Sigara İçen Gebe Kadınlara Uygulanan Üç Farklı Sigarayı Bıraktırma Müdahalesinin Etkisi

Araştırma / Research Article TAF Prev Med Bull 2013;12 (5): 553-562 Sigara İçen Gebe Kadınlara Uygulanan Üç Farklı Sigarayı Bıraktırma Müdahalesinin Etkisi [The Effect of Three Different Smoking Cessation Intervention for Smoker Pregnant Women] ÖZET AMAÇ: Araştırma, sigara içen gebe kadınlara uygulanan üç farklı sigarayı bıraktırma programının etkisini incelemek amacıyla deneysel olarak yapılmıştır. YÖNTEM: Araştırmanın örneğini 14 Temmuz- 26 Ağustos 2008 tarihleri arasında bir devlet hastanesinin prenatal bakım ünitesine başvuran ve sigara içen 157 gebe kadın oluşturmuştur. Gebeler, randomize olarak 3 gruba ayrılmış ve her bir gruba sigarayı bırakmaları için farklı müdahale programı uygulanmıştır. Grup I: Hastanede kısa eğitim ve danışmanlık, iki kez telefonla destek danışmanlığı ve sigaranın gebelikteki etkileri, bırakmanın yararları ve yoksunluk belirtileriyle başetme yolları ile ilgili bilgilerin fetüsten annesine yazılmış bir mektup aracılığıyla anlatan broşür verilmesi. Grup II: Hastanede kısa eğitim ve danışmanlık, iki kez telefonla destek danışmanlığı. Grup III: Hastanede kısa eğitim ve danışmanlık. Müdahaleden sonra tüm gebeler 28.-32. ve 34.-36. gebelik haftasında telefonla aranarak sigara içme davranışları değerlendirilmiştir. Verilerin değerlendirilmesinde ki-kare testi kullanılmıştır. BULGULAR: Her üç gruptaki gebelerin bireysel/obstetrik özelliklerinin, sigara içme davranışları ve bağımlılık düzeylerinin benzer olduğu bulunmuştur. Müdahale programı sonrası yapılan son değerlendirmede I. gruptaki gebelerin %70,7 sinin, II. Gruptaki gebelerin %48,9 unun, III. gruptaki gebelerin %41,9 unun sigarayı bıraktığı belirlenmiştir. Yapılan istatistiksel analizde I. gruptaki gebelerde sigarayı bırakma oranı II. ve III. gruptaki gebelere göre yüksek ve gruplar arası fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). SONUÇ: Grup I deki yüksek sigara bırakma oranı kısa danışmanlık, telefonla danışmalık ve broşürü birleştiren müdahalenin sigara bırakmada daha etkili olduğunu göstermektedir. SUMMARY AIM: This study was carried out to determine the effect of three different smoking cessation intervention for smoker pregnant women as experimentally. METHOD: Research sample consisted of 157 smoker pregnant women attended to prenatal care unit at a state hospital between 14 July-26 August 2008. Pregnant women assigned to three group as randomly and it was applied different intervention for smoking cessation to each group as follow; Group I: Brief education and counselling, telephone counselling twice, and booklet (a letter from fetus to his mother about influences of smoking in pregnancy, benefits of smoking cessation and coping ways with deprival symptoms). Group II: Brief education and counselling, telephone counselling twice. Group III: Brief education and counselling. After the intervention, all pregnant women were called in 28 th-32 th and 34 th-38 th pregnancy weeks and their smoking behaviour was evaluated. Data were analized by Chi-square test. RESULTS: It was found that individual, obstetrics and smoking characterictics and addiction level of pregnant women at group I, II and III were similar (p>0.05). In the last evaluation made on 34 th-38 th pregnancy weeks, It was found that in Group I, 70.7% of pregnant women gave up smoking, in Group II, 48.9% and in Group III 41.9%. It was determined that rate of giving up smoking in Group I was significantly higher than the other two group (p<0.05). CONCLUSION: High cessation ratio in Group I indicate that the intervention combined the brief councelling, telephone councelling and booklet was more effective for smoking cessation. Elif Keten 1 Zehra Gölbaşı 2 1 Suluova Devlet Hastanesi, Amasya, 2 Cumhuriyet Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Heşirelik Bölümü, Sivas Anahtar Kelimeler: Gebelik, Sigara İçme, Sigarayı Bırakma Key Words: Pregnancy, Smoking, Smoking Cessation. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Zehra Gölbaşı Cumhuriyet Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü, Sivas. Türkiye. zehragolbasi@gmail.com Gönderme Tarihi/Date of Submission: 07.02.2013, Kabul Tarihi/Date of Acceptance: 09.03.2013, DOI:10.5455/pmb.1-1359634707 GİRİŞ Gebelikte sigara içme önemli bir toplum sağlığı sorunudur. Sigara içme gebelikte komplikasyon görülme oranı artırdığı gibi, düşük doğum ağırlığı ve preterm eylem gibi olumsuz doğum sonuçlarının da önemli bir nedenidir (1-5). Ayrıca gebelikte sigara içmenin çocukluk çağı solunum hastalıkları, dikkat eksikliği ve bazı çocukluk çağı kanserleri gibi ileriki yıllara ait sağlık sorunları ile de ilişkili olduğu belirtilmektedir (6-8). Gebelikte sigara kullanımı dünyanın birçok bölgesinde olduğu gibi Türkiye de de önemli bir sağlık sorunudur. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) 2008 verilerine göre kadınların %10 u gebelik, %17 si emzirme döneminde sigara içmektedir (9). Türkiye de gebelikte sigara içimine yönelik yapılan bölgesel çalışmalarda gebelerde sigara içme prevelansının www.korhek.org 553

%6,8-17,0 arasında değiştiği vurgulanmaktadır (10-14). Gebelik süreci kadının hem kendi hem de doğmamış bebeğinin sağlığını korumak için sağlıklı yaşam stili değişimlerini hayata geçirmeye hazır olduğu bir dönemdir. Bu nedenle kadının gebelik döneminde sigarayı bırakmak için diğer dönemlerden daha fazla motive olduğu düşünülür. Dolayısıyla prenatal bakım kadınının sigarayı bırakmasını sağlamaya yönelik müdahalelerin uygulanabileceği bir fırsat olarak ele alınabilir (15-17). Araştırmalar kadınların gebelik döneminde sigarayı bırakma çabalarında yaşamlarının diğer dönemlerinden daha başarılı olduklarını göstermektedir. (4, 18). Sağlıklı bir bebeğe sahip olma arzusu bir çok gebe kadının sigarayı bırakması için güçlü bir motivasyon kaynağı olmaktadır. Yapılan bazı çalışmalar da gebelik öncesinde sigara içen kadınların bir kısmının gebeliği öğrendiğinde sigarayı bıraktığı ya da azalttığını göstermektedir (10,11,18-21). Diğer taraftan gebe kadınların önemli bir kısmının gebeliğinde sigara bırakma konusunda başarısız olduğu ve bu davranışı gebelik süresince devam ettirdiği bilinmektedir. (11,22-26). Bundan dolayı gebelikte sigara içme konusunun gebe kadınlara hizmet sunan sağlık personeli tarafından önemle ele alınması gerektiği belirtilmektedir (27). Gebelik sırasında kadınların sigarayı bırakmalarını teşvik etmek için yaygın olarak kullanılan iki yaklaşımın danışmanlık ve farmakolojik tedavi olduğu, ancak gebelikte ilaç kullanımının getireceği riskler göz önüne alındığında danışmanlığın daha güvenli ve uygun bir yöntem olduğu belirtilmektedir (28). Kadının oldukça duygusal ve bebeğinin sağlığına duyarlı olduğu gebelik dönemde sigaranın fetüs üzerindeki zararlı etkilerinin, fetüsün kendi ifadeleriyle ona iletilmesinin kadın üzerinde daha yoğun bir etki bırakabileceği düşünülmektedir. Bu nedenle çalışmada kısa eğitim ve telefon danışmanlığının yanı sıra, gebelikte sigara kullanmanın anne ve fetüs sağlığına olan zararları, sigarayı bırakmanın yararları ve yoksunluk belirtileriyle baş etme yollarına ilişkin bilgilerin, henüz doğmamış bebeğinin ağzından anneye yazılan bir mektup şeklinde anlatıldığı bir broşürle aracılığıyla gebelerin sigarayı bırakmalarının sağlanması amaçlanmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Bu araştırma sigara içen gebe kadınlara uygulanan üç farklı sigarayı bıraktırma programının gebelerin sigarayı bırakma davranışı üzerindeki etkisini belirlemek amacıyla bir devlet hastanesinde deneysel olarak yapılmıştır. Araştırmanın evrenini 14 Temmuz-26 Ağustos 2008 tarihleri arasında hastaneye gebelik kontrolü için başvuran ve sigara içen gebeler oluşturmuştur. Araştırmanın örneğine; gebelik haftası 28 den küçük, en az ilkokul mezunu, ulaşılabilecek bir telefonu olan ve araştırmaya katılmak için gönüllü olduğuna dair yazılı onam veren gebeler alınmıştır. Belirtilen tarihler arasında 2.172 gebe kadın ile görüşülmüştür. Bu kadınlardan 286 sının sigara içtiği belirlenmiştir. Bu kadınlarda 107 si gebelik haftası 28 den büyük olduğu, 21 i araştırmaya katılmayı kabul etmediği ve 1 i okuryazar olmadığı için araştırma kapsamı dışında tutulmuştur. Araştırmaya alınma kriterlerine uygun olan 157 gebe kadın rastgele olarak (kura yöntemi ile) 3 gruba ayrılmıştır (Grup I:53, Grup II:52, Grup 3: 52). Araştırma sürecinde düşük yapan, kürtaj olan ve erken doğum yapan kadınlar ve değerlendirme aramalarında ulaşılmayan kadınlar araştırma dışında tutulduğundan, son örnek 129 sigara içen gebe kadından oluşmuştur (Grup I:41, Grup II:45, Grup III:43). Araştırmanın verileri Ön Değerlendirme Formu, Fagerström Nikotin Bağımlılığı Testi, Kişisel Bilgi Formu, Telefonla