Hizmet Sözleşmelerinde HASILAT MUHASEBESİ Dr. Melis ERCAN
Yayın No : 3106 Muhasebe Dizisi : 2 1. Baskı - Haziran 2014 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 333-133 - 9 Cop yright Bu ki ta bın bu ba sı sı için Tür ki ye de ki ya yın hak la rı BE TA Ba sım Ya yım Dağı tım A.Ş. ye ait tir. Her hak kı sak lı dır. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra fı kıs men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya baş ka her han gi bir şe kil de ço ğal tı la maz, dağı tı la maz. Nor mal öl çü yü aşan ik ti bas lar ya pı la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Aksine hareket edenler hakkında kanunî işlem yapılır. Dizgi Baskı - Cilt : Beta Basım A.Ş. : Net Kırtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. Sti. (Sertifika No. 13723) Taksim Cad. Yoğurtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyoglu/ST. (0-212) 249 40 60 Kapak Tasarım : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com
ÖNSÖZ Bu çalışma, Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Muhasebeleştirilmesi ve Raporlanması; Uygulama Örnekleri başlığı ile İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Muhasebe Doktora Programı nda Doktora Tezi olarak sunulmuştur. Bu çalışmanın ana konusunu hizmet sözleşmelerinde hasılatın gerçekleşmesi (tahakkuk etmesi) kavramı oluşturmaktadır. Bu çalışmada; hizmet sözleşmelerinde hasılatın muhasebeleştirilmesinde kullanılan yöntemler, hizmet sözleşmelerinde hasılatın raporlanmasıyla ilgili ulusal ve uluslararası muhasebe standartlarındaki durum ve ülkemizdeki yasal düzenlemelerin incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaca ulaşmak için çeşitli hizmet sözleşmeleriyle ilgili muhasebeleştirme ve raporlama örnekleri verilmiş, bu konuyla ilgili gelişmiş ülkelerdeki durum ile Türkiye deki durum karşılaştırılmıştır. Günümüzde finansal tabloların ve bunlara ait açıklamaların uluslararası finansal raporlama standartlarına veya bu standartlara paralel olarak düzenlenen ulusal standartlara göre hazırlanması zorunlu hale gelmektedir. Hazırlanan finansal raporların anlaşılır, doğru ve karşılaştırılabilir olması finansal tablo kullanıcıları için son derece önemlidir. Hizmet satışı yapan işletmelerin finansal tablolarında raporladıkları hizmet satış geliri tutarlarının anlaşılır, doğru ve karşılaştırılabilir olması için hangi hizmetlere ait olduğunun ve bu tutarların ne şekilde tespit edildiğinin ortaya konması gerekmektedir. Bunun için hizmet sözleşmelerinde hasılatın muhasebeleştirilmesi ve raporlanması konusunun ilgili standart ve düzenlemelerle detaylı bir şekilde açıklanması gerekmektedir. Hizmet sözleşmelerinde hasılatın muhasebeleştirilmesi ve raporlanmasıyla ilgili literatürde çok fazla çalışmaya rastlanılmaması ve hizmet sektörünün sözleşme türleri açısından oldukça geniş bir sektör olması bu çalışmanın hazırlanması esnasında karşılaşılan başlıca güçlükleri oluşturmaktadır. Bu çalışmanın hazırlanmasında ve yetişmemde büyük emeği olan İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Muhasebe Anabilim Dalı ndaki tüm hocalarıma sonsuz teşekkürü borç bilirim. Ayrıca, eğitim ve öğrenim yaşamım boyunca tüm çalışmalarımda bana destek olan aileme teşekkür ederim. Dr. Melis ERCAN Haziran 2014, İstanbul
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...III GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM HİZMET SÖZLEŞMESİ KAVRAMI, HİZMET SÖZLEŞMELERİNDE HASILATIN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ VE RAPORLANMASI 1.1. HİZMET SÖZLEŞMESİ KAVRAMI... 5 1.2. HİZMETİN TESLİMİ (HİZMET İFASI) (PERFORMANS) KAVRAMI... 8 1.3. HİZMET SÖZLEŞMELERİNDE HASILATIN MUHASEBELEŞTİRİLMESİNE İLİŞKİN YÖNTEMLER... 10 1.3.1. Hizmet Tipi Sözleşmelerde Hasılatın Muhasebeleştirilmesine İlişkin Yöntemler... 12 1.3.1.1. Spesifik (Belirgin) Performans Yöntemi... 12 1.3.1.2. Parçalı (Kısmi) Performans Yöntemi... 