3. HARİTA PROJEKSİYONLARI

3. HARİTA PROJEKSİYONLARI Projeksiyon, fiziksel yeryüzünün geometrik bir yüzey üzerine izdüşürülmesidir. Yerküre nin tamamı veya bir bölümü harita üzerine aktarılırken projeksiyon sistemleri kullanılır. Projeksiyon Koordinat Sistemi, Coğrafi Koordinat Sisteminin bir projeksiyon metodu ve ona ait parametreler kullanılarak yapılan transformasyonunun sonucudur. Projeksiyon Koordinat Sistemi, 2 boyutlu düzlem yüzeydir. Şekil 3.1 Projeksiyonun anlamı 1

Şekil 3.2 Projeksiyon koordinat sistemi Şekil 3.3 Küresel bir yüzeyin düzlemsel bir yüzeye izdüşümünde, metod ne olursa olsun, düzlemsel görüntüde daima bir bozulma (deformasyon) vardır. 2

3

Bu yüzeylerin konumuna göre 9 temel durum ortaya çıkar. Bunlar: Bir projeksiyonun özellikleri denince, orijinal yüzeyin bir kesiminde diferansiyel anlamda küçük bir şeklin projeksiyon yüzeyindeki karşılığının, projeksiyon esnasında uğradığı değişiklikleri veren bilgiler anlaşılır: Açılarda değişim Uzunluklarda değişim Alandaki değişim Projeksiyonda, Açıların orijinal yüzeydeki büyüklükleri korunuyorsa açı koruyan (conformal) Alan korunuyorsa alan koruyan (equivalent) Hem açı, hem alan korunuyorsa (uzunluklar da korunmuş olur) izometrik projeksiyonlar denir. Kürenin düzlem üzerine, açı koruyan ve alan koruyan projeksiyonu yapılabilir. İzometrik projeksiyonu yapılamaz. Ancak projeksiyonda bir doğrultuda uzunluklar korunabilir. 4

Yeryuvarının, projeksiyon yüzeyi üzerine, söz konusu üç çeşit deformasyondan biri sabit tutularak aktarılması ile 27 tane temel projeksiyon türü elde edilir. Projeksiyon Seçimi çizim ölçeğine, haritası yapılacak bölgenin yerine haritası yapılacak bölgenin büyüklüğüne bağlı olarak değişir. Konik (Lambert Conformal Conic): Orta enlemler (Doğu-Batı yönünde) için Silindrik (Transverse Mercator): Kuzey-Güney doğrultusundaki alanlar için Azimutal (Lambert Azimuthal Equal Area): Tüm dünya görüntüsü için Merkator projeksiyonuna göre yapılmış bir Türkiye haritasında, ülkenin en güneybatı ve en kuzeybatı noktası arasındaki kuş uçuşu uzaklık gerçekte 1697 km iken, haritadan 2187 km olarak alınacaktır. Bunun nedeni bu projeksiyon yönteminin navigasyon (denizcilik) amaçlı olarak (açı koruyan projeksiyonlar) geliştirilmiş olmasıdır. Buna karşın atlaslarda alan koruyan projeksiyonlar kullanılır. Bunu nedeni projeksiyon kavramını bilmeyen birinin ülkelerin, karaların, denizlerin büyüklüklerini haritadan karşılaştırırken yanlış bilgi sahibi olmalarını önlemektir. Elipsoid seçiminin aksine, harita projeksiyonu seçimi bir lokasyonun enlem ve boylam koordinat değerlerini değiştirmez. Yalnızca XY kartezyen koordinatları değişir. Aşağıda çeşitli projeksiyon türleri tanıtılmıştır. 5

UTM Projeksiyonu (Universal Transverse Mercator): Merkator projeksiyonu kürenin, kendisine ekvatorda teğet olan silindire izdüşümüdür. Gauss-Kruger projeksiyonu ise kürenin, bir başlangıç meridyenine teğet olan silindire izdüşümüdür. Bu nedenle Gauss-Kruger projeksiyonuna Transversal (yatık eksenli) Merkator projeksiyonu da denir. UTM ise American Military Services tarafından üretilmiş, TM projeksiyonunu kullanan bir projeksiyondur. TM Projeksiyonun özelikleri: Projeksiyonda, teğet meridyen boyunca dünya üzerindeki uzunluklar projeksiyondaki uzunluklara eşit olur. Teğet meridyenden uzaklaştıkça deformasyon artar. Buna göre dünya, başlangıç meridyenleri 6 o de bir değişen 60 dilime (zone) ayrılır ve referans enlemi ekvatordur. Her dilimin enlem genişliği 84 o kuzey, 80 o güney enlemidir. Her dilimin ayrı bir koordinat sistemi vardır. Dilim orta meridyenleri X ekseni, ekvator da Y eksenidir. İkisinin kesişimi başlangıç noktasıdır. X değerleri dünyadaki uzunluklarla aynı, Y değerleri ise dünyadakinden biraz büyüktür. Bu farkı azaltmak için X,Y değerleri m o = 0,9996 ile çarpılır. Y değeri başlangıç meridyeninin solunda negatif olur. Bundan kurtulmak için Y değerine 500000 eklenir. Bu durumda koordinatlara Sağa ve Yukarı değer denir. Uzunluk birimi metredir. 6