İzleme ve Değerlendirme Formu olmak üzere dört form ile toplanmıştır. Ön değerlendirme formunda görüşülen gebe kadınların araştırmaya alınma kriterlerine uygun olup olmadıklarını belirlemek amacıyla hazırlanmış sorular yer almıştır (Sigara içme durumu, gebelik haftası, eğitimi vb). Kişisel Bilgi Formu araştırmaya alınan gebe kadınların gebelik öncesi ve gebelikteki bazı sigara içme davranışı özelikleri (sigara içme süresi, gebelik öncesi günde içilen sigara sayısı, gebelikte sigarayı bırakmayı demene durumu vb) ve bazı obstetrik özelliklerini (parite, trimester, gebeliğin istenme durumu vb) belirlemek amacıyla hazırlanmış sorulardan oluşmuştur. Fagerström Nikotin Bağımlılık testi toplam 6 sorudan oluşmakta ve sigara içen bireylerin nikotin bağımlılık düzeylerini değerlendirmektedir. Her bir soruya verilen puanlar toplanarak toplam puan elde edilmektedir. Toplam puana göre nikotin bağımlılığı çok az (0-2 puan), az (3-4 puan), orta (5 puan), yüksek (6-7 puan), çok yüksek (8-10 puan) şeklinde beş grupta derecelendirilmektedir. Test 1978 yılında, Fagerström tarafından geliştirilmiş, testin Türkçe sürümünün geçerlik ve güvenilirliği ise 2003 yılında Uysal ve ark. tarafından yapılmıştır (29). Araştırmanın yürütüldüğü tarihlerde görüşülen tüm kadınlara öncelikle ön değerlendirme formu uygulanmıştır. Buna göre araştırma kapsamına alınma kriterlerini 554 www.korhek.org

taşıyan kadınlara Kişisel Bilgi Formu ve Fagerstörm Nikotin Bağımlılık Testi uygulanmıştır. Veri toplama formları uygulandıktan sonra sigarayı bıraktırma programı uygulanmaya başlanmıştır. Sigarayı Bıraktırma Programı: Bu çalışmada gebe kadınlar random olarak üç gruba ayrılmış her gruba farklı bir sigarayı bıraktırma müdahalesi uygulanmıştır. Müdahalelerde kullanılan yöntemler aşağıda açıklanmıştır. Kısa Danışmanlık: Gebe kadınlara sigarayı bırakmaları tavsiye edildikten sonra verilen eğitimdir. Eğitim içeriğinde gebelikte sigara içmenin anne ve fetüs sağlığına olan zararları, gebelikte sigara içmeyi bırakmanın yararları ve sigarayı bırakma sürecinde yaşanan yoksunluk belirtileriyle baş etme yollarına ilişkin bilgiler yer almıştır. Kısa eğitim yaklaşık 30 dakika süren bir programdır. Telefonla destek: Hastanede verilen kısa danışmanlığın telefon izlemleriyle desteklendiği bir programdır. Gebe kadınlar hastanede kısa danışmanlık aldıktan 7-10 gün sonra telefonla aranmıştır. Gebe kadınlara önce sigara içip içmedikleri sorulmuş, sigara içmediğini belirten gebe kadınlar tebrik edilmiş ve bu davranışı sürdürmeleri konusunda desteklenmiştir. Sigara içmeye devam ettiğini söyleyen gebe kadınlarla bırakmalarını engelleyen faktörler konuşulmuş ve sigara içmeyi bırakmaları yönünde cesaretlendirilmiştir. İlk telefon görüşmesinden 15-20 gün sonra ikinci telefon görüşmesi yapılmış ve aynı uygulamalar tekrarlanmıştır. Broşür- Gebelikte sigara içimi hakkında fetüsten annesine mektup: Bu broşürde gebelikte sigara kullanmanın anne ve fetüs sağlığına olan zararları, sigarayı bırakmanın yararları ve yoksunluk belirtileriyle baş etme yollarına ilişkin bilgiler, henüz doğmamış bebeğinin ağzından anneye yazılan bir mektup şeklinde anlatılmaktadır. Gruplar ve gruplara uygulanan müdahalelerde kullanılan yöntemler şunlardır; Kısa danışmanlık, telefonla destek ve broşür grubu (Grup 1): Bu gruptaki gebelere kısa danışmanlık, iki kez telefonla destek ve sigara konusunda fetüsten annesine mektup broşürü verilmiştir. Kısa danışmanlık ve telefonla destek grubu (Grup II): Bu gruptaki gebe kadınlara hastanede kısa danışmanlık ve iki kez telefonla destek danışmanlığı verilmiştir. Kısa eğitim grubu (Grup III): Bu gruptaki gebe kadınlara yalnızca hastanede kısa danışmanlık verilmiştir. Veri toplama formları ve sigarayı bıraktırmaya yönelik müdahale programı Sağlık Bakanlığı ve il sağlık müdürlüğünden gerekli yazılı izinler alındıktan sonra uygulanmıştır. Araştırmaya katılan gebe kadınlardan ise gönüllü olduklarına dair yazılı onam alınmıştır. Müdahale programı sona erdikten sonra, tüm gruplarda bulunan gebe kadınlar gebeliklerinin 28.- 32. ve 34.-36. haftalarında telefonla aranarak sigara içme durumları değerlendirilmiştir. Sigara içme ve bırakma durumunun değerlendirilmesinde gebelerin ifadeleri esas alınmıştır. Hayatı boyunca içtiği sigara sayısı 100 adeti (5 paket) geçen ve halen sigara içen gebeler sigara içicisi olarak kabul edilmiştir. Görüşmenin yapıldığı tarihte sigarayı bıraktığını ifade eden ve görüşme öncesindeki son 7 gün içinde hiç sigara içmeyen kadınlar içici olarak kabul edilmemiş ve araştırmaya alınmamıştır. Gebeliğin 28.