANTT (ÇUBUK) DİYAGRAMLARI 258 8.2. CPM (CRİTİCAL PATH METHOD - KRİTİK YÖRÜNGE) YÖNTEMİ 259 8.2.1. CPM'de Temel Tanımlar 259 8.2.2. Faaliyetler Arasındaki Bağlantılar 260
8.2.3. Şebekenin Kurulması ve Kritik Yörüngenin Tayini 266 8.2.3.1. Faaliyetlerin Saptanması ve Sıralanması 266 8.2.3.2. Faaliyetlerin En Erken Tamamlanma Zamanlarının Bulunması 268 8.2.3.3. Faaliyetlerin En Geç Tamamlanma Zamanlarının Bulunması 271 8.2.3.4. Kritik Yörüngenin Tayini 274 8.2.4. Faalitetlerin Bolluklarının (Serbest Sürelerinin) Hesaplanması 276 8.3. PERT (PROJE DEĞERLENDİRME VE GÖZDEN GEÇİRME TEKNİĞİ) YÖNTEMİ 282 8.3.1. Belirsiz Faaliyet Sürelerinin Tahmini 282 8.3.2. Şebekenin Kurulması ve Kritik Yörgünge Tayini 285 8.3.3. Faaliyetlerin Bolluklarının (Serbest Sürelerinin) Hesaplanması 287 8.3.4. Projenin Plandaki Tamamlanma Zamanından Farklı Bir Zamanda Tamamlanma Olasılığı Hesabı 291 8.4. YATIRIMLARDA SÜRE - MALİYET İLİŞKİSİ 299 8.4.1. Yatırımın Toplam Süresinin Maliyet Artışı Minimum Olacak Şekilde Kısaltılması 300 9. ÜCRET SİSTEMLERİ 305 9.1. ZAMANA BAĞLI ÜCRET SİSTEMİ 306 9.1.1. Zamana Bağlı, Ücret Sisteminin Uygulama Alanları, Avantaj ve Dezavantajları 307 9.2. ÜRETİME BAĞLI ÜCRET SİSTEMİ (AKORD SİSTEMİ) 308 9.2.1. Arı Akord Ücret Sistemi 308 9.2.2. Asgari Ücret Öngören Akord Sistemi 309 9.2.3. Üretime Bağlı Ücret sisteminin (akord) Uygulama Alanları, Avantaj ve Dezavantajları 310 9.3. PRİM ÜCRET SİSTEMİ (TEŞVİK ÜCRETİ) 311 10. ULUSLARARASI BİRİM SİSTEMLERİ 313 10.1. TEMEL VE TÜRETİLMİŞ BİRİMLER 316 10.2. DEĞİŞİK BİRİMLERİN SI EŞDEĞERLERİ 318 10.2.1. Uzunluk 318 10.2.2. Alan 320 10.2.3. Hacim ve Kapasite 320 10.2.3.1. Hacim 320 10.2.3.2. Kapasite 321 10.2.4. Kütle 322 10.2.4.1. Değerli Metal ve Özel Kütle Birimleri 325 10.2.5. Konsantrasyon 326 10.2.6. Zaman 326 10.2.7. Kuvvet 326 10.2.8. Basınç 327 10.2.9. İş, Enerji 328 10.2.10. Güç 330 10.2.11. Termodinamik Sıcaklık 330 10.2.12. Açı 331
10.3. DİĞER TÜRETİLMİŞ NİCELİKLERİN ÇEVRİMİ 332 10.3.1. Harita Ölçekleri 332 10.3.2. Yoğunluk Çevirmeleri 333 10.3.2.1. Yoğunluk/Tonaj Faktörü 333 10.3.2.2. Kuru Yoğunluk/İslak Yoğunluk 334 10.3.3. Elek Birimleri: 335 10.3.4. Metallerin Saflığı: 335 10.3.5. Tenörler 335 10.3.6. Birikim Değerleri/Şiddet Faktöleri 337 10.3.7. Üretim 338 10.3.8. Örtü Kazı (Dekapaj) Oranı 338 10.3.9. Özel Metal Fiyatları 338 10.4. KİMYASAL BİLEŞİKLERİN ÇEVİRİLMESİ 340