Gauss-Kruger projeksiyonun özellikleri: UTM projeksiyonu ile aynıdır. Gauss-Kruger projeksiyonunda başlangıç meridyenleri 6 o ve 3 o de bir değiştirilir. 3 o lik dilimlerde m o =1 dir. Türkiye, 26 o -45 o doğu boylamları ve 36 o -42 o kuzey enlemleri arasındadır. Boylam farkı 19 o dir. Bu nedenle, 6 o lik 4 dilim (4 ayrı koordinat sistemi) ve 3 o lik 7 dilim (7 ayrı koordinat sistemi) vardır. Şekil 3.4 Gauss-Kruger projeksiyonu: Yukarı değerler ekvatordan başladığı için 4000 km civarındadır. 7

Saha değerleri: 6 o için: 200000-800000 m arasında, 3 o için: 350000-650000 m arasındadır. Koordinat Dönüştürme (Coordinate Conversion): Koordinat değerlerini, koordinat referans sistemini değiştirmeden diğer sisteme dönüştürme işlemi. (örneğin; coğrafi koordinatlardan TM grid koordinatlarına dönüştürme). Bir noktanın herhangi bir referans sistemindeki koordinatlarının, başka bir referans sistemindeki koordinatlara dönüşümü. Bu işlem, koordinat sistemlerinden birinin eksen doğrultularında kaydırılması, döndürülmesi ve koordinatların belli oranda küçültülmesi yada büyütülmesi ile sağlanır. Benzerlik Dönüşümü: Dönüşüm, geometrik şekillerin benzerliğini korur. Geometrik şekillerin kenarları aynı oranda (ölçek faktörü oranında) küçülür yada büyür. Açılar değişmez. Dönüşüm için, her iki sistemde de koordinatları bilinen en az 2 noktaya ihtiyaç vardır. Afin Dönüşüm: X ve Y eksenleri farklı dönüklük açılarında döndürülür. Koordinatlar farklı oranda küçültülür yada büyütülür. Bu nedenle, uzunluk, açı ve alan deformasyonları ortaya çıkar. Dönüşüm için her iki sistemde de koordinatı bilinen en az 3 noktaya ihtiyaç vardır. 8

PROJEKSİYON SİSTEMLERİN ÖZETLENMESİ 1. TEMEL KAVRAMLAR a. HARİTA PROJEKSİYONU: Haritacılık mesleğinin faaliyetlerinden birisi,yeryüzünün bütününün yada bir parçasının haritasını yapmaktır.harita denilen şey ise basit anlamıyla kapsadığı alandaki çeşitli bilgilerin belirli standartlarla bir plan düzleminde gösterilmesidir. Yerin şekli bilindiği gibi bir dönel elipsoid yada daha yaklaşık olarak bir küre olarak kabul edilmektedir.dünya,ister dönel elipsoid ister küre kabul edilmiş olsun, harita yapılırken bu eğri yüzey üzerindeki bilgilerin bir düzlem alan harita üzerine geçirilmesi söz konusudur. Eğri bir yüzeyin düzleme doğrudan doğruya açılabilmesi olanaksızdır. Ancak matematik ve geometrik kurallarla yardımcı yüzeylerden yararlanılarak açınım gerçekleştirilebilir. Eğri bir yüzey üzerindeki bilgilerin matematik ve geometrik kurallardan yararlanarak harita düzlemine geçirilmesine Harita Projeksiyonu adı verilir. b. PROJEKSİYON YÜZEYİ Harita projeksiyonunda, yeryüzü bilgileri doğrudan doğruya düzleme geçirilmeyebilir. Düzlem yerine, koni yada silindir gibi başka geometrik yüzeyler de kullanılabilir. Fakat bu tür yüzeyler ana doğruları boyunca kesildiklerinde bir düzlem şekline dönüşebilme özelliği gösterirler. Harita projeksiyonunda kullanılan düzlem yada düzleme dönüşebilen koni ve silindir gibi yardımcı yüzeylere projeksiyon yüzeyi denir. c. DEFORMASYON Orijinal yüzey denilen dünya üzerinde bulunan ve harita yapımına konu olan bilgiler arasında uzunluk, alan ve şekil bakımından daima bir ilişki vardır. Bu bilgiler bir projeksiyon yüzeyine geçirildiğinde aralarında bulunan ilişkilerin orijinal yüzeydeki gibi kalması beklenemez ve ilişkilerde bazı değişmeler yada bozulmalar olur. Projeksiyonda ortaya çıkan bu değişme ve bozulmalara deformasyon denir.projeksiyon tiplerinde deformasyonların hesaplanabilme olanağı vardır. 2. PROJEKSİYON YÖNTEMLERİ Orijinal yüzey üzerinde bulunan bilgiler arasında, uzunluk, alan ve şekil yönünden bir ilişki olduğu daha önce belirtilmişti. Bir harita projeksiyonu geliştirilirken, orijinal yüzey bilgileri arasında bulunan bu ilişkiden bir tanesinin projeksiyon yüzeyinde değişmemesi istenir ve 9

