BÝLÝMSEL YAYIN ORGANI TASARRUF MEVDUATI SÝGORTA FONU TMSF yýl: 9 sayý: 36 Ocak-Þubat-Mart 2014 ORTAK SORUMLULUK Þakir Ercan GÜL, Sayfa 3 te MEVDUAT SÝGORTASI VE PÝYASA DÝSÝPLÝNÝ ÝLÝÞKÝSÝ ÇERÇEVESÝNDE TÜRKÝYE UYGULAMASININ DEÐERLENDÝRÝLMESÝ Cemal KARAMUSTAFA Sayfa 5 te SINIR ÖTESÝ BANKALARIN ÇÖZÜMLENMESÝNDE YEREL ALACAKLILARIN KORUNMASI Defne ÜSTÜNSOY Sayfa 20 de SANAL PARA: BÝTCOÝN Yasemin ÞENOL Sayfa 29 DA
TEMEL PARAMETRELER SÝGORTA VE RÝSK ÝZLEME DAÝRE BAÞKANLIÐI BANKACILIK SEKTÖRÜ VERÝLERÝ ÞUBE ve PERSONEL SAYILARI (Aralýk 2013) Mevduat Katýlým Kalkýnma ve Toplam Bank. Bank. Yatýrým Bank. Banka sayýsý 32 4 13 49 Yurtiçi Þube 10.911 968 40 11.919 Yurtdýþý Þube 79 4 0 83 Yurtiçi Personel 191.404 16.871 5.299 213.574 Yurtdýþý Personel 748 52 0 800 Kaynak: BDDK BÝLANÇO BÜYÜKLÜKLERÝ (Aralýk 2013) Mevduat Katýlým Kalkýnma ve Toplam milyon YTL Bank. Bank. Yatýrým Bank. Toplam Aktifler Toplam Krediler Konut Kredileri Kredi Kartlarý* Takipteki Alacaklar Menkul Kýymet Mevduat/Kat.Fon Özkaynak Toplam Bilanço Dýþý Ýþlemler -Gayrinakdi Kredi ve Yükümlülükler -Taahhütler 1.566.189 939.772 101.415 92.402 26.936 277.096 884.457 165.955 1.841.537 288.805 1.552.733 * Bireysel + Kurumsal / Kaynak: BDDK 96.075 62.029 9.080 2.539 2.261 4.828 61.313 8.833 67.148 33.097 34.051 70.136 45.608 10 0 425 4.807 0 18.936 51.947 12.077 39.869 1.732.400 1.047.410 110.505 94.942 29.622 286.731 945.770 193.724 1.960.632 333.979 1.626.653 MEVDUAT VE KATILIM FONU milyon TL Aralýk 2013 Haziran 2013 Aralýk 2012 MEVDUAT HESABI Dth oraný KATILIM FONU Dth oraný TOPLAM Dth oraný 884.457 %37 61.313 %40 945.770 %37 782.884 %32 54.773 %38 837.657 %33 723.963 %32 47.921 %41 771.884 %33 milyon TL Aralýk Haziran Aralýk 2013 2013 2012 Sigorta kapsamýndaki mevduat Dth oraný Sigorta kapsamýndaki katýlým fonu Dth oraný TOPLAM Dth oraný 240.355 %25 22.291 %32 262.646 %26 224.051 %24 20.395 %32 244.447 %25 163.055 %24 14.642 %34 177.697 %25 BANKACILIK SEKTÖRÜ SERMAYE YETERLiLiK ORANI (%) % Aralýk 2013 Haziran 2013 Aralýk 2012 Mevduat Bankalarý Katýlým Bankalarý Kalk. ve Yat. Ban. Bankacýlýk Sektörü 14,58 13,97 32,69 15,28 15,62 14,8 32,9 16,34 17,24 13,89 34,26 17,85 Kaynak: BDDK SÝGORTA PRÝM TAHSÝLATLARI Milyon TL 2013(Toplam) 2013 (Eylül) 2012 (Toplam) Mevduat Bankalarý 1.382.085 356.889 934.400 Katýlým Bankalarý 114.187 29.703 74.896 TOPLAM 1.496.272 386.592 1.009.308 NOTLAR Bankacýlýk sektörü aktif büyüklüðü Aralýk 2013 tarihi itibariyle 1.732 milyar TL seviyesindedir. Toplam aktiflerin %60,5 ini krediler, %16,6 sýný menkul deðerler cüzdaný oluþturmaktadýr. Toplam mevduat / katýlým fonu büyüklüðü 946 milyar TL seviyesindedir. Mevduat ve katýlým fonunun %63 ü TP, %37 si YP mevduat ve katýlým fonundan oluþmaktadýr. TMSF - Büyükdere Cad. No:143 Esentepe Ýstanbul, Tel: (212) 340 22 00 Faks: (212) 288 53 35, www.tmsf.org.tr Bilgi ve Önerileriniz için: Sigorta ve Risk Ýzleme Dairesi, E-mail:srid@tmsf.org.tr Kurum içinde baþvuru kaynaðý olarak kullanýlmak üzere derlenmiþ bilgilerden oluþur. Resmi baðlayýcýlýðý yoktur.