-32. ve 34.-36. haftalarında yapılan kontrollerde sigarayı bıraktığını ve izlemlerin yapıldığı tarihten önceki son 7 gün içerisinde hiç sigara içmediğini bildiren kadınlar sigarayı bırakmış olarak kabul edilmiştir. Elde edilen veriler, araştırmacı tarafından kodlandıktan sonra SPSS 10.0 bilgisayar programına aktarılarak değerlendirilmiştir. Veriler frekans dağılımları olarak sunulmuş, istatistiksel analizde kikare testi, varyans analizi ve Kruskal Wallis varyans analizi kullanılmıştır. BULGULAR Araştırmaya alınan gebelerin %51,9 u 26 ve üzeri yaş grubundadır. Gebe kadınların yaş ortalaması 28,30 dur. Gebelerin %50,4 ünün eğitim yılı 8 yıl ve daha fazladır ve %88,4 ü gelir getiren bir işte çalışmamaktadır. Yapılan istatistiksel analizde gebe kadınların yaş, eğitim durumu ve gelir getiren bir işte çalışma durumu açısından üç grup arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmişti (p>0.05). Tablo 1 de gebe kadınların gebelik haftası, gebelik, doğum ve yaşayan çocuk ortalaması gösterilmektedir. Tabloda araştırmaya alınan gebelerin gebelik haftası ortalamasının 17,3 (SD=6,9), gebelik sayısı ortalamasının 2,2 (SD=1,2), doğum sayısı ortalamasının 1,4 (SD=0,7), ve yaşayan çocuk sayısı ortalamasının 1,3 (SD=0,6) olduğu görülmektedir. Yapılan istatistiksel analizde gebelerin gebelik haftası, gebelik, doğum ve yaşayan çocuk sayısı ortalamaları açısından gruplara arasında anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). www.korhek.org 555

Tablo 2 de gebe kadınların gebelik öncesi ve gebelik sırasında sigara içme durumuna ilişkin bazı özelliklere göre dağılımları verilmiştir. Araştırmaya alınan gebelerin %48,1 inin 6-10 yıl arasında sigara kullanmakta olduğu, %52,7 sinin gebelikten önce günde 11 adet ve üzerinde sigara içtiği, %78,3 ünün gebelik öncesinde sigarayı bırakmayı denediği, %50,4 ünün gebelikte günde 2 5 adet sigara içtiği ve %82,2 sinin nikotin bağımlılık düzeyinin çok az olduğu belirlenmiştir. Ayrıca gebelerin %96,1 inin gebeliğinde sigarayı bırakmayı düşündüğü ve %89,1 inin gebeliğinde sigarayı bırakmaya çok motive olduğu belirlenmiştir. Yapılan istatistiksel analizde Tablo 2 de yer alan tüm değişkenler açısından gruplar arasında istatistiksel olarak önemli bir fark bulunmadığı belirlenmiştir (p>0,05). Tablo 3 te gebelerin sigarayı bıraktırma programı sonrasında sigara içme ve sigarayı bırakan gebelerde doğum sonrası sigara içmeyi düşünme durumlarına göre dağılımları verilmiştir. Buna göre araştırmaya alınan gebelerin %49,6 sının sigarayı bıraktırma programı sonrası ilk değerlendirmede, %53,5 inin ise yapılan ikinci değerlendirmede sigarayı bıraktığı belirlenmiştir. Gruplar arasındaki bırakma oranları değerlendirildiğinde; sigarayı bıraktırma programı sonrasında yapılan ilk değerlendirmede I. Gruptaki gebelerin %68,3 ünün, II. Gruptaki gebelerin %48,9 unun, III. Gruptaki gebelerin %32,6 sının sigarayı bırakmış olduğu saptanmıştır. Yapılan ikinci değerlendirmede ise I. Gruptaki gebelerin %70,7 sinin, II. Gruptaki gebelerin %48,9 unun, III. Gruptaki gebelerin %41,9 unun sigarayı bırakmış olduğu belirlenmiştir. Yapılan istatistiksel analizde gebelerin sigarayı bıraktırma programı sonrasındaki içme durumlarının değerlendirilmesinde I. Gruptaki gebelerde bırakma oranı II. ve III. Gruptaki gebelere göre yüksek bulunmuştur (p<0.05). Gebelerin doğumdan sonra sigara içmeyi düşünme durumları değerlendirildiğinde gebelerin %10,1 inin doğumdan sonra sigara içmeyi düşündüğü, %14,5 inin kararsız olduğu, %75,4 ünün de doğumdan sonra sigara içmeyi düşünmediği belirlenmiştir. Yapılan istatistiksel analizde gebelerin doğumdan sonra sigarayı içmeyi düşünme durumları bakımından gruplar arasında anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p>0.05). Tablo 4 te gebelerin sigarayı bıraktırma programının etkisine ilişkin düşüncelerine göre dağılımları verilmiştir. Buna göre araştırmaya alınan gebelerin %48,8 i uygulanan programın sigarayı bırakmaları üzerinde etkili olduğunu belirtmiştir. Yapılan istatistiksel analizde gruplara göre sigarayı bıraktırma programının sigara bırakmadaki etkisine ilişkin görüşler arasında anlamlı bir fark olduğu, kısa eğitim, telefonla destek ve broşür verilen I. Grupta uygulanan