matematik bağıntılar buna göre kurulur. Eğer orijinal yüzey üzerinde belli yönlerdeki uzunluk projeksiyon yüzeyinde de değişmiyorsa, bu projeksiyona uzunluk Orijinal yüzeydeki alan projeksiyonda bir değişmeye uğramıyorsa, böyle bir projeksiyona alan koruyan adı verilir. Eğer orijinal yüzey üzerinde şekiller ile projeksiyon üzerindeki şekiller benzer ise böyle bir projeksiyona da konform (şekil koruyan) yada açı koruyan denir. Harita projeksiyonları bu üç özellikten birini taşırlar. Her üç özelliği de gösteren bir harita projeksiyonu yoktur. Bir harita projeksiyon sisteminden söz ederken projeksiyonun yukarıda söylenen üç özellikten hangisini taşıdığının belirtilmiş olması gerekir. 3. PROJEKSİYONLARIN SINIFLANDIRILMASI Değişik cinsleri ve özellikleri olan harita projeksiyonları, kullanılan projeksiyon yüzeylerinin cinsine ve projeksiyonun karakterine göre iki esas gruba ayrılarak sınıflandırılır. Her grup içinde yer alan değişik projeksiyon türlerinden söz edilebilir. Harita projeksiyonları projeksiyonda kullanılan yüzeylerin cinsine göre düzlem, silindir ve konik projeksiyonlar olmak üzere üçe ayrılır. Projeksiyon yüzeylerinin orijinal yüzeyle ortak noktalarına göre; teğet yüzeyli, kesen yüzeyli ve çok yüzeyli olmak üzere de ayrılabilir. Teğet yüzeyli projeksiyonlarda projeksiyon yüzeyi orijinal yüzeye ya bir noktada yada bir daire boyunca teğet olur. Kesen yüzeyli projeksiyonlarda, projeksiyon yüzeyi orijinal yüzeyi keser. Çok yüzlü projeksiyonlarda, bir bölgenin haritasının yapımında birden fazla projeksiyon yüzeyi kullanılır. Projeksiyon yüzeylerinin orijinal yüzeye göre konumları, harita projeksiyonlarının sınıflandırmasına olanak verir. Projeksiyon yüzeyinin değme noktasındaki normali (yüzeye dik doğru) yada projeksiyon yüzeyinin ekseni orijinal yüzey ekseni ile çakışık ise bu hale normal projeksiyon denir.yüzeyin değme noktasındaki normali yada yüzeyin ekseni ile 90 açı yapıyorsa bu tür projeksiyonlar transversal adını alır. Sözü edilen eksenler orijinal yüzey ekseni ile herhangi bir açı yapıyorsa bu tür projeksiyonlarda eğik projeksiyonlar adını alır. Sözü edilen sınıflardaki projeksiyon türlerine ait bazı örnekler aşağıdaki Şekilde verilmiştir. Seçilen projeksiyon yüzeyleri, düzlem, silindir, koni; hangisi olursa olsun, bunlar orijinal yüzeye göre normal, transversal ve eğik konumlarda bulunabileceği gibi her üç hal için bu yüzeyler, teğet, kesen ve çok yüzeyli konumlarda olabilir. Harita projeksiyonları ikinci grup 10

