EPİSTEMOLOJİK İNANÇLAR ÜZERİNE BİR DERLEME Fatih KALECİ 1, Ersen YAZICI 2 1 Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Matematik Eğitimi 2 Adnan Menderes Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Matematik Eğitimi Bireylerin epistemolojik inançlarının belirlenmesi üzerine yapılan çalışmalar hem ülkemizde hem de yurt dışında son yıllarda hızla artmaktadır. Epistemolojik inançlar dayandırıldıkları temellere bağlı olarak araştırmacılar tarafından farklı şekillerde ele alınıp yorumlanmaktadır. Bireysel özelliklerden biri kabul edilen epistemolojik inançların öğrenme üzerinde oldukça önemli etkileri olduğu araştırma sonuçlarına dayalı olarak ortaya konulmuştur (Öngen, 2003; Deryakulu, 2004; Eroğlu, 2004; Deryakulu ve Büyüköztürk, 2005; Deryakulu, 2006; Hofer, 2001; Shommer, 1990; Muis, 2004). Bu araştırmanın amacı, epistemolojik inançlarla ilgili yurt içi ve yurt dışında yapılan çalışmaları incelemektir. Araştırmanın çalışma evrenini, epistemolojik inançlar ile ilgili yayımlanmış erişilebilir nitelikteki İngilizce ve Türkçe çalışmalar oluşturmaktadır. Araştırmada 1970-2011 yılları arasında epistemolojik inançlarla ilgili yayımlanan toplam 274 çalışma yıllara, çalışma türüne, araştırma yöntemine ve türüne, çalışma amacına, kullanılan bağımlı ve bağımsız değişkenlere göre analiz edilmiştir. İncelemeler sonucunda, epistemolojik inançlarla ilgili çalışmaların sayısının son yıllarda giderek arttığı, bu araştırmaların büyük bir çoğunluğunun araştırma makalesi türünde olduğu, genellikle nicel araştırma yönteminin ve betimsel araştırma türünün tercih edildiği, temel etken olarak da cinsiyet, sınıf düzeyi ve bölüm değişkenin incelendiği tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Epistemolojik İnanç 1. GİRİŞ Bireylerin inançlarının, düşünce ve davranışları üzerinde sahip olduğu etki, eğitimcilerin birçok farklı kategorideki inançları, öğrenme ve öğretim süreçleri açısından dikkate almalarını zorunlu kılmıştır. Eğitim alanındaki çeşitli kuramlar zaman zaman farklı türdeki inançları ön plana çıkarmış ve eğitim araştırmalarının konusu haline getirmiştir. Bu inançlardan biri olan epistemolojik inançlar da bu çerçevede kritik öneme sahiptir ve öğretmen adaylarının davranışlarını ve yargılarını önemli ölçüde etkilemektedir (Eroğlu, 2004). Eğitimde inanç konusundaki eğilim, inançların davranışlarımızı yönlendiren bir etmen olarak düşünülmesinden kaynaklanmaktadır. İnançların değiştirilebileceği varsayımından yola çıkarsak öğrencilerin daha etkin öğrenenler olmaları, daha nitelikli öğrenmeler gerçekleştirmeleri sağlanabilir. Akademik başarıları olumlu yönde etkilenebilir ve daha da önemlisi yaşam boyu öğrenme konusunda daha yetkin olmaları, yaşamlarının değişik evrelerinde başarılı olmaları sağlanabilir. Öğretmenler açısından bakıldığında ise öğretmenlerin sofistike epistemolojik inançlara sahip olmaları sağlanarak meslek gelişimlerini daha etkin bir şekilde gerçekleştirmeleri, öğrenciler için daha etkin öğretim ortamları düzenleyebilmeleri sağlanabilir (Karhan, 2007). Bu bağlamda epistemolojik inançların öğrenme ve öğretme