programın sigara bırakma davranışı üzerinde etkili olduğunu söyleyenlerin yüzdesi diğerlerinden yüksek bulunmuştur (p<0.05). I. Grupta yer alan gebelere diğer gruplardan farklı olarak uygulanan eğitim broşürünün sigarayı bırakma davranışları üzerindeki etkisi sorulduğunda, gebelerin %68,3 ü eğitim broşürünün sigarayı bırakmaları üzerinde etkili olduğunu belirtmiştir. Tablo 1: Gebelerin Gebelik Haftası, Gebelik, Doğum ve Yaşayan Çocuk Sayıları Ortalaması Gruplar Obstetrik Özellikler Grup I (n=41) X (SD) Grup II (n=45) X (SD) Grup III (n=43) X (SD) Toplam (n=129) X (SD) Test Gebelik Haftası 15,7(7,5) 17,4 (6,7) 18,8 (6,4) 17,3 (6,9) F=2.21, p=0.114 Gebelik Sayısı 2,2 (1,1) 2,4 (1,3) 1,9 (1,2) 2,2 (1,2) F=1.14, p=0.320 Doğum Sayısı 1,4 (0,7) 1,5 (0,8) 1,3 (0,6) 1,4 (0,7) KW=0.73 p=0.691 Yaşayan Çocuk Sayısı 1,3 (0,6) 1,3 (0,6) 1,3 (0,6) 1,3 (0,6) KW=0.09 p=0.955 556 www.korhek.org

Tablo 2. Gebelerin gebelik öncesi ve gebelik sırasında sigara içme durumuna ilişkin bazı özelliklere göre dağılımları Gruplar Özellikler Sigara içme yılı Grup 1 Grup 2 Grup 3 Toplam Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Test 5 yıl ve daha az 8 (19,5) 14 (31,1) 9 (20,9) 31 (24,0) 6 10 yıl 24 (58,5) 19 (42,2) 19 (44,2) 62 (48,1) 11 yıl ve daha fazla 9 (22,0) 12 (26,7) 15 (34,9) 36 (27,9) 2 =4.145 p=0.387 Gebelik öncesi günde içilen sigara sayısı 10 adet ve daha az 23 (56,1) 17 (37,8) 21 (48,8) 61 (47,3) 2 =2.951 11 adet ve üzeri 18 (43,9) 28 (62,2) 22 (51,2) 68 (52,7) p=0.229 Gebelik öncesi sigarayı bırakmayı deneme Denemeyen 11 (26,8) 11 (24,4) 6 (14,0) 28 (21,7) 2 =2.353 Deneyen 30 (73,2) 34 (75,6) 37 (86,0) 101 (78,3) p=0.308 Gebelikte günde içilen sigara sayısı 1 ve daha az 10 (24,4) 8 (17,8) 10 (23,3) 28 (21,7) 2-5 21 (51,2) 22 (48,9) 22 (51,2) 65 (50,4) 6 ve üzeri 10 (24,4) 15 (33,3) 11 (25,6) 36 (27,9) 2 =1.274 p=0.866 Nikotin bağımlılığı* 0-2 (çok az) 32 (78,0) 37 (82,2) 37 (86,0) 106 (82,2) 3-4 (az) 8 (19,5) 7 (15,6) 4 (9,4) 19 (14,7) 5 (orta) 1 (2,4) 1 (2,2) 1 (4,6) 2 (3,2) KW=0,91 p=0,632 Bu gebeliğinde sigarayı bırakmayı düşünme Düşünen 39 (95,1) 44 (97,8) 41 (95,3) 124 (96,1) 2 =0,510 Düşünmeyen 2 (4,9) 1 (2,2) 2 (4,7) 5 (3,9) p=0,775 Sigarayı bırakmaya yönelik motivasyon Yüksek düzeyde motive 37 (90,2) 41 (91,1) 37 (86,0) 115 (89,1) 2 =0,658 Orta düzeyde motive 4 (9,8) 4 (8,9) 6 (14,0) 14 (10,9) p=0,720 Prenatal bakımda gebelikte sigara kullanımına ilişkin bilgi alma durumu Alan 9 (22) 15 (33,3) 10 (23,3) 34 (26,4) 2 =1,751 Almayan 32 (78) 30 (66,7) 33 (76,7) 95 (73,6) p=0,417 Prenatal bakımda gebelikte sigarayı bırakmaya yönelik tavsiye alma durumu Alan 9 (22) 15 (33,3) 1 (25,6) 35 (27,1) 2 =1,484 Almayan 32 (78) 30 (66,7) 32 (74,4) 94 (72,9) p=0,476 Toplam 41 (100,0) 45 (100,0) 43 (100,0) 129 (100,0) *Nikotin bağımlılık düzeyinin değerlendirilmesinde 3 4 ve üzerindeki bağımlılık düzeyleri birleştirilerek analiz yapılmıştır. www.korhek.org 557

Tablo 3. Gebelerin sigara bıraktırma programı sonrasında sigara içme durumu ve sigarayı bırakan gebelerin doğum sonrası içmeyi düşünme durumlarına göre dağılımları Gruplar Grup I Grup II Grup III Toplam Test Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) 1,değerlendirme (28-32, gebelik haftası) İçen 13 (31,7) 23 (51,1) 29 (67,4) 65 (50,4) 2 =10.735 İçmeyen 28 (68,3) 22 (48,9) 14 (32,6) 64 (49,6) p=0.005 2,değerlendirme (34-38, gebelik haftası) İçen 12 (29,3) 23 (51,1) 25 (58,1) 60 (46,5) 2 =7.620 İçmeyen 29 (70,7) 22 (48,9) 18 (41,9) 69 (53,5) p=0.022 Toplam 41 (100,0) 45 (100,0) 43 (100,0) 129 (100,0) Sigarayı bırakan gebelerde doğumdan sonra sigara içmeyi düşünme Düşünüyor 2 (6,9) 2 (9,1) 3 (16,7) 7 (10,1) Kararsız 4 (13,8) 4 (18,2) 2 (11,1) 10 (14,5) Düşünmüyor 23 (79,3) 16 (72,7) 13 (72,2) 52 (75,4) 2 =1.543 p=0.819 Toplam 29 (100,0) 22 (100,0) 18(100,0) 69 (100,0) Tablo 4. Gebelerin sigarayı bıraktırma programının sigara içme davranışları üzerindeki etkisine yönelik düşüncelerine göre dağılımları Programın sigara içme davranışı üzerindeki etkisi Gruplar Grup I Grup II Grup III Toplam Test Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Bırakma üzerinde etkili oldu 27 (65,9) 21 (46,7) 15 (34,9) 63 (48,8) Azaltma üzerinde etkili oldu 13 (31,7) 13 (28,9) 15 (34,9) 41 (31,8) Etkili olmadı 1 (2,4) 11 (24,4) 13 (30,2) 25 (19,4) 2 =13.72 p=0.008 558 www.korhek.org