olarak karakterlerine göre sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırmada projeksiyon gösterdiği özelliğe göre, uzunluk koruyan, alan koruyan ve açı koruyan diye ayrılır. Projeksiyon yüzeylerinin küreye teğet olduğu bölgelerin yakın çevresinde projeksiyondan ileri gelen deformasyonlar minimum değerdedir. Teğet nokta yada dairelerden uzaklaştıkça deformasyonların büyüdüğü görülür. Bu nedenle, projeksiyonu yapılacak bölgenin küre üzerindeki coğrafi konumu, seçilecek projeksiyon yüzeyinin cinsini ve konumunu belirlemekte önem taşır. Örneğin; ekvatoral bölgeler için normal konumlu silindir uygundur. Buna karşılık herhangi bir paralel kuşak boyunca uzanan bölgeler için konik projeksiyon yüzeyi seçilmesi deformasyonların fazla büyümemesi için yararlıdır. Eğik konumlu düzlem projeksiyonlar ise küre içindeki küçük alanların projeksiyonları için kullanılabilir. Meridyen üzerinde uzanan bölgeler için en uygun projeksiyon yüzeyi transversal konumlu silindirdir. Örneklerden görüleceği gibi projeksiyonu yapılacak bölgenin konumu,seçilecek yüzeyi belirlemekte önemli bir kriterdir. Projeksiyonun karakteri ise elde edilecek haritanın kullanılış amacına göre saptanmalıdır. Örneğin orman alanlarının dağılımını gösterecek bir haritada alan koruma özelliğinin bulunması uygundur. Jeodezik amaçlar için yapılacak haritaların açı koruma özelliğini taşıması beklenir. Şekil 3.5 Harita projeksiyonlarında yüzeylerin durumları. (a) normal konumlu düzlem, (b)normal konumlu silindirik, (c) normal konumlu konik, (d) eğik konumlu düzlem, (e) transversal konumlu silindirik, (f) eğik konumlu konik projeksiyon. 11

HARİTA ÜZERİNDE YER ALAN BİLDİRİM (REFERANS) SİSTEMLERİ 1. GENEL KAVRAMLAR Bir nokta veya yerin harita üzerin tespit edilmesinde ve harita üzerindeki bir nokta veya yerin bildirilmesinde kullanılan sisteme harita bildirim (referans) sistemi denir. Bildirim sistemleri ya koordinat sistemleri ile aynıdır yada koordinat sistemlerinden türetilmiştir. Standart topografik haritalarda iki koordinat sistemi yer almaktadır; a. Coğrafi Koordinatlar b. Dik koordinatlar (izdüşüm koordinatları) Coğrafi koordinatlar enlem ve boylamlardan oluşur. Dik koordinatlar ise enlem ve boylam değerlerinin, matematiksel işlemler sonucunda kullanılan izdüşüm sistemine çevrilmesiyle elde edilen değerlerdir. Genelde izdüşüm koordinatları topografik haritalarda gösterilmesine rağmen, küçük ölçekli tematik haritalarda sadece coğrafi koordinatların gösterilmesi yeterli olmaktadır. Koordinat çizgilerinin haritalarda gösterilmesi, haritanın ölçeğine göre değişmektedir. 1/25.000, 1/50.000 ve 1/100.000 ölçekli topografik haritalarda coğrafi koordinatlar pafta köşelerine değerleri yazılarak ve kitabe hattı boyunca bölüm çizgileri konularak gösterilirken, ölçek küçüldükçe harita ana bünyesi içerisinde birbirini kesen çizgilerle yer alırlar. Dik koordinatlar ise ölçek büyüdükçe, haritanın ana bünyesinde birbirini kesen çizgilerle gösterilirken, ölçek küçüldükçe coğrafi koordinat çizgileri ile beraber ve ayrı renkte gösterilir, belli bir ölçekten sonra ise artık bunların gösterilmesine ihtiyaç duyulmaz. 2. BİLDİRİM SİSTEMLERİ Haritalarda 4 türlü bildirim sistemi kullanılmaktadır: a. Grid Koordinat Sistemi b. Askeri Grid Bildirim Sistemi c. Coğrafi Koordinat Sistemi d. Georef Sistemi 12

