Doç.Dr.Gonca Üstündağ Bülent Ecevit Üniversitesi Tıp Fakültesi Pediatrik Gastroenteroloji, Hepatoloji ve Beslenme AD.
Yaşamın ilk yılında beslenme; büyümenin başlıca belirleyicisi iken, Okul çocuğu dönemindeki beslenme; Sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kazanılması Erişkin yaşta ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarının önlenmesi açısından önemlidir.
Okul çağı; Fiziksel büyüme ve gelişmenin arttığı Kemik oluşumunun hızlandığı Yaşam boyu sürecek davranışların kazanıldığı Beslenmeye bağlı olabilecek bazı kronik hastalıkların temelinin atıldığı bir dönemdir.
Okul çağı; Çocuğun toplum yaşamına ilk kez bilinçli olarak girdiği okul çağı döneminde, genellikle okulda ve okul dışında tek başına kalan çocukta yanlış beslenme alışkanlıkları sıkça görülmektedir. Çocuğun ne miktarda ve hangi tür besinlere ihtiyacı olduğunu bilmemesi, düzensiz besin alımı, yanlış besin seçimi, besinlerin hazırlanması, pişirilmesi ve saklanmasındaki hatalı uygulamalar, okullarda verilen ve yenilen besinlerin uygun olmayışı beslenme sorunlarına neden olmaktadır.
Sağlıklı ve dengeli beslenme okul çocuklarına neler sağlar? Büyüme ve gelişmeleri tam olur. Vücut dirençleri artarak bulaşıcı hastalıklardan korunmaları sağlanır. Algılama,öğrenme ve dikkatini toplaması sağlanır. İleriki yaşam için dengeli beslenmeyi öğrenir. Zeka düzeyi ve bağışıklık sistemi güçlenir. İleriki yaşamında karşılaşabileceği çoğu hastalık için önlem alınması sağlanır.(kalp hastalıkları,osteoporoz,vs)
Okul çocuğu; Gelişmekte olan ülkelerde/gelişmiş ülkelerde Yetersiz alım Fazla tüketim/hatalı beslenme Boy kısalığı Malnutrisyon Obesite Metabolik sendrom
Okul çocuğunda yanlış beslenmeye bağlı gelişen promlemler; Şişmanlık Fast-food ile beslenme alışkanlığı Raşitizm Anemi Diş çürükleri Öğün atlama ( En sık kahvaltı!) Diyetle ilgili davranış bozuklukları (anoreksiya/bulimia vb.)
CDC (Centers of Disease Control and Prevention) 2011 Tek besin grubu ile değil, farklı yapı ve özellikteki gıdalarla beslenmeli. 3 ana öğün, 2 ara öğün
Gıdalar; toplam 5 gruba ayrılabilir. Süt ve sütten üretilen gıdalar Et,tavuk,yumurta,balık ve diğer hayvansal ürünler Ekmek ve tahıl ürünleri Meyve ve sebzeler Yağ ve şekerler
Çocuklar hergün farklı öğünlere dağıtılmış 4 gruptaki besinlerden almalı, yağlar ise besinler hazırlanırken içine eklenerek verilmelidir. 1.Süt ve süt ürünleri 2.Et ve et ürünleri 3.Tahıl ve tahıl ürünleri 4.Meyve ve sebzeler
Okul çocukları için en önemli öğün kahvaltıdır. Zaman kısıtlılığı nedeniyle kahvaltı yapmadan okula giden çocuklarda okul performanslarının ve sınav başarılarının olumsuz yönde etkilendiği bilinmektedir. Kahvaltı yapan çocuklar okula daha düzenli devam ettiği, daha iyi konsantre olduğu ve daha az karın ağrısı yakınması olduğu gösterilmiştir. Bu nedenle günlük enerji miktarının en az 1/4 ü kahvaltıdan karşılanmalıdır.
Kahvaltı; Her yaş için önemli! Okul çocuğunda atlanmamalı! Okul, sınav başarısını, mental durumu olumlu yönde etkilediği çalışmalarla gösterilmiştir. Kahvaltı ayaküstü veya yolda giderken değil aileyle birlikte masada yenmesi idealdir. Zaman kısıtlıysa meyve, süt,meyveli yoğurt, peynirli tost,sandviç gibi alternatifler sunulabilir.
