STOKLARIN YÖNETİMİ Finans yöneticisi stoklara mümkün olduğunca az sermaye yatırmak ister, böylece fonları başka yerlerde kullanabilmeye çalışır. Fakat aynı zamanda işletmenin üretim ve pazarlama fonksiyonlarının da aksamasına yol açmayacak kadar stok bulundurması gereklidir. Bu iki husus arasında denge kurmaya çalışır. A) ÖNEMİ Bir firmada stokların yönetimi en az şu iki sebeple büyük dikkat gerektirir: 1.Stoklar bazı endüstri kollarında toplam aktiflerin önemli bir bölümünü oluştururlar. 2.Stokların likiditesi diğer döner değerlere göre daha düşük olduğundan, stok yönetiminde yapılan hataların düzeltilmesi zaman alabilir ve pahalıya mal olur. B) İŞLETMELERDE STOK TUTARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1.Hammadde Stokunu Etkileyen Faktörler: a) Gelecek dönemde üretimi planlanan mamul miktarı: Planlanan mamul miktarı arttıkça hammadde stoku da artacaktır. b) Hammadde temininin mevsimlik oluşu(meyve suyu-şeker): Hammadde sağlamanın mümkün olduğu mevsimlerde hammadde stokları artacaktır. c) Üretimin hammadde yokluğu nedeniyle gelecek dönemlerde kesintiye uğramaması için bulundurulması gereken emniyet stoku. Emniyet stokunu etkileyen hususlar: ca) Hammaddenin belirli bir fiyattan istenildiğinde tedarik imkanı: Hammadde stoklarını azaltıcı yönde etki yapar. cb) Satıcı firmaların hammadde tesliminde gösterdikleri titizlik: Hammadde stoklarını azaltıcı yönde etki yapar. cc) Hammaddenin sağlandığı kaynak sayısı: Hammadde sağlanan kaynak sayısı arttıkça bulundurulacak hammadde stoku azalır. cd) Firmaların ulaştığı dikey bütünleşme derecesi: Dikey bütünleşmenin artması bulundurulacak hammadde stoklarını azaltır. ce) İkame imkanların varlığı: İkame imkanlarının artması bulundurulacak hammadde stoklarını azaltır. cf) Üretimin kesintiye uğraması nedeniyle uğranılacak zararın tutarı: Bu nedenle müşteri siparişlerinin yerine getirilmesinde oluşacak aksamalar müşteri kaybı ve maliyet artışına neden olacaksa, bu durum işletmeyi daha fazla hammadde stoku bulundurmaya yöneltebilir. d) Büyük alımlardan sağlanacak tasarruf(miktar ıskontosu, ulaştırma masraf tasarrufu): Bu durum daha fazla hammadde stokuyla çalışmaya neden olur. e) Hammadde fiyatları hakkında bekleyişler: Fiyat düşüşü ihtimali daha az hammadde stokuna, fiyat yükselişi beklentisi ise daha fazla hammadde stokuna yol açar. f) Satın alma ve stok kontrolünde etkinlik: Hammadde stoklarının azalmasına imkan verir. g) Hammaddenin dayanma süresi: Hammadde dayanma süresinin kısalığı daha az stoka, aksi durum daha fazla stoka yol açar. h) Stok tutma maliyeti: Stok tutma maliyetleri yükseldikçe bulundurulacak stok miktarı azalır. i) Mali imkanların genişliği ve maliyeti: Mali imkanların geniş ve maliyetinin düşük olması daha fazla stok bulundurmaya imkan verir. j) İşletmenin depolama kapasitesi: Depolama kapasitesinin büyüklüğü daha fazla stok bulundurma imkanı verir. 2.Yarı Mamul Stokunu Etkileyen Faktörler: a) İmalat sürecinin teknik niteliği ve uzunluğu: İmalat süreci uzadıkça bulundurulacak yarı