a. GRİD KOORDİNAT SİSTEMİ UTM izdüşüm koordinatlarının oluşturduğu sistemdir. Sağa ve Yukarı değerlerden oluşur. UNIVERSAL TRANSVERS MERKATOR (UTM) gridi, yeryüzünün 84 o kuzey, 80 o güney enlemleri arasındaki bölgesinde kullanılmaktadır. UTM gridi (Gauss-Kruger) projeksiyonuna dayalıdır ve bu projeksiyon sistemi açı ve mesafeye sadık bir sistem olarak, topçular, ölçmeciler, havacılar ve denizciler tarafından hakiki açı ve mesafelere çok yaklaşık değerler vermesi nedeni ile tercih edilmektedir. b. ASKERİ GRİD REFERANS SİSTEMİ Özellikle askeri kullanıcılar için, Grid Koordinat sisteminden türetilmiş bir bildirim sistemidir. Dünya üzerindeki bir noktanın hakiki yerini herhangi bir karışıklığa meydan vermeden, çok çabuk olarak tespit edebilmek amacıyla uygulanmaktadır. Bu sistem biri diğerinin içinde olarak aşağıdaki unsurlardan meydana gelir: 1. Grid bölgesi 2. 100.000 m lik kareler 3. Grid koordinat çizgileri c. COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ: Koordinat çizgileri şeklinde, 1/250.000 ve daha küçük ölçekli haritalarda uygulanan ve bir noktanın yerinin başlangıç,enlem ve boylam çizgilerinden olan açı cinsinden uzaklıklarına göre belirten bir sistemdir. Bu sistemde boylam çizgilerinin başlangıcı Greenwich den geçen boylam çizgisi, enlem çizgilerinin başlangıcı ekvatordur. Her bir noktadan geçen enlem çizgisinin ekvatordan derece cinsinden uzaklığına o noktanın ENLEM i, aynı noktadan geçen boylam çizgisinin başlangıç boylam çizgisinden açı cinsinden uzaklığına BOYLAM ı ve bu değerlerin bir arada ifadesine de COĞRAFİ KOORDİNATI adı verilir. Enlemler 0 ile 90 arasında, boylamlar 0 ile 180 arasında değer alır. Coğrafi koordinatlar aralarına nokta, virgül gibi herhangi bir işaret konmaksızın bir sırada yazılır. İlk olarak enlem derece değeri ve N harfi, sonra boylam derece değeri ve E harfi yazılır. Noktanın yeryüzünün güney batısında olması halinde harfler S (güney), W(batı) şeklinde değişir. Türkiye için N ve E harfleri kullanılır. Boylamların ifadesinde, bazı kullanıcılar iki veya tek haneli boylam değerinin önüne 0 veya 00 ilave ederek karışıklığı önlemeye çalışırlar (018 0 E, 005 0 W gibi). 13

d. GEOREF SİSTEMİ : Coğrafi koordinat sisteminden türetilen bir bildirim sistemidir. Bu sistem daha çok deniz ve hava haritaları ile küçük ölçekli haritalarda kullanılır. Bu sistemde harita projeksiyonun cinsi ne olursa olsun bildirimde sürat ve kolaylık sağlar. Sistem biri birinin içinde üç unsurdan oluşur: 1. 15 Derecelik Dörtgenler 2. 1 Derecelik Dörtgenler 3. Dakika ve ondalıklı değerleri İster Askeri Grid Bildirim Sistemi olsun, ister GEOREF sistemi olsun, sistemlerin kullanımı harita kenar bilgilerinde örnek kutularla açıklanmaktadır. ÖZET 14

4. HARİTA VE KARTOGRAFYA 4.1 Genel Tanımlar Harita: Yeryüzü objelerinin görünen fiziksel biçimleri, büyüklükleri, birbirlerine göre olan konumları, yükseklikleri vb. hakkında bilgi verir. altlık (basemap) oriyantasyon eğitim savunma bilimsel İletişim aracı olarak harita Verici Kanal Alıcı İletişim Zinciri parazitler Kartograf harita kullanıcı işaret tablosu kullanıcı işaret repertuarı ortak işaret repertuarı Kartografya Ana Bilim Dalı Bilgi iletilmesi ve bilgi kazanılması yalnızca işaretlerce olabilir. Belli kurallar içinde kullanılan ve bir bütüncül sistem oluşturan işaretler topluluğuna ise işaret sistemleri denir. İletişim teorisi İşaret teorisi (semiotik) 15

4.2 Haritaların özellikleri 1) Harita bilgi iletim aracıdır; diğer yayınlardan ayıran özelliklerdir. bilgi teorisi: fiziksel sinyaller, zamansal (müzik), mekansal (konfigürasyon-uzaysal işaret sistemleri), ölçekli gösterimler (geometrik kurallar), haritası olduğu bölgenin grafik modelidir. ikonik indeksel sembolik 2) Harita ile bilgi iletimini ters yönde etkileyen faktörler genelleştirme doğruluk işaret sisteminin yeterliliği kullanıcı seviyesi güncelleştirme yanlış bilgi aktarımı 3) Haritada olması gereken özellikler M. Eckert doğru, eksiksiz, kullanma amacına uygun, açık, anlaşılır, okunaklı ve güzel olması i) Haritanın doğruluğu a) Geometrik doğruluk Jeodezik ölçmeler Topografik ölçmeleri Harita projeksiyonu Çizim b) Tematik doğruluk (semantik doğruluk) nitel doğruluk (arazi kullanımı) nicel doğruluk (sıcaklık ölçmeleri) ii) Haritanın eksiksiz olması (rölatif bilgi tamlığı) harita ölçeği harita kullanım amacı ölçek 16