TARTIŞMA Araştırmada gebelerin yaş, eğitim durumu, çalışma durumu, gelir düzeyi, sigara içme yılı, gebelik öncesi içilen sigara sayısı, gebelikte içilen sigara sayısı, nikotin bağımlılık düzeyi ve sigarayı bırakma istekliliği gibi bazı bireysel, obstetrik ve sigara içme davranışına ilişkin özellikler yönünden gruplar arasında anlamlı bir fark olmadığı (p>0.05) bulunmuştur. Bu bulgu grupların benzer özellikler gösterdiğini ifade etmesi açısından önemlidir. Topluma sağlıklı bireyler kazandırmak amacıyla annelerin gebelikleri süresince sigara içmemeleri için gerekli eğitim çalışmalarının artırılması gerekmektedir. Shipp ve ark. (1992), sadece yazılı materyaller ve kısa sağlık eğitimi oturumlarını içeren programlarda bile %12-13,6 bırakma oranı sağlanabileceğini belirmektedirler (30). Gebelikte sigarayı bıraktırma programları genel olarak bilişsel davranışsal terapi, motivasyonu artırma teknikleri ve yazılı materyallerden oluşmakta ve gebelik boyunca kişisel tavsiyeler ve bilgilendirmeye dayanmaktadır (31,32). Bu çalışmada gebeliğin 34.-36. haftalarında yapılan değerlendirmede, en yüksek bırakma yüzdesinin; kısa eğitim/danışmanlık, telefonla destek ve eğitim broşürünün verildiği (sigaranın gebelikte anne ve bebek sağlığı üzerindeki etkileri, bırakmanın yararları ve yoksunluk belirtileriyle nasıl başa çıkılacağı ile ilgili bilgilerin fetüsten annesine yazılmış bir mektup şeklindeki) birinci grupta, en düşük bırakma yüzdesinin ise yalnızca kısa eğitim ve danışmanlığın verildiği üçüncü grupta olduğu bulundu. Çalışmamızda en yüksek bırakma oranının I. grupta bulunmasının nedeninin annenin bebeğinin sağlığına oldukça duyarlı olduğu bu dönemde sigaranın zararlarının bebeğinin ağzından anlatılmış olması yoluyla duygusal olarak etkilenmesi ve bu broşürü gebelik boyunca okuması yoluyla bilginin sürekliliğinin sağlanmış olması olduğu düşünülmektedir. Aynı zamanda bu grupta uygulanan yöntem türünün diğer gruplardan daha fazla olması da bırakma oranının diğer gruplardan yüksek olmasının bir nedeni olarak düşünülebilir. Nitekim gebe kadınlara müdahale programının sigarayı bırakmalarında etkili olup olmadığı sorulduğunda, programın etkili olduğunu ifade eden gebelerin yüzdesinin I grupta diğerlerinden en yüksek olduğu bulunmuştur. Karatay ve arkadaşlarının (2010) çalışması gebe kadınların evlerinde ziyaret edilerek sigarayı bırakmaları yönünde motive edildiklerinde %39,5 inin sigarayı bıraktığını göstermektedir (33). Buchanan (2002) çalışmasında; nikotin hakkında bilgi verme, gevşeme teknikleri, sosyal destek, sigarayla ilişkili stresörlere karşı problem çözme becerisi kazandırmayı içeren en az 10 dakika süren telefon görüşmelerinden oluşan danışmanlık ve eğitim programında bırakma oranını %82 olarak bulmuştur. Gebelikte ve doğumdan sonra yapılan değerlendirmelerde günlük içilen sigara sayısı kontrol grubunda (5-6 adet) deney grubuna (1-2 adet) oranla oldukça yüksek bulunmuştur (34). Rigotti ve ark.nın (2006) telefon danışmanlığı çalışmasında da deney grubunda bırakma oranı (%19) kontrol grubuna (%7) göre daha yüksek bulunmuştur (35). Çalışmamızda da kısa eğitime ek olarak telefonla destek verdiğimiz I. ve II. grupta bırakma oranının sadece kısa eğitim verilen III. gruptan daha yüksek bulunması telefon danışmanlığının bırakma üzerinde etkili bir faktör olduğunu düşündürmektedir. Gebaur ve ark. (1998) tarafından yapılan bir çalışmada; deney grubundaki gebelere öncelikle sigarayı bırakmaları tavsiye edilmiş ve ardından sigarayı bırakmaya yönelik bir rehber verilmiştir. Bırakma oranları değerlendirildiğinde deney grubundaki kadınların %15,5 inin sigarayı bıraktığı bulunurken, kontrol grubunda bırakan olmamıştır (36). Borges in (2005), sigaranın zararlarının, bırakma stratejilerinin ve bırakmanın yararlarının anlatıldığı 12 şer dakikalık 4 oturum ve sigaranın gebelikteki riskleri ve kendi kendine bırakma stratejilerini anlatan broşürün verildiği kısa danışmanlık ve davranışsal müdahaleyi kullandığı çalışmasında ise deney grubunda bırakma oranını %33,3, kontrol grubunda %8,3 olarak belirlemiştir (37). Windsor ve ark. (2000), çalışmalarında kontrol grubuna sigara içmenin anne ve fetüs için riskleri konusunda bilgi vererek güçlü ve açık bir şekilde bırakmalarını tavsiye etmiş, deney grubuna ise kontrol grubuna verilen eğitime ek olarak bırakmaya nasıl başlayacaklarını, engellerle nasıl başa çıkabileceklerini anlatan bir video izleterek yardım metotlarını içeren bir rehber vermişler ve kısa danışmanlık oturumları uygulamışlardır. Sonuçta bırakma oranlarını deney grubunda %17,3, kontrol grubunda %8,8 olarak bulmuşlardır (38). Çalışmamızda da üç ayrı yöntemin uygulandığı I. grupta yer alan gebelerde sigarayı bırakma oranı yukarıda belirtilen çalışma sonuçları ile karşılaştırıldığında daha yüksek bulunmuştur. Çalışmamızdaki I. gruptaki bırakma oranının bu çalışmalardan yüksek bulunmasının nedeni gebelerin bağımlılık düzeyleri arasındaki farlılıklar, kültürel etkenler ve prenatal bakım uygulamalarındaki farklılıklar olabilir. Ayrıca çalışmamızda yalnızca I. www.korhek.org 559