12 1.3.1.3. Tamamlanmış Performans Yöntemi... 14 1.3.1.4. Tahsilat Yöntemi... 14 1.3.2. Hak Ediş Esaslı (İnşaat Tipi) Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Muhasebeleştirilmesine İlişkin Yöntemler... 16 1.3.2.1. Tamamlanma Yüzdesi Yöntemi... 20 1.3.2.2. Tamamlanmış Taahhüt Yöntemi... 23 1.3.2.3. Maliyet Telafi Yöntemi... 26 1.4. HİZMET SÖZLEŞMELERİNDE HASILATIN RAPORLANMASINA İLİŞKİN STANDARTLAR VE YASAL DÜZENLEMELER... 27 1.4.1. Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Raporlanmasına İlişkin Uluslararası Alandaki Standartlar ve Düzenlemeler... 27
VI 1.4.1.1. Amerika Birleşik Devletleri ndeki Düzenlemeler... 27 1.4.1.2. Uluslararası Finansal Raporlama Standartları... 29 1.4.2. Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Raporlanmasına İlişkin Ülkemizdeki Standartlar ve Yasal Düzenlemeler... 34 1.4.2.1. Türkiye Muhasebe Standartları... 34 1.4.2.2. Vergi Mevzuatı... 35 İKİNCİ BÖLÜM ÇEŞİTLİ HİZMET SÖZLEŞMELERİYLE İLGİLİ HASILATIN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ VE RAPORLANMASI 2.1. TAŞIMACILIK HİZMET SÖZLEŞMELERİ... 40 2.1.1. Taşımacılık Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Muhasebeleştirilmesi ve Raporlanması... 40 2.1.2. Taşımacılık Hizmet Sözleşmeleriyle İlgili Vergi Mevzuatındaki Durum... 52 2.2. TEMİZLİK HİZMET SÖZLEŞMELERİ... 54 2.2.1. Temizlik Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Muhasebeleştirilmesi ve Raporlanması... 54 2.2.2. Temizlik Hizmet Sözleşmeleriyle İlgili Vergi Mevzuatındaki Durum... 76 2.3. ÖZEL OKUL HİZMET SÖZLEŞMELERİ... 76 2.3.1. Özel Okul Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Muhasebeleştirilmesi ve Raporlanması... 76 2.3.2. Özel Okul Hizmet Sözleşmeleriyle İlgili Vergi Mevzuatındaki Durum... 103 2.4. ÜYELİK HİZMET SÖZLEŞMELERİ... 104 2.4.1. Üyelik Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Muhasebeleştirilmesi ve Raporlanması... 105 2.4.2. Üyelik Hizmet Sözleşmeleriyle İlgili Vergi Mevzuatındaki Durum... 113 2.5. İNŞAAT HİZMET SÖZLEŞMELERİ... 113 2.5.1. İnşaat Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Muhasebeleştirilmesi ve Raporlanması... 114
2.5.2. İnşaat Hizmet Sözleşmeleriyle İlgili Vergi Mevzuatındaki Durum... 125 2.6. İMTİYAZ HİZMET SÖZLEŞMELERİ... 127 2.6.1. İmtiyaz Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Muhasebeleştirilmesi ve Raporlanması... 127 2.6.2. İmtiyaz Hizmet Sözleşmeleriyle İlgili Vergi Mevzuatındaki Durum... 133 VII ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HİZMET SÖZLEŞMELERİNDE HASILATIN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ VE RAPORLANMASIYLA İLGİLİ ÖRNEK UYGULAMALAR 3.1. ARAŞTIRMA KONUSUNUN ÖNEMİ... 135 3.2. ARAŞTIRMANIN AMACI... 136 3.3. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI VE KISITLARI... 136 3.4. VERİ TOPLAMA YÖNTEMİ... 138 3.5. VERİLERİN ANALİZİ... 138 3.5.1. Şirketlerin Faaliyet Raporlarında Yer Alan Hizmetlerle İlgili Hasılatın Gerçekleşmesine (Tahakkuk Etmesine) Yönelik Açıklamalar... 138 3.5.1.1. Gelişmiş Ülkelerdeki Bazı Şirketlerin Faaliyet Raporlarında Yer Alan Hizmetlerle İlgili Hasılatın Gerçekleşmesine (Tahakkuk Etmesine) Yönelik Açıklamalar... 138 3.5.1.1.1. Exor Group... 139 3.5.1.1.2. Total... 140 3.5.1.1.3. Wal-Mart Stores... 141 3.5.1.1.4. Sinopec Group... 142 3.5.1.1.5. Volkswagen... 143 3.5.1.1.6. Toshiba... 144 3.5.1.1.7. Hyundai Motor... 145 3.5.1.1.8. Samsung Electronics... 146