projeksiyon tasarım pafta (büyük-ölçekli bir haritanın bölümü) boyutu iii) Haritanın anlaşılır olması a) işaret seçimi obje ile benzerlik işaretlerin çizimi rengi boyutu b) önemli objenin vurgulanması iv) Haritanın okunaklı olması işaret boyutları konumları kontrast baskı kalitesi v) Haritanın güzel olması renk işaret yazılar baskı kalitesi çözünürlük 4) Pafta Elemanları a) Paftanın biçimsel açıdan elemanları b) Pafta resim alanı c) Pafta çerçevesi d) Pafta kenarı 17

. Boş alan Ek harita. Pafta Ağı Pafta Kenar Bilgileri Pafta resim alanı... Çerçeve Fazla çizim Pafta kenar boşluğu Pafta İçeriği 4.3 Harita Tanımları i) E. Imhof: Harita, yeryüzünün yada yeryüzünün bir kısmının küçültülmüş, basitleştirilmiş ve açıklamalarla tamamlanmış planimetrik resmidir. ii) W. Krallert: Yeryüzünün bir takım konvesyonel işaretler yardımıyla yapılmış düzlemsel izdüşümü ve bu izdüşüm üzerine işlenmiş konuların gösterimidir. iii) ICA: Yeryüzünün ya da diğer gezegenlerin bir düzleme belli bir ölçek dahilinde küçültülmüş, genelleştirilmiş ve açıklamalarla tamamlanmış izdüşüm gösterimine denir. Coğrafi bilginin grafik (anolog), sayısal (digital) ve -görme özürlüler için- kabartma formunda sunulmasını sağlayan bir araçtır. iv) Prof.Dr. Doğan Uçar: Yer yada diğer büyük gök cisimlerinin yüzeylerine veya bu yüzeylerin bir bölgesine ait konulara ilişkin obje ve bilgileri, çizim altlığı üzerinde doğadaki konumlarını belli matematik kurallara göre yansıtan, kartografik işaretlerle gösteren ve gereğinde yazılı sözcüklerle tamamlayarak aktaran bir bilgi iletişim aracıdır. 18

SORGULAMALAR: 1) Haritaların bilgi iletim aracı olması itibarıyla diğer yayınlardan ayıran özellikleri nelerdir? 2) İletişim aracı olarak haritanın şematik kullanımını çiziniz? 3) Bir haritanın okunaklı olması özelliğini sağlayan faktörler nelerdir? 4) Haritaların anlaşılır olmasında Objelerin önemini açıklayınız? 5) ICA ya göre harita tanımını veriniz? 6) Pafta elemanları nelerdir? 7) Bir haritanın doğru ve eksiksiz olması arasında kavramsal olarak ne fark vardır? 19

5. ÖLÇEK Harita Ölçeği: Harita üzerindeki bir uzunluğun arazideki uzunluğa oranıdır. Ölçek birimsiz bir büyüklüktür, katsayıdır. Ölçek Gösterimleri 1. Oransal Ölçekler 2. Grafik Ölçekler 2.1 Doğrusal Ölçekler 2.2. Geometrik Ölçekler 3. Metrik Olmayan Ölçekler 5.1 Oransal Ölçekler: Ölçeğin matematik dille ifadesidir. ÖLÇEK= HaritaUzunluk GerçekUzunluk S = S S : Belli iki nokta arasındaki harita uzunluğu S: Bu uzunluğun arazideki gerçek değeri 1 1: M M Örn: 1:5000 v.b. 5.2 Grafik Ölçekler: Grafik Ölçekler, uzunluk değerlerinin görsel olarak da bulunmasını sağlar. Grafik Ölçekler iki tip gösterime sahiptir a) Doğrusal b) Geometrik (Transversal) 5.2.a Doğrusal Ölçekler: Bu şekildeki ölçekler oransal ölçek olarak tanımlanmaktadır M= 1:500 5.2.b Geometrik (Transversal) Ölçekler: Doğrusal ölçeğe göre üstünlüğü, uzunlukların ondalık kısımlarının gözle kestirilmesi yerine, doğrudan ölçülebilmesidir. M= 1:25000 20

M= 1:5000 5.3. Metrik Olmayan Ölçekler İngiltere gibi bazı ülkeler uzunluk birimi olarak metre kullanmamışlardır. Ölçü birimleri; 1 İngiliz Mili=1760 yard = 5280 ayak (feet) = 63360 parmak v.b. Metrik olmayan haritalarının ölçek değerleri de yuvarlak değildir. ALIŞTIRMALAR: Örn 1: Ölçeği 1: 300.000 olan bir haritadaki 1 cm uzunluğundaki bir yolun arazideki gerçek uzunluğu ne kadardır? Çözüm: M=300.000 S ' = 1 cm S=? S = S 1 M S = S M 1 300.000cm = 3000m = 3km 21

Örn 2: Haritada 4 cm olarak gösterilen bir yolun gerçek uzunluğu 1 km dir. Haritanın ölçeği kaçtır? Çözüm: S ' = 4 cm S = 1 km (100, 000 cm) M =? 1/M = S' / S M = 1:25000 Örn 3: Ölçeği 1:M olan bir haritadaki belli bir alanın doğadaki gerçek değerinin bulunması b a a Kenar uzunlukları a ve b olan bir dikdörtgen alanı düşünelim. Bu kenar uzunluklarına haritada karşılık gelecek olan kenarlar a' ve b' olur. b F ' = a 'b ' Dikdörtgenin haritadaki alanı F = a b Dikdörtgenin arazideki alanı 2 O zaman bu dikdörthenin gerçek alanı: F = a b = M a b Örn 4: Kaç tür ölçek gösterimi vardır isimlerini yazınız? olur. Örn 5: Geometrik (Transversal) ölçeklerin doğrusal ölçeğe göre üstünlüğü nedir? Örn 6: Ölçeği bilinmeyen haritaların ölçeklerini bulma a) Ölçeği bulunacak haritanın pafta ağı varsa: - Ağın haritadaki bölümünün uzunluğu, bu bölümün doğada temsil ettiği uzunluğa oranlanır. Örneğin paftanın dik koordinat ağı mevcut ve ağ 4 cm lik olsun. Aralığı 4 cm olan iki çizgiden birinin koordinat değeri 4 541 000 ve diğerininki 4 542 000 ise, aradaki fark 1000 m dir. Bu 1000 m haritada 4 cm olarak gösterildiğine göre, harita ölçeği; S 4cm 1 Ö = = = M S 100000 25000 = 1: 25000 22

Paftanın dik koordinatlar ağı yerine coğrafi koordinatlar ağı var ve değerleri biliniyorsa benzer bir yöntemle ölçek belirlenebilir. Ekvator üzerinde birbirine komşu iki meridyen arasındaki uzaklığın yeryüzünde yaklaşık 111 km olduğunu bilmek yeterlidir (bu konu ilerde detaylı işlenecektir). b) Doğada gerçek uzunluğu bilinen iki nokta haritada işaretlenebiliyorsa, bu uzunluğun harita üzerindeki değeri belirlenip gerçek uzunluğa oranlanırsa ölçek yine bulunabilir. Örneğin: Doğadaki uzunluk 6 km ve bu uzunluğun haritadaki karşılığı 12 cm ise; S 12cm = = S 600000cm 1 50000 M = 1: 50000 bulunur. 23

6. HARİTALARIN TASNİFİ a) Haritada İşlenen Konulara İlişkin Bilgilerin Elde Ediliş Biçimi, b) Harita Ölçeğine göre, c) Haritada İşlenen Konunun İçeriğine göre tasnif edilirler. 6.1 Haritada İşlenen Konulara İlişkin Bilgilerin Elde Ediliş Biçimi a) Temel haritalar: Orijinal topografik ölçme ve tematik alımlara dayanarak üretilmiş haritalardır. b) Türetme Haritalar: Genelleştirme yoluyla temel haritalardan ve daha büyük ölçekli başka türetme haritalardan yararlanılarak üretilirler. 6.2 Haritaların Ölçeklerine Göre Sınıflandırılması a) Büyük Ölçekli Haritalar 1:10,000 ve daha büyük ölçekli haritalar b) Orta Ölçekli Haritalar 1:10,000 ile 1:300,000 arası ölçekte olan haritalar c) Küçük Ölçekli Haritalar Ölçekleri 1:300,000 den daha küçük olan haritalar Ölçekleri 1:10 000 den daha büyük olan haritalar plan olarak adlandırılır. Ölçek Modülü M büyüdükçe ölçek küçülmektedir 6.3 İşledikleri Konuların İçerikleri Bakımından Haritaların Sınıflandırılması a) Topografik Haritalar b) Tematik Haritalar Topografik Haritalar: Haritası yapılan yeryüzünde bulunan yapay objelerin, akar ve durgun suların, arazi engebesinin, bitki örtüsünün ve bu tür objelerin birbirleri ile olan çevresel ilişkilerinin gösterimini yapan haritalardır. Tematik Haritalar: Çevre ile ilişki içinde olan herhangi bir konunun gösterimini yapar. Tematik haritalar işledikleri konunun türüne göre isim alabilirler (Jeoloji, nüfus dağılmı, hava kirliliği haritaları gibi ). 24