grupta uygulanan, sigara ile ilgili bilgilerin anne adayına doğmamış bebeğinin ağzından aktarılması nın da etkili bir faktör olabileceği düşünülmektedir. SONUÇ Gebelik süreci sigara bağımlısı kadınların sigarayı bırakmalarında önemli bir fırsattır. Bu nedenle sağlık personeli rutin kontroller sırasında konuyla ilgili bilgi aktarmaya ve sigarayı bıraktırmada destekleyici olmaya daha fazla önem vermelidir. Bu çalışmada gebelikte sigaranın etkileri, bırakmanın yararları ve yoksunluk belirtileri ile başa çıkma yolları konusunda bilgilerin doğmamış bebeğinden annesine yazılmış bir mektup şeklinde planlanan eğitim broşürünün sigara bırakma davranışı üzerinde yalnızca bilgi verme ve bilgi vermeye ek olarak telefonla destek olma müdahalelerinden daha fazla etkili olduğu bulunmuştur. Bu nedenle sigara içen gebelerin bırakmalarını desteklemek için gebeliğe özel bıraktırma müdahaleleri hazırlanmalı ve bu müdahaleler rutin prenatal bakımla birleştirilmelidir. Gebelikte sigarayı bırakan kadınlar doğumdan sonra tekrar başlamamaları için desteklenmeli ve sigarayı bıraktırma programlarına doğumdan sonra da devam edilmelidir. Bu çalışmanın örnek sayısının küçük olması bir sınırlılık olarak düşünülebilir. Bu nedenle daha büyük örnek gruplarında benzer çalışmaların yapılması önerilebilir. Ayrıca çalışmada gebe kadınların sigara içme ve bırakma davranışlarına ilişkin bilgi kendi ifadelerine dayanmaktadır. Bu nedenle tükürükte ve idrarda kotinin analizleri gibi gebe kadının sigara içip içmediğinin objektif ve güvenilir tıbbı analizlerle araştırıldığı çalışmalar yapılmalıdır. Diğer taraftan örneğin random olarak seçilmiş olması, sonuçların güvenirliği açısından önemlidir KAYNAKLAR 1. Andres RL, Day MC. Perinatal complications associated with maternal tobacco use, Semin Neonatal. 2000; 5(3): 231-241. 2. Cnattingius S, Akre O, Lambe M, Ockene J, Granath F. Will an adverse pregnancy outcome influence the risk of continued smoking in the pregnancy? Amerikan Journal of Obstetrics and Gynecology. 2006; 195: 1680 1686. 3. Cowperthwaite B, Hains SMJ, Kisilevsky BS. Fetal behavior in smoking compared to non- smoking pregnant women. Infant Behavior and Development. 2007; 380: 1 9. 4. Crawford JT, Tolosa JE, Goldenberg RL. Smoking Cessation in Pregnancy: Why, How, and What Next Clınıcal Obstetrıcs And Gynecology. 2008; 51(2): 419 435. 5. Vardavas CI, Chatzi L, Patelarou E, Plana E, Sarri K, Kafatos A, Koutis AD, Kogevinas M. Smoking and smoking cessation during early pregnancy and its effect on adverse pregnancy outcomes and fetal growth. Eur J Pediatr. 2010; 169: 741 748. 6. Ashmead GG. Smoking and pregnancy. The Journal of Maternal Fetal and Neonatal Medicine. 2003; 14: 297-304. 7. Einarson A, Riordan S. Smoking in pregnancy and lactation: a review of risks and essation strategies. Eur J Clin Pharmacol. 2009; 65: 325 330. 8. Martin R, Dombrowski S, Mullis C. Smoking during pregnancy: association with childhood temperament, behavior and academic performance. Journal of Pediatric Psychology. 2006; 31(5): 490 500. 9. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (2009) Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve TÜBİTAK, Ankara, Türkiye. 10. Marakoğlu K, Erdem D. Konya da gebelerin sigara içme konusundaki tutum ve davranışları, Erciyes Tıp Dergisi. 2007; 29(1): 47 55. 11. Marakoğlu K, Sezer ER. Sivas ta gebelikte sigara kullanımı. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. 2003; 25(4): 157 164. 560 www.korhek.org