VIII 3.5.1.1.9. Siemens... 147 3.5.1.1.10. Vodafone... 149 3.5.1.2. Türkiye deki Bazı Şirketlerin Faaliyet Raporlarında Yer Alan Hizmetlerle İlgili Hasılatın Gerçekleşmesine (Tahakkuk Etmesine) Yönelik Açıklamalar... 152 3.5.1.2.1. Kartonsan Karton Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi... 153 3.5.1.2.2. Otokar Otomotiv ve Savunma Sanayi Anonim Şirketi... 154 3.5.1.2.3. Türk Telekomünikasyon Anonim Şirketi ve Bağlı Ortaklıkları... 155 3.5.1.2.4. Vestel Elektronik Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi... 157 3.5.1.2.5. Turkcell İletişim Hizmetleri A.Ş. ve Bağlı Ortaklıkları... 158 3.5.1.2.6. Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş... 160 3.5.1.2.7. Netaş Telekomünikasyon A.Ş. ve Bağlı Ortaklıkları... 161 3.5.1.2.8. İzmir Demir Çelik Sanayi A.Ş. ve Bağlı Ortaklıkları... 163 3.5.1.2.9. Enka İnşaat ve Sanayi A.Ş. ve Bağlı Ortaklıkları... 164 3.5.1.2.10. Aselsan Elektronik Sanayi ve Ticaret A.Ş. ve Bağlı Ortaklıkları... 165 3.5.1.2.11. TAV Havalimanları Holding A.Ş. ve Bağlı Ortaklıkları... 167 3.5.2. Gelişmiş Ülkelerdeki ve Türkiye deki Şirketlerin Faaliyet Raporlarında Yer Alan Hizmetlerle İlgili Hasılatın Gerçekleşmesine Yönelik Açıklama Düzeylerinin Karşılaştırılması... 171 3.6. ARAŞTIRMANIN SONUÇLARI... 171 SONUÇ... 173 KAYNAKÇA... 177
Tablo 1 Tablo 2 TABLOLAR LİSTESİ : Hizmet Sözleşmelerinde Hasılatın Raporlanmasına İlişkin Başlıca Düzenlemeler... 28 : A Taşımacılık İşletmesinin Farklı Tahsil Seçeneklerinin Karşılaştırılması... 51 Tablo 3 : B Temizlik İşletmesi İtfa Planı... 58 Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 Tablo 7 : B Temizlik İşletmesi Seçenek-1 TFRS - Vergi Mevzuatı Karşılaştırması... 65 : B Temizlik İşletmesi Gelecekte Tahsil Edilecek Tutara Ulaşma Planı... 67 : B Temizlik İşletmesi Seçenek-3 TFRS - Vergi Mevzuatı Karşılaştırması... 74 : B Temizlik İşletmesi TFRS - Vergi Mevzuatı Karşılaştırması... 75 Tablo 8 : C Özel Okul İşletmesi İtfa Planı-1... 78 Tablo 9 : C Özel Okul İşletmesi Seçenek-1 TFRS - Vergi Mevzuatı Karşılaştırması... 85 Tablo 10 : C Özel Okul İşletmesi İtfa Planı-2... 86 Tablo 11 : C Özel Okul İşletmesi Seçenek-2 TFRS - Vergi Mevzuatı Karşılaştırması... 93 Tablo 12 : C Özel Okul İşletmesi İtfa Planı-3... 94 Tablo 13 Tablo 14 : C Özel Okul İşletmesi Seçenek-3 TFRS - Vergi Mevzuatı Karşılaştırması... 102 : C Özel Okul İşletmesi TFRS - Vergi Mevzuatı Karşılaştırması... 102 Tablo 15 : D Spor Salonu İşletmesi İtfa Planı... 107 Tablo 16 : D Spor Salonu İşletmesi TFRS - Vergi Mevzuatı Karşılaştırması... 113
X Tablo 17 : E İnşaat İşletmesi Finansal Bilgileri... 117 Tablo 18 : E İnşaat İşletmesi TFRS - Vergi Mevzuatı Karşılaştırması... 125 Tablo 19 : Gelişmiş Ülkelerdeki Şirketlerin Açıklamalarının Özeti... 152 Tablo 20 : Türkiye deki Şirketlerin Açıklamalarının Özeti... 170 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Şekil 2. : Hizmet Tipi Sözleşmelerde Hasılatın Muhasebeleştirilmesine İlişkin Yöntemler... 11 : Hizmet Tipi Sözleşmelerde Hasılatın Muhasebeleştirilmesine İlişkin Karar Ağacı... 15
KISALTMALAR A.e. : Aynı eser A.g.e. : Adı geçen eser ABD : Amerika Birleşik Devletleri AICPA : American Institute of Certified Public Accountants ARB : Accounting Research Bulletin bs. : Bası ed. : Edition EITF : Emerging Issues Task Force FASB : Financial Accounting Standards Board FMSK : Finansal Muhasebe Standartları Kurulu GKGMİ : Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri GVK : Gelir Vergisi Kanunu IASB : International Accounting Standards Board IFRS : International Financial Reporting Standards İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası KDV : Katma Değer Vergisi KVK : Kurumlar Vergisi Kanunu p. / pp. : Page / Pages par. : Paragraf s. : Sayfa SAB : Staff Accounting Bulletin SOB : Statement of Position SPK : Sermaye Piyasası Kurulu t.y. : Basım tarihi yok TDK : Türk Dil Kurumu TFRS : Türkiye Finansal Raporlama Standartları TMS : Türkiye Muhasebe Standartları TMSK : Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu TMUDESK : Türkiye Muhasebe ve Denetim Standartları Kurulu UFRS : Uluslararası Finansal Raporlama Standartları UMS : Uluslararası Muhasebe Standartları UMSK : Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu US GAAP : ABD Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri VUK : Vergi Usul Kanunu