sürecindeki yeri yadsınamaz. Ancak bilginin ve öğrenmenin doğasına ilişkin inanışların, eğitim-öğretim faaliyetlerini nasıl etkilediği konusunda kapsamlı ve yeterli çalışma bulunmamaktadır (Kaplan, 2006). Epistemolojik inançlarla ilgili literatür incelendiğinde, uluslararası düzeyde birçok çalışmanın yapılmış olduğu ancak ülkemizde halen yeterli çalışmanın olmadığı gözlenmektedir. Ayrıca, literatürde epistemolojik inançlarla ilgili yayımlanmış çalışmaları derleyen bir betimsel analiz çalışmasına rastlanamaması, böyle bir araştırmadan elde edilecek sonuçların konu ile ilgili ülkemizde yapılacak çalışmalara ve literatüre katkıda bulunabileceği düşüncesiyle eldeki çalışma planlanmıştır. 2. YÖNTEM Araştırmada belgesel tarama yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın çalışma evrenini, epistemolojik inançlar ile ilgili yayımlanmış erişilebilir nitelikteki İngilizce ve Türkçe çalışmalar oluşturmaktadır. Epistemolojik inançları konu alan, 1970-2011 yılları arasında yayımlanmış toplam 274 çalışmaya ulaşılmıştır. Verinin analizinde temel betimsel istatistik yöntemlerine başvurulmuştur. Elde edilen sonuçlar tablo ve grafikler yardımıyla sunulmuştur.
Sayı 3. BULGULAR VE YORUMLAR 1970 yılında Perry ile başlayan, epistemolojik inançlar üzerine yapılan çalışmalar, artarak günümüzde devam etmektedir. Epistemolojik inançlarla ilgili literatürde ulaşabildiğimiz tüm çalışmaların sayısı 274 tür. Bu çalışmaların yurt içi ve yurt dışında yapılmış olma durumlarına göre dağılımları ve 1970-2011 yılları arasında yapılmış olan epistemolojik inançlarla ilgili çalışmaların sayısının yıllara göre dağılımı Şekil 1 de sunulmuştur: Yapılan Çalışmalar Yurtiçi 83; (30%) Yurt dışı 191; (70%) 200 150 100 50 0 1970-1990 Yıllara Göre Dağılım 4 6 23 1991-1995 1996-2000 2001-2005 84 2006-2011 Seri 1 4 6 23 84 157 157 Şekil 1: Epistemolojik inançlarla ilgili yapılan çalışmaların yurt içi ve yurt dışında yapılmış olma durumlarına ve yıllara göre dağılımları Şekil 1 de görüldüğü gibi; ulaşılan toplam 274 çalışmanın 83 tanesi (%30) yurt içinde yapılmışken; geri kalan 191 tanesi de (%70) yurt dışında yapılmıştır. Epistemolojik inançlarla ilgili çalışmalar gerek yurt içinde gerekse de yurt dışında giderek artış göstererek önem kazanmaktadır. Epistemolojik inançlarla ilgili çalışmaların 2000 li yılların başından itibaren önem kazandığı ve araştırmacılar tarafından daha fazla ilgi gördüğü söylenebilir. Eroğlu (2004) e göre; bireylerin inançlarının düşünce ve davranışları üzerinde sahip olduğu etki, eğitimcilerin birçok farklı kategorideki inançları, öğrenme ve öğretim süreçleri açısından dikkate almalarını zorunlu kılmıştır. Böylece, eğitim alanındaki çeşitli kuramların zaman zaman farklı türdeki inançları ön plana çıkarması ve eğitim araştırmalarının konusu haline getirmesi, inanç konulu çalışmaların son yıllarda artmasının nedeni olarak düşünülebilir. Bu inançlardan biri olan epistemolojik inançların da bu çerçevede kritik öneme sahip olması, bireylerin davranışlarını ve yargılarını önemli ölçüde etkilemesi, bu etkinin ne gibi sonuçlar doğurduğunun araştırılmaya