Kahvaltının olmazsa olmazları! Süt,peynir,yumurta. En kaliteli proteinler Pekmez,bal,fındık ezmesi,reçeller günlük enerjilerine katkı sağlayacak KH kaynakları Domates,salatalık,yeşillik vs(mevsimine uygun) 1-2 dilim ekmek Ceviz (içerdiği yağ asitleri nedeniyle beyin gelişiminde önemli!) Bazen tahıl gevrekleri + taze meyve, fındık ceviz eklenerek daha dengeli hale getirilebilir) Peynirli/sebzeli gözleme
Kahvaltıda tüketilen besinlerin içeriği de hafıza ve okul başarısını etkilemektedir. İngiltere de 6-7 yaş okul çocuklarında yapılan bir çalışmada; çocuklara eşit enerji içeriği olan,farklı glisemik yükü olan kahvaltılar verildiğinde, düşük glisemik yüklü öğünlerle beslenen çocuklarda bellek ve öğrenmenin daha iyi olduğu saptanmıştır.
Dünya çocuklarının kahvaltı alışkanlıkları? What kids around the world eat for breakfast?
Doga Gunce Gursoy, 8 years old, Istanbul
Nathanaël Witschi Picard, 6 years old, Paris
Emily Kathumba, 7 years old, Chitedze, Malawi
Koki Hayashi, 4 years old, Tokyo
Tiago Bueno Young, 3 years old, São Paulo, Brazil
Öğle yemeği Öğle yemeğini okulda yiyen öğrenciler kantindeki katkı maddeli hazır gıdalar yerine okulda tabldot şeklinde çıkan yiyeceklere yönlendirilmelidir. Bu davranış şekli çocukları obesiteden de koruması nedeniyle önemlidir. Okul yemek listesinin bir örneği ailede olmalı ve akşam yemeği bu liste göz önünde tutularak farklı yiyecek grupları ile hazırlanmalıdır.
Öğle yemeği Ara öğün olarak da obesite ve diş çürüklerine neden olan şeker, çikolata v.s. yerine meyve, süt, yoğurt, kuruyemiş gibi sağlıklı atıştırmalıklar tercih edilmelidir. Okul yönetiminin de beslenme konusunda sağduyulu olup okul kantinlerinde cips, çikolata, kola, şeker v.s. yerine süt, yoğurt, taze meyve gibi daha sağlıklı besinlerin satılması özendirilebilir.
2010 yılında imzalanan protokole göre 2010 yılından bu yana sadece 1048 okulun bu program kapsamında sertifika almaya hak kazanmış. Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı 61 bin okul olduğunu düşünürsek sayının ne kadar yetersiz düzeyde olduğunu açıkça görüyoruz! 2011 yılında yürürlüğe konulan kantin genelgesi ile kantinlerde satışı yapılabilecek ürünler belirlenmiş.
Okullarda erken yaşlarda sağlıklı ve dengeli beslenmenin önemini ve gerekliliğini vurgulayacak tarzda dersler olmalıdır.
Beslenme çantasında neler olmalı? Çocuğun beslenme çantasına okulda verilmiyorsa kahvaltıdan öğle yemeğine kadar ve öğleden akşam yemeğine kadar ara öğün koyma alışkanlığını edinmemiz gerekli. Çünkü yapılan araştırmalar ara öğün almayan çocukların daha çok abur cubur yediklerini göstermiştir. Beslenme çantası hazırlanırken çocuk eğer karar aşamasında dahil edilirse başarı artıyor.
Beslenme çantasında neler olmalı? Çocuğunuzla birlikte hangi yiyecekleri seçmesinin onun sağlığı için daha yararlı olacağını konuşun,böylece sevdiği yiyecekleri seçecektir. Çocuğa danışmadan hazırlanırsa yiyeceklerin çöpü boylama şansı yüksek! Ve o zaman çocuk kantinden beslenecektir.
Beslenme çantasında neler olmalı? Çocuk 1 gün sağlıksız yemek seçiyorsa,ertesi gün daha sağlıklı bir yemek seçmesini önerin ve nedenini anlatın. Çocuğunuzun beslenme çantasına gökkuşağı yükleyin yani gökkuşağının bütün renklerini içeren meyve ve sebze koyun. Her gün farklı bir renk yerleştirin. Pazartesi havuç, Salı elma gibi.. Ara öğün olarak en sık önerilen yiyecekler; taze ve kuru meyveler, fındık,ceviz, badem, kutu süt veya ayran,1 dilim ev keki/kurabiyesi
Okul çocuğunda beslenme durumunun iyileştirilmesi için öneriler Nutrisyonel durumun yeterliliğini anlayabilmek için boy uzamasını izleyiniz. Besinler ve yeme alışkanlıklarının sağlıklı olabilmesi için ebeveynlerin yol göstermesi ve örnek olması gerekir. Çocuğun diyetinin nutrisyonel olarak yeterli olduğunun izlenmesinde tutarlı kurallar konmalı ve uygulanmalıdır.
Okul çocuğunda beslenme durumunun iyileştirilmesi için öneriler Beslenme ve fiziksel aktivite alışkanlıkları, normal vücut kitlesini koruyacak şekilde düzenlenmelidir. Aşırı kilo sorunu varsa, çocuk fiziksel aktivitesini arttırma ve enerji alımını azaltma yolu ile aşırı kilolarından kurtulması için yüreklendirilmelidir.
Okul çocuğunda beslenme durumunun iyileştirilmesi için öneriler Diyetin yağ, kolestrol, şeker ve sodyum içeriği yönünden kısıtlanmasını sağlayın. Diyetin yeterli miktarda lif içermesini sağlayın. (Çocuğun yaşı+5 gr veya vücut ağırlığının her kg için 0.5 gr, max 35 gr)
Okul çocuğunda beslenme durumunun iyileştirilmesi için öneriler Uygun besin seçenekleri ile demir gereksiniminin karşılanmasını sağlayın.(adölesan kız çocukları için önemli) Et,balık,yumurta,kurubaklagiller,pekmez,tahin,kuru meyveler,koyu yeşil yapraklı sebzeler gibi demirden zengin gıdalar çocukların beslenmesinde mutlaka olmalıdır.(c vitamini yönünden zengin olan turunçgiller,domates,biber gibi sebzelerle beraber tüketilirse daha iyi emilim sağlanır.
Okul çocuğunda beslenme durumunun iyileştirilmesi için öneriler Çocuğun bilişsel gelişimi için iyot tüketimine özen gösterilmelidir. İyot tüketimi IQ seviyesini 13 puan etkilemektedir. En iyi iyot kaynağı olan iyotlu tuz ölçülü bir şekilde tüketilmelidir.
Okul çocuğunda beslenme durumunun iyileştirilmesi için öneriler Gün içinde çocuğun sıvı alımı takip edilmelidir. Çocukları taze sıkılmış meyve suyu, süt, ayran ve en başta suya alıştırmak önemlidir. Amerika da obez çocuklar üzerinde yapılan bir araştırmada çocukların enerjinin büyük bölümünü gazlı içeceklerden aldığı gösterilmiş.
Okul çocuğunda beslenme durumunun iyileştirilmesi için öneriler Yemeğin görünümü, kokusu ve sunumu çocuk için seçici bir özelliktir. Çocuğun hiç sevmediği gıdalar, sevilenlerin arasına karıştırılıp güzel bir sunum ile yedirilebilir. (Annelik sanatı!)
Okul çocuğunda beslenme durumunun iyileştirilmesi için öneriler Çocuklar çikolata,tatlı ve fast food tüketebilirler fakat önemli olan bunları ara sıra, alışkanlık haline dönüştürmeden vermektir. Çocuğunuza daha fazla yemesi için ısrar etmeyin! Başka çocuklarla karşılaştırma sık yapılan hata!
Beslenme; Bir yarış, ödül ya da cezalandırma değildir! Bir savaş hiç değildir! Savaş olan anne-çocuk ilişkisinde bu savaşı anneler hiç KAZANAMAMIŞTIR!
ZİHİN AÇAN GIDALAR Soya fasulyesi, zeytin ve zeytinyağı, hurma, balık, tahıllı yiyecekler, ceviz, karabiber, zencefil taze meyve suları, pekmez, keten tohumu, taze mevsim sebzeleri, doğal şekerler, az miktarda çikolata.
ZİHİN YORAN GIDALAR kırmızı et (fazla miktarda) ağır yağlı ve fazla kolesterollü gıdalar, fazla mayalı gıda ve beyaz un, beyaz şeker, sürekli tüketilen asitli içecekler, aşırı tatlı ve çikolata
Sonuç olarak; Bu nedenlerle ebeveynler ve hekimler olarak; çocuklarımıza kendi yaşam ve beslenme tarzlarımızı dayatmak yerine onların tepkilerini doğru yorumlamalı, onlara özgü yaşam ve beslenme tarzları üretmeli ve onlarca da üretilmesine izin vermeliyiz.