mamul stoku artar. b) İmalat sırasında yaratılan katma değer: Yaratılan katma değer büyüdükçe yarı mamul stoku artar. c) Üretim faaliyetinin devamlılığı: Üretim faaliyetinin devamlılığının aksaması bulundurulan yarı mamul stoklarını artırır. d) Üretim miktarı: Üretim miktarı arttıkça yarı mamul stokları da artar. 3.Mamul Stokunu Etkileyen Faktörler: a) Satış hacmi: Uzun dönemde doğru orantılı. Kısa dönemde üretimi satışlara göre ayarlayabilme ile ilişkili. b)talebin mevsimlik oluşu: Stoklar, talebin durgun olduğu mevsimlerde artar, canlı olduğu mevsimlerde azalır. c)hammadde alımının mevsimlik oluşu: Hammadde alım mevsiminde üretimin çok yükselmesi gerekir. Bu da mamul stok miktarını artırır. d) Piyasadaki rekabet koşulları: Rekabetin şiddetli olması mamul stok miktarını artırır. e) Satış bölgelerinin adedi ve dağınıklığı: Satış bölgeleri çoğaldıkça mamul stok miktarı artar. f) Üretimin sipariş üzerine veya piyasa için yapılması: Sipariş üzerine üretimde mamul stoku ihtiyacı pek yoktur. Piyasa için üretim yapan işletmeler mamul stoku ihtiyacındadır. g)mamulün fiziki özellikleri ve stok tutmanın taşıdığı risk: Bozulma,moda,fiyat düşmesi gibi riskler daha az stok tutma eğilimi yaratır. h) Üretim çeşitliliği: Üretim çeşidi arttıkça mamul stokları da artar. i) Stok tutmanın maliyeti ve firmanın finansman imkanları: Maliyet yükseldikçe ve finansman imkanları daraldıkça bulundurulacak mamul stoku miktarı azalır. j) İşletmenin depolama imkanları: Depolama imkanları daraldıkça, mamul stok miktarı azalır. C)STOKLARA YAPILACAK YATIRIMIN OPTİMUM TUTARININ TAYİNİ Bunu belirleyecek başlıca faktörler şunlardır: 1.Stok Tutmanın Gerektirdiği Giderler a)sermaye maliyeti b)depolama giderleri: Kira,amortisman,bakım,ısıtma,soğutma v.s. c)stok hizmet giderleri: İstif,yükleme,boşaltma v.s. d)sigorta giderleri e)stok tutma riski: Bozulma,moda değişmesi,fiyat düşüşü v.s. f)çalınma ve kaza nedeniyle uğranılan kayıplar 2.Sipariş Giderleri a)uygun satıcı bulmak için yapılan giderler b)sipariş için yapılan hizmet giderleri: Sekreterlik,yazışma,haberleşme v.s. c)ekspertiz giderleri :Alınacak malların niteliklerinin belirlenmesiyle ilgili giderler. d)yararlanılmayan miktar iskontosu 3.Stok Yetersizliğinin Doğuracağı Kayıplar a) Yeterli mamul stoku bulunmaması nedeniyle karlı satış fırsatlarının kaçırılması. b)hammadde yetersizliği sebebiyle üretimin kesintiye uğramasının neden olduğu zararlar c)müşteri siparişlerinin zamanında yerine getirilememesi nedeniyle, tazminat, zarar ve ziyan ödemeleri d)müşterilerin güvenin yitirilmesi Stoklara yapılacak yatırımın optimum tutarının belirlenmesinde bu faktörlerden bazısını dikkate alan bir model geliştirilmiştir.bu model Ekonomik Sipariş Miktarı Modeli olarak belirtilebilir.