değer bir merak konusu olması vb. sebepler bu konudaki çalışmaların artışının nedeni olarak gösterilebilir. Epistemolojik inanç üzerine yapılmış erişilebilen tüm çalışmaların (274) ve bunlardan ülkemizde yapılmış olanlarının (83), çalışmanın türüne göre (araştırma makalesi, bildiri, yüksek lisans tezi, doktora tezi) dağılımları Şekil 2 de verilmiştir: 84% 3% 5% 8% Çalışma Türü bildiri (10) doktora tez (13) yüksek lisans tez (21) makale (230) Yurtiçinde Yapılan Çalışmalar Bildiri 10; (%12) Doktora tez 6; (%7) Yüksek lisans tez 17; (%25) Makale 50; (%56) Şekil 2: Epistemolojik inançlarla ilgili yapılan çalışmaların çalışma türüne göre dağılımları
Şekil 2 e göre; epistemolojik inanç üzerine yapılan çalışmaların büyük çoğunluğunun (%84) araştırma makalesi türünde olduğu; makaleleri %8 ile yüksek lisans tezi, %5 ile doktora tezi ve %3 ile bildirilerin izlediği bulgulanmıştır. Yurtiçindeki 83 çalışmanın %56 sı araştırma makalesi; %25 i yüksek lisans tezi; %12 si bildiri ve %7 si ise doktora tezidir. Yurt içinde yapılan çalışmaların kullanılan araştırma yöntemlerine ve araştırma türlerine göre dağılımları Şekil 3 verilmiştir: Karma(Nitel ve Nicel) Araştırma Yöntemi Nicel 4 70 Deneysel 9; (11%) Araştırma Türü Betimsel 74; (89%) Nitel 9 Şekil 3: Yurt içinde yapılan çalışmaların araştırma yöntemlerine ve araştırma türlerine göre dağılımları Şekil 3 de görüldüğü gibi, epistemolojik inançlarla ile ilgili yurtiçindeki çalışmalarda genellikle nicel araştırma yöntemi kullanılmışken, nitel araştırma yöntemi ve karma yöntem daha az tercih edilmiştir. Çalışmaların büyük çoğunluğu (%89) betimsel iken, deneysel araştırma türünün çok az (%11) tercih edildiği görülmektedir. Son yıllarda yurtiçinde yürütülen araştırmalarda epistemolojik inançlar ile ilgili olarak ele alınan temel sorular şu şekilde sayılabilir: Öğrencilerin ve öğretmenlerin epistemolojik inançları nelerdir? Öğretmen adaylarının epistemolojik inançları nelerdir? Öğrencilerin epistemolojik inançları disipline bağlı olarak değisiyor mu? Öğrencilerin epistemolojik inanç gelişimini olumlu yönde etkileyebilir miyiz? Öğrencilerin epistemolojik inançları farklı eğitim uygulamaları yoluyla olumlu yönde değişiyor mu? Öğrencilerin epistemolojik inançları öğretmenlerinin epistemolojik inançlarından etkileniyor mu? Öğretmenlerin epistemolojik inanç gelişimini olumlu yönde etkileyebilir miyiz? Hizmetiçi eğitim öğretmenlerin inanç gelişiminde etkili olur mu? Öğretmenin epistemolojik inançları öğretimi etkiler mi? Eğitimde bilgisayar teknolojilerinin kullanımı epistemolojik inançları geliştirerek öğrenciyi daha etkin kılan yapılandırmacı öğretim ortamları düzenlenmesine yol açar mı? Epistemolojik inançlar ile öğrenmenin farklı alanları arasında bir ilişki var mıdır? Öğrencilerin epistemolojik inançları ile Öğrenme stratejileri, Öz-yeterlilik inançları, Üst düzey bilişsel becerileri kullanma, Denetim odağı, materyali anlama, Öğrenme ve ders çalışma stilleri, Bilgi edinimi ve kavramsal değişim vb. arasında ilişki var mıdır? Epistemolojik inançlar ile akademik başarı arasında bir ilişki var mıdır?