12. Doğu S, Ergin AB. Gebe kadınların sigara kullanımı etkileyen faktörler ve gebelikteki zaralarına ilişkin bilgileri. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi. 2008; 1(1):26-39. 13. Semiz O, Sözeri C, Cevahir R, Şahin S, Kılıçoğlu SS. Sakarya da bir sağlık kuruluşuna başvuran gebelerin sigara içme durumlarıyla ilgili bazı özellikler. STED 2006; 15(8): 149 152. 14. Kısacık G, Gölbaşı Z. Gebe kadınların sigara içme davranışları ve gebelikte sigaranın etkilerine yönelik bilgileri. Türkiye Klinikleri J Gynecol Obst. 2009; 19(4): 197-205. 15. Coleman-Cowger VH. Smoking cessation ıntervention for pregnant women: A call for extension to the postpartum period. Matern Child Health J. 2012; 6: 937 940. 16. Cnattingius S. The epidemiology of smoking during pregnancy: Smoking prevalence, maternal characteristics, and pregnancy outcomes. Nicotine & Tobacco Research. 2004; 6( Supplement 2): 125-140. 17. Tran STT, Rosenberg KD, Carlson NE. Racial/ethnic disparities in the receipt of smoking cessation ınterventions during prenatal care. Matern Child Health J. 2010; 14: 901-909. 18. Lemola S and Grob A. (2008) Smoking cessation during pregnancy and relapse after childbirth: the impact of the grandmother s smoking status. Matern Child Health J. 2008; 12: 525 533. 19. Brenner H, Mielck A. The role of childbirth in smoking cessation. Preventative Medicine. 1993; 22: 225 236. 20. Tong VT, England LJ, Dietz PM, Asare LA. Smoking patterns and use of cessation interventions during pregnancy. Am J Prev Med. 2008; 35(4): 327 333. 21. Suzuki J, Kikuma H, Kawaminami K, Shima M. Predictors of smoking cessation during pregnancy among the women of Yamato and Ayase municipalities in Japan. Public Health. 2005; 119: 679 685. 22. Ebert LM, Fahy K. Why do women continue to smoke in pregnancy?. Women and Birth. 2008; 20: 161-168. 23. Suplee DP. The importance of providing smoking relapse counseling during the postpartum hozpitalization. JOGNN. 2005; 34(6): 703 712. 24. Solomon JL, Quinn V. Spontaneous quitting: selfinitiated smoking cessation in early pregnancy. Nicotine and Tobacco Research. 2004; 6(2): 203 216. 25. Yeltekin SY, Karasimav D, Yalçın S. Gümüşdere sağlık ocağında pasif sigara maruziyetinin doğum ağırlığı üzerine etkisi. STED. 2005; 14(4): 90-93. 26. Ingall G and Cropley M. Exploring the barriers of quitting smoking during pregnancy: A systematic review of qualitative studies. Women and Birth. 2010; 23(2): 45-52. 27. Jordan TR, Dake JA, Price JH. Best practices for smoking cessation in pregnancy: Do obstetrician/gynecologists use them in practice?. Journal of Women s Health. 2006; 15(4): 400-411. 28. Albrecht, S, Thomas, KK, Jason W. Osborne JW, Ogbagaber S. The SUCCES program for smoking cessation for pregnant women. JOGNN. 2011;40; 520-531. 29. Uysal MA, Kadakal F, Karşıdağ Ç, Bayram GN, Uysal Ö, Yılmaz V. Fagerström test for nicotine dependence: rehability in a Turkish sample and factor analysis. Tüberküloz ve Toraks Dergisi. 2004; 52(2): 115 121. 30. Shipp M, Minihane M, Petitti D, Washington EA. Estimation of the break-even point for smoking cessation programs in pregnancy. Am. J. Puplic Health 1992; 82(3): 382 390. 31. Lumley J, Oliver S, Chamberlain C, Oakley L. Interventions for promoting smoking cessation during pregnancy. Cochrane Database. In Vochrane Library 2004; Issue 4. 32. Naughton F, Prevost AT, Sutton S. Self-help smoking cessation interventions in pregnancy: a systematic review and meta-analysis. Addiction. 2008;103: 566 579. 33. Karatay G, Kubilay G, Emiroğlu ON. Effect of motivational interviewing on smoking cessation in pregnant women. Journal of Advanced Nursing. 2010; 66(6): 1328 1337. 34. Buchanan, L. Implementing a smoking cessation program for pregnant women based on current clinical practice guidelines, Journal of the American Academy of Nurse Practitioners 2002; 14(6): 243 250. www.korhek.org 561

35. Rigotti N, Park ER, Regan S, Chang Y, Perry K, Laudin B, Ouinn V. Efficacy of telephone counseling for pregnant smokers. Obstetric and Gynecology. 2006; 108(1): 83 92. 36. Gebaur C, Kwo C, Haynes FE, Wewers ME. A nurse - managed smoking cessation intervention during pregnancy. JOGGN. 1998; 27(1): 47 53. 37. Borges FG. Effectiveness of a brief counseling and behavioral intervenion for smoking cessation in pregnant women. Preventive Medicine. 2005; 41: 295 302. 38. Windsor AR, Woodby L, Miller MT, Hardin M, Crawford M, DiClemente C. Effectiveness of agency for health care policy and research clinical practice guideline and patient educational methods for pregnant smokers in medicaid maternity care. Am. J. Obstetrc Gynecology. 2000; 182(1): 68 75. 562 www.korhek.org