Örnek: Topografik Tematik 6.4 Haritaların Yayınlanış Biçimleri a) Harita takımı b) Belli bir referans yüzeyi / aynı ölçek c) Pafta d) Atlas (çeşitli ölçek) e) Duvar haritaları f) El haritaları / el atlasları Tablo: Harita İle Hava Fotoğrafı Arasındaki Farklar HARİTA Genelleştirilmiş HAVA FOTOĞRAFI Gerçek görünümü güncel değildir günceldir güncelleştirilmesi zordur yeni bir resim çekilir boş alanlar içerir boş alan içermez okunaklıdır okunması zordur baskı zamanı önemli değildir resim zamanı önemlidir 25

6.5 Haritanın Grafik Tasarımı a) Kartografik tasarım b) Haritaya konu olan objeler ve kartografik gösterimin özellikleri i) Harita dili: çevreye ilişkin konuların iletilmesinde kullanılan grafik işaret sistemi ii) Gösterim konusunun ve karakteristiklerinin belirlenmesi iii) Genel grafik ilkelerin belirlenmesi iv) Grafik gösterim yönteminin belirlenmesi 6.6 Haritaya Konu olan Objelerin Özellikleri Obje: Dilde kendisi için bir sözcük bulunan soyut ve somut her nesne için kullanılır. Somut objeler: yardımcı bir araç olmadan duyu organları ile algılanabilen, boyutları ölçülebilen ve konumu geometrik olarak tespit edilebilen nesnel objeler Soyut objeler: yalnızca düşünsel olarak var olan objeler (toplumsal rejimler, dinler) (genellikle tematik kartografyanın konusunu oluştururlar) Objelerin Sınıflandırılması: Objeler Çevrede Bulunuşlarına göre: a) Devamlılık gösteren objeler:değeri noktadan noktaya değişen(hava sıcaklığı, hava basıncı vb.) b) Tekil objeler: sınırlanabilen objeler (nokta, çizgi, alan) c) Sürekli/süreksiz objeler Örnek: alan nokta çizgi alan Nokt çizgi 26

Obje Karakterine Göre: a) Obje niteliği (ne, nerede) b) Objenin nicelliği (nerede, ne kadar) c) Mutlak büyüklükler (şehir nüfusu, nokta yüksekliği) d) Bağıl büyüklükler (nüfus yoğunluğu, yağış oranı) Objelerin Zamanla İlişkisine Göre: a) Statik objeler: topografik haritalar b) Dinamik objeler: hava akımları, nakliyat, kentleşme, vb. 6.7 Kartografik İşaretlerin (Gösterimin) Özellikleri İşaret: Bilgi iletimi sırasında başka objeleri temsil eden, bu objelere ilişkin bilgilerin kazanılması, saklanması ve iletilmesi için kullanılan, duyusal olarak izlenebilen maddesel bir obje, bir etki ve benzeri gösterimlerdir. a) Kartografik işaret sisteminin en önemli özelliği (harita dili): b) İşaretlerin ve bu işaretlerce temsil edilen objelerin doğadaki konumlarına uygun olarak, yani ölçekli bir düzende çizim altlığına geçirilmeleridir. c) Kartografik işaretler kartografik iletişim zincirinin bilgi taşıyan elemanlarıdır. Semiotik (İşaret Bilim): Konuşma diline ait olan veya olmayan tüm işaretlerin bilgi iletimleri konusunda araştırmalar yapan bilim dalı Sintaktik: işaretlerle harita tasarımı Semantik: gösteren/gösterilen ilişkisi Pragmatik: işareti yapan ile kullanan arasındaki ilişki Kartografik işaretlerin Sintaktik açıdan en küçük elemanları Grafik Değişkenlerdir. 27

Görsel değişkenler biçim boyut yön doku renk beyazlık değeri Ana renkler Bakı renkleri (karışım) Hazrlayan: Y.Doç. Dr. Hasan TATLI Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Önemli Not Burada adı geçen bilgiler çeşitli Kartografya ile ilgili kitap, internet bilgileri ve makaleler derlenerek elde edilmiştir. Hiçbir ticari kaygı taşımamaktadır. İçeriğinde olabilecek hatalar gözününe alınarak, bilimsel bir referans olarak kullanılması sakıncalıdır. Coğrafya Bölümü Öğrencilerinin Kartografya Dersine yardımcı DERS NOTUDUR, özgün bilimsel değeri olan bir eser değildir. 28