D) EKONOMİK SİPARİŞ MİKTARININ BELİRLENMESİ Toplam stok giderlerini (TG) minimum yapacak sipariş miktarının belirlenmesi için geliştirilmiş bir modeldir. Yukarda tanıttığımız faktörlerden ilk ikisini, yani; 1. Sipariş giderleri (TSG) dikkate alınarak geliştirilmiştir. 2.Stok bulundurma giderleri (TSBG) 1.Toplam Sipariş Giderleri: Bu giderler sipariş başına sabit olan giderlerdir. Bu nedenle siparişin içerdiği mal sayısı arttıkça toplam tutarı azalacaktır. TSG=SXG S= TSG= X G S: Bir dönemdeki sipariş sayısı G: Beher siparişin gideri T: Dönem içindeki toplam alım miktarı M: Beher siparişteki mal miktarı Siparişteki birim sayısı artıkça toplam sipariş giderleri azalmaktadır. 2.Toplam Stok Bulundurma Giderleri: TSBG=OBXB OB: Her siparişteki ortalama birim sayısı B: Birim stok bulundurma giderleri Bu giderler, her siparişteki ortalama birim sayısı arttıkça artacaktır. Modelin amacı her iki giderin toplamını en aza indirmektir. TG= TSG + TSBG nin minimum olacağı sipariş miktarı TSG ve TSBG nin kesiştiği noktadadır. Bu durum aşağıdaki şekilde görülmektedir. TG=TSG+TSBG (TSG) ve (TSBG) yi yerine koyalım; TSG= XG TSBG=OBXB Her siparişteki ortalama birim sayısını (OB), stoklardaki ortalama birim sayısı (M) açısından yazarsak; OB= = olur. (B)yi stok değerinin belirli bir yüzdesi olarak (L)yazarsak; B=DXL olur. Burada; D: Birim stokun değeri (alış fiyatı) L: Stok değerinin yüzdesi olarak stok bulundurma gideri Buradan; TSBG= X DL TG= X G + X DL Sonuç olarak; M(ESM)= olur. T: Gelecek dönemde ihtiyaç duyulan mal miktarı G: Beher siparişin gerektirdiği satın alma gideri
D: Birim alış fiyatı ( birim stok değeri) L: Stok değerinin yüzdesi olarak stok bulundurma gideri ÖRNEK: İşletmenin gelecek dönemde ihtiyaç duyduğu (satın alacağı) mal miktarı 20.000 adettir. Her bir siparişin gerektirdiği satın alma gideri ise 10.000 TL dir. Malın birim alış fiyatı 1.000 TL olup, stok bulundurmanın gerektireceği giderler stok değerinin %10 u olarak tahmin edilmektedir. Bu işletmede, toplam stok giderlerini minimum yapacak ekonomik sipariş miktarını, bunun için yılda kaç kez sipariş verilmesi gerektiğini ve kaç günde bir sipariş verilmesi gerektiğini hesaplayınız. Bu durumda toplam stok giderlerinin ne olacağını bulunuz T= 20 000 adet G= 10 000 TL L= %10 D= 1 000 TL ESM(M)= ESM(M)= ESM(M)=2.000 adet S(Sipariş sayısı)= = =10 kez Kaç günde bir sipariş verilmelidir= =36 günde bir TG = TSG + TSBG = + TG = 10 10.000 + x 1.000 x 0.1 TG = 200.000 TL E) SİPARİŞ VERME NOKTASI Buraya kadar siparişin verildiği an malların derhal teslim edileceği varsayılmıştır. Bu varsayım gerçeğe uymaz. Varsayımı gerçeğe uydurduğumuzda, siparişin stok bitmeden belirli bir süre önce verilmesi zorunluluğu ortaya çıkmış olur. Finans yöneticisi; siparişin satıcının eline geçmesi, siparişin hazırlanması ve siparişi verenin eline ulaşıncaya kadar yolda geçecek süreyi göz önünde tutmalıdır. ÖRNEK: İşletmenin ekonomik sipariş miktarı 10.000 birim, sipariş tedarik süresi 10 gün, günlük satış miktarı (günlük kullanım) 250 birim ise sipariş verme noktası şöyle bulunabilir. Sipariş verme noktası = Sipariş tedarik süresi x Günlük satış miktarı (ihtiyacı) Sipariş verme noktası = 10 x 250 = 2.500 birim O halde stoklar 2.500 birime düştüğünde 10.000 birimlik sipariş verilmelidir. O halde bu işletme stoklar ¼ düzeyine (2.500/10.000) düştüğünde, yani stokları kullanmaya başladıktan 30 gün sonra (40 gün x1/4=10 gün, 40-10=30 gün) sipariş vermelidir. ( 1000 / 250 = 40 gün : stokların tükenme süresi) Bu durumu aşağıdaki şekille gösterebiliriz. Şekilde S sipariş verme noktasını göstermektedir. F) EMNİYET STOKU Gerçek hayatta; Stok kullanma hızının (günlük stok ihtiyacı) sabit olmaması ve Tedarik süresinin her siparişte farklı olabilmesi nedenleriyle emniyet stoku na ihtiyaç duyulabilmektedir.
Eğer stok kullanma hızı ve tedarik süresi (sipariş teslim süresi) hakkındaki belirsizlikler yüksekse, emniyet stoku miktarı da yükselecektir. Örneğimizde emniyet stoku miktarının 500 birim olduğunu kabul edelim. Emniyet stokunu da modele ilave ettiğimizde Sipariş Verme Noktası ile ilgili şeklimiz aşağıdaki gibi olacaktır. Bu durumda işletme siparişini, stoklarda 3000 birim mal kaldığında yapmak zorunda olacaktır.