Yapılan çalışmalarda epistemolojik inanç birçok boyutta incelenmiş, ilişkiler ve etkiler araştırılmıştır. Bu bağlamda, Türkiye de yapılan araştırmalar iki grupta toplanabilir. Bunlar; epistemolojik inanca etki eden ya da epistemolojik inancın etkisini yordayan çalışmalar ve epistemolojik inanç kavramı ile başka bir kavramın arasındaki ilişkinin varlığını inceleyen çalışmalar şeklindedir. Yurt içindeki çalışmaların ifade edilen çalışma amaçlarına göre dağılımları Şekil 4 de sunulmuştur: Çalışmaların amacı İlişki inceleyen 32; (39%) Bir etkiyi yordayan 51; (61%) Şekil 4: Yurt içindeki çalışmaların amaçlarına göre dağılımları Şekil 4 deki değerler; ülkemizde, epistemolojik inançlarla başka bir değişkenin ilişkisini inceleyen çalışmaların daha az (%39); epistemolojik inançların bir değişkene ya da bir değişkenin epistemolojik inançlara etkisini yordayan çalışmaların ise daha çok (%61) yapıldığına işaret etmektedir. Bir etkiyi yordayan çalışmaları; (1) epistemolojik inançları bağımsız değişken kabul eden çalışmalar ve (2) epistemolojik inançları bağımlı değişken kabul eden çalışmalar olmak üzere iki grupta toplamak mümkündür. Bir etkiyi yordayan 51 çalışmadan yalnızca 4 ünde epistemolojik inançlar bağımsız değişken olarak alınmış ve epistemolojik inançların fen öğretiminde tutum, özyeterlilik, öğrenme yaklaşımları ve öğretmenlik uygulaması değişkenlerine olan etkisini yordanmıştır. Geri kalan 47 çalışmada epistemolojik inançlar bağımlı değişken olarak alınmış ve cinsiyet, sınıf düzeyi, bölüm, yaş, anne-baba eğitim durumu, yerleşim yeri, mezuniyet alanı, akademik başarı, kıdem yılı, bilgisayar ve teknoloji kullanımı, 5E yaklaşımı vb. değişkenler epistemolojik inançları yordamada kullanılmıştır. Bir ilişkinin varlığını inceleyen çalışmalarda ise (32); epistemolojik inançlar ile özyeterlilik inancı, matematik kaygısı, denetim odağı, tutum, problem çözme stratejileri, öz düzenleme becerileri, akademik başarı, bilgi okur yazarlığı, eleştirel düşünme, yapılandırmacı yaklaşım, öğrenme stratejileri vb. değişkenler arasındaki ilişkiler incelenmiştir. 4. SONUÇ Epistemolojik inançlarla ilgili yurtiçi ve yurtdışında yapılmış olan İngilizce ve Türkçe toplam 274 çalışma incelenmiştir. Yapılan analizler sonucunda aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir: 1. Epistemolojik inançlarla ilgili çalışmalar gerek yurt içinde gerekse de yurt dışında giderek önem kazanmaktadır. Nitekim, 20. yüzyılın sonlarından bu yana eğitim alanında bilgi ve öğrenmenin doğası hakkındaki inanışlar üzerinde yapılan çalışmalara ilginin artığı konusunda, eldeki çalışma ile benzer bulgulara ulaşan çalışmalar (Chan ve Eliott, 2004) vardır. 2. Epistemolojik inanç üzerine yapılan çalışmaların büyük bir oranının (%84) araştırma makalesi türünde olduğu; %3 ile bildiri türündeki çalışmaların en az orana sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Yurtiçindeki çalışmaların genel olarak (%56) makale türünde çalışmalardan oluştuğu tespit edilmiştir. 3. Epistemolojik inanç üzerine yapılan yurtiçindeki çalışmaların büyük çoğunluğunda betimsel araştırma türünün ve nicel araştırma yönteminin kullanıldığı sonucuna ulaşılmıştır. 4. Epistemolojik inanç üzerine yapılan yurtiçindeki çalışmalarda, epistemolojik inanç ile bir etkinin yordanmasını amaçlayan çalışmaların sayıca fazla olması dikkat çekmiştir. Bu amaca
yönelik çalışmalar da, epistemolojik inancı bağımlı değişken kabul eden çalışmaların oranı %92 dir. 5. Epistemolojik inancı bağımlı değişken kabul eden çalışmalarda; cinsiyet, sınıf düzeyi, bölüm, yaş, anne-baba eğitim durumu vb. bağımsız değişkenlerin etkilerinin irdelendiği sonucuna ulaşılmıştır. Epistemolojik inanç ile bir ilişkinin varlığını inceleyen çalışmalarda ise; en çok öz yeterlilik inancı, öğrenme-öğretme yaklaşımları ve denetim odağı kavramlarıyla ilişkinin irdelendiği sonucuna ulaşılmıştır. Sonuç olarak; epistemolojik inançlar ile bir ilişkinin varlığını inceleyen çalışmalar ve epistemolojik inançlar ile başka bir değişkenin birbirlerine olan etkisinin incelenmesini amaçlayan çalışmalar, gerek yurt içinde gerekse yurt dışında, sayıca çok olmasına rağmen, yapılan literatür incelemelerinde epistemolojik inançlar ile öğrenme ve öğretim stilleri arasındaki ilişkiyi inceleyen herhangi bir çalışmaya ulaşılamamıştır. Bu bilgiler ışığında; epistemolojik inançların öğrenme ve öğretim stilleriyle ilişkisi üzerine herhangi bir çalışmanın gerek ülkemizde gerekse yurt dışında yapılmamış olması, bizi bu konuyu yüksek lisans tez çalışmamızda inceleme yönünde teşvik etmiştir. Halen konu ile ilgili tez çalışmamız sürmekte ve epistemolojik inançlar ile öğrenme ve öğretim stilleri arasındaki ilişkinin belirlenmesine yönelik incelemelerimiz devam etmektedir. Eldeki çalışmada bu incelemelerin sonuçlarına yer verilmemiş, bulgular epistemolojik inançlarla sınırlı tutulmuştur. 5. KAYNAKLAR Chan, K. ve Elliott, R. G. (2004). Epistemological beliefs across cultures:critique and analysis of beliefs structure studies. Educational Psychology.(24) 2, 133-140. Deryakulu, D. (2004). Üniversite öğrencilerinin öğrenme ve ders çalışma stratejileri ile epistemolojik inançları arasındaki ilişki, Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 38, 230 249. Deryakulu, D. (2006). Epistemolojik İnançlar, Y.Kuzgun ve D. Deryakulu (Editör), Eğitimde Bireysel Farklılıklar, 261-289, Ankara: Nobel Yayınları. Deryakulu, D. ve Büyüköztürk, Ş. (2005). Epistemolojik inanç ölçeğinin faktör yapısının yeniden incelenmesi: cinsiyet ve öğrenim görülen program türüne göre epistemolojik inançların karşılaştırılması, Eğitim Araştırmaları, 18, 57 70. Eroğlu, S. E. (2004). Üniversite öğrencilerinin epistemolojik inançlarının bazı değişkenler açısından incelenmesi (Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Örneği). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Hofer, B. K. (2001). Personal epistemology research: Implications for learning and teaching, Journal of Educational Psychology Review, 13(4), 353-83. Kaplan, A.Ö. (2006). Fen Bilgisi Öğretmen Adaylarının Epistemolojik İnanışlarının Okul Deneyimi Ve Öğretmenlik Uygulamasındaki Yansımaları: Durum Çalışması, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Karhan, İ. (2007). İlköğretim okullarında görev yapan öğretmenlerin epistemolojik inançlarının demografik özelliklerine ve bilgi teknolojilerini kullanma durumlarına göre incelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Muis, K. R. (2004). Epistemic styles and mathematics problem solving: Examining relations in the context of self-regulated learning. Unpublished doctoral dissertation. Simon Frazer University, Faculty of Education. Öngen, D. (2003). Epistemolojik inançlar ile problem çözme stratejileri arasındaki ilişkiler: Eğitim fakültesi öğrencileri üzerine bir çalışma, Eğitim Araştırmaları Dergisi, 3(13), 155-62. Schommer, M. A. (1990). Effects of beliefs about the nature of knowledge on comprehension. Journal of Educational Psychology, 82(3), 498-504.