ÝÇÝNDEKÝLER BÝLÝMSEL YAYIN ORGANI TASARRUF MEVDUATI SÝGORTA FONU TMSF ORTAK SORUMLULUK yýl: 9 sayý: 36 Ocak-Þubat-Mart 2014 Þakir Ercan GÜL, Sayfa 3 te 2. EDÝTÖR DEN / YENÝ SAYININ DÜÞÜNDÜRDÜKLERÝ Ali Göçer GELEBEK 3. ORTAK SORUMLULUK Þakir Ercan GÜL 5. MEVDUAT SÝGORTASI VE PÝYASA DÝSÝPLÝNÝ ÝLÝÞKÝSÝ ÇERÇEVESÝNDE TÜRKÝYE UYGULAMASININ DEÐERLENDÝRÝLMESÝ Cemal KARAMUSTAFA 12. AVRUPA BÖLGESÝNDE REASSÜRANSA DAYALI MEVDUAT SÝGORTA SÝSTEMÝ Sanem ATAÇ 15. ORTA VE GÜNEY AVRUPA ÜLKELERÝ MEVDUAT SÝGORTA SÝSTEMLERÝNÝN KRÝZDEN ÇIRAKABÝLECEÐÝ DERSLER MEVDUAT SÝGORTASI VE PÝYASA DÝSÝPLÝNÝ ÝLÝÞKÝSÝ ÇERÇEVESÝNDE TÜRKÝYE UYGULAMASININ DEÐERLENDÝRÝLMESÝ Cemal KARAMUSTAFA Sayfa 5 te SINIR ÖTESÝ BANKALARIN ÇÖZÜMLENMESÝNDE YEREL ALACAKLILARIN KORUNMASI Defne ÜSTÜNSOY Sayfa 20 de SANAL PARA: BÝTCOÝN Yasemin ÞENOL Sayfa 29 DA Anýl ETANOÐLU - Yusuf AÐZITEMÝZ 20. SINIR ÖTESÝ BANKALARIN ÇÖZÜMLENMESÝNDE YEREL ALACAKLILARIN KORUNMASI Defne ÜSTÜNSOY 25. CARÝ AÇIK KAVRAMI VE ÝKTÝSADÝ BÜYÜME ARASINDAKÝ ÝLÝÞKÝ Ferdi DEMÝR 29. SANAL PARA: BÝTCOÝN Yasemin ÞENOL 33. ÝCRA VE ÝFLAS HUKUKUNDA TASARRUFUN ÝPTALÝ DAVALARI Yrd. Doç. Dr. Leyla AKYOL ASLAN 38. 5434 SAYILI KANUNDA ÝÞTÝRAKÇÝLÝK VE ÝÞTÝRAKÇÝLÝKTE GEÇERLÝ DOÐUM TARÝHÝ M. Fatih SÜLÜMBAZ 40. KÝRA SÖZLEÞMESÝNÝN ÖNEMLÝ SEBEBE DAYALI OLARAK FESÝH BÝLDÝRÝMÝYLE SONA ERDÝRÝLMESÝ Gülþah Sinem AYDIN 44. ÝNTERNET BANKACILIÐINDA DOLANDIRICILIK YÖNTEMLERÝ VE KORUNMA YOLLARI Cemal ÇAÐLAR BÝLÝMSEL YAYIN ORGANI TMSF TMSF Adýna Sahibi : Turan KORKMAZ Yayýn Yönetmeni : Ali Göçer GELEBEK Yazý Ýþleri Müdürü : Kamil OÐUZ Danýþma Kurulu : Prof. Dr. Cüneyt Koyuncu / Bilecik Þeyh Edebali Üniversitesi, Prof Dr. Muhsin Kar / Necmettin Erbakan Üniversitesi, Prof. Dr. Recep Tarý / Kocaeli Üniversitesi, Prof. Dr. Sabri Orman / Ýstanbul Ticaret Üniversitesi, Prof. Dr. Selahattin Bekmez / Gaziantep Üniversitesi, Prof. Dr. Yusuf Bayraktutan / Kocaeli Üniversitesi, Prof. Dr. Zekai Özdemir / Ýstanbul Üniversitesi, Doç. Dr. Fuat Erdal / Adnan Menderes Üniversitesi, Doç. Dr. Rahmi Deniz Özbay / Marmara Üniversitesi, Yrd. Doç. Dr. Bilal Kargý / Aksaray Üniversitesi, Yrd. Doç. Dr. Ferhat Pehlivanoðlu / Kocaeli Üniversitesi, Yrd. Doç. Dr. Ýlyas Karabýyýk / Erzincan Üniversitesi, Yrd. Doç. Dr. Kadir Tuna / Ýstanbul Üniversitesi, Yrd. Doç. Dr. Taylan Özgür Kiraz / Maltepe Üniversitesi, Prof. Dr. Süha TANRIVER / Ankara Üniversitesi Yayýn Kurulu : Ýsmail Güler, Hasan Köroðlu, Nizamülmülk Güneþ, Cemal Þakar, Erol Ortabað Yayýn Türü : Yerel Süreli Yayýn Periodu : 3 Aylýk - Ocak-Þubat-Mart 2014 Görsel Tasarým : 1111 Adam Yapým & Tanýtým Adres : Büyükdere C. No:143 34394 Esentepe/ istanbul E-posta : koguz@tmsf.org.tr Tel : 0 212 340 16 11 Faks : 0 212 288 53 35 Baský : Yöm Basým / Eskoop Sanayi Sitesi, C7 Blok, No: 398, Ýkitelli-Ýstanbul Baský Tel : 0 212 671 16 17 TMSF Çatý Basýn ve Halkla Ýliþkiler Müdürlüðü tarafýndan hazýrlanmaktadýr. Telif haklarý TMSF'ye aittir. Yazýlarýn sorumluluðu yazarlarýna aittir.
EDÝTÖR DEN YENÝ SAYININ DÜÞÜNDÜRDÜKLERÝ Ali Göçer GELEBEK Yayýn Yönetmeni Basýn ve Halkla Ýliþkiler Müdürü Zaman su gibi akýp gidiyor diye yaygýn bir söz var. Zamanýn hýzlý geçiþi çaðýmýzýn bir özelliði olsa gerek. Artýk çocuklar oyunlarýný metroda, belediye otobüslerinde hatta parklarda, ellerinde taþýdýklarý cep telefonlarý, tablet gibi elektronik cihazlarda oynuyorlar. Çünkü zamanlarý yok. Eskiden çocuklar zor büyürdü. Þimdi göz açýp kapayana kadar büyüyüveriyorlar. Çünkü geçen zamaný izleyemiyoruz. Çocuklar için de bu duygudan söz edebiliriz. Onlar eskiden büyümeyi çok isterlerdi. Þimdi 20 li yaþlardaki gençlerin artýk büyümek istemediklerine tanýk oluyoruz. Çünkü onlar da geçen günlerine baktýklarýnda karmaþa içinde, özelliksiz bir geçmiþ yaþadýklarýný fark ediyorlar. Hayatý anlamlý kýlan farklýlýklardýr. Ürettiklerimiz ve yaþadýklarýmýzýn farklýlýðýdýr bizi baþkalarýndan ayrýcalýklý kýlan ve hayatýmýzý zenginleþtiren. Ne yazýk ki bu çaðýn ortak deðerleri bu kadar farklýlýðý sunmuyor bize. Modern çað zihnimizi meþgul edecek o kadar çok þey üretti ki, zamaný takip edemiyoruz, zamaný düþünemiyoruz. O kendiliðinden akýp gidiyor. Boþ zaman zor geçer. Kendi günlük hayatýmýzý düþünelim, iþimiz ne kadar yoðun olursa, zaman da o kadar hýzlý geçer. Bu paradoksu iyi çözümlemek gerek. Dolu geçen zaman her zaman yararlý geçen zaman demek deðildir. Çatý dergisi için de zaman hýzlý geçmiþ. 36. Sayýmýza gelivermiþiz. Bizim çabamýz bu hýzlý geçen zamaný düþünerek, kýymetini bilerek ve içini doldurarak geçirmektir. Çatý Dergisi 2006 yýlýndan itibaren çýkmaktadýr. Ýlk 12 sayýmýz Kurum içi iletiþime dönük, klasik anlamda kapalý bir dergi idi. 12. Sayýmýzdan sonra bilimsel içerikli bir dergi olarak 3 aylýk olarak yayýnýna devam etti. Bilimsel içerikli yayýn döneminde kurum içinden arkadaþlarýmýzýn bilimsel çalýþmalarý kurumsal deneyimleriyle birleþtirilerek ilgililerin yararýna sunulurken, üniversitelerden deðerli araþtýrmacýlarýmýzýn da çok yararlý çalýþmasýný yayýnlama fýrsatý bulduk. Bu tür çalýþmalarýn derli toplu bir kaynakta toplanmasý referans kaynaðý oluþturma açýsýndan da önem arz etmektedir. Kurumsal dergiler münferit makaleler biçiminde birer referans niteliði taþýmakla birlikte kurumlarýn kendi geçmiþlerini de belli ölçüde izlememize imkan saðlar. Bu anlamda yeni sayýlarda arkadaþlarýmýzdan özellikle deneyimleriyle zenginleþen yeni makaleler bekliyoruz. Ayrýca yayýmlanan her 12 sayýyý ciltleterek belli sayýlarda elimizde tutuyor ve çalýþma arkadaþlarýmýza birer cilt veriyoruz. 36. Sayýmýzla birlikte yeni bir Çatý cildi de tamamlanmýþ olacaktýr. 37. sayýmýzda görüþmek üzere. 2
TMSF ORTAK SORUMLULUK Önümüzdeki dönemde, ekonominin kýrýlgan olduðu noktalarda devletin düzenleyici çalýþmasý mutlaka olacaktýr. Bu baðlamda, her devlet kurumu, özel sektörün her birimi, global ekonomi içindeki varlýðýmýzý saðlamlaþtýrma, geliþtirme ve güçlendirme konusunda pozisyon almalý ve çaba göstermelidir. Bu baðlamda, finansal Ýstikrar komitesi içinde yer alan kurumlardan biri olan TMSF, ülke ekonomisinin vizyonuna iliþkin projeksiyonlara daha geniþ bir perspektiften katký saðlamaya çalýþýrken, mevduat sigortacýlýðý konusundaki çalýþmalarýný da disiplin içinde sürdürmektedir. Ülkemiz, geçtiðimiz 8-9 aylýk süreç içinde yaþadýðý toplumsal olaylara ve yoðun geçirdiði bir seçim atmosferine raðmen ekonomik göstergelerde önemli bir sapma yaþamadý. Bu süreç, Türk ekonomisi ve mali piyasalarý açýsýndan da stres testi niteliðindeydi. Piyasalarýn derinlik kazandýðý ve kolay kolay dramatik sarsýntý yaþamayacaðýnýn görülmüþ olmasý, ülkemiz iktisadi yapýsýnýn kurumsallaþma yönünde önemli mesafe aldýðýnýn da bir göstergesidir. Kötümserlik de iyimserlik de akýþkandýr ve etkilemeye açýktýr. Ýyimser bakýþ moral ve motivasyonu artýrýcý bir faktördür. Ne var ki, iyimser bakarken, böyle bakmayý gerektirecek koþullarýn saðlanmasý gerekmektedir. Bu koþullarý saðlamak, yönetimlerin görevi olduðu gibi kurumlarýn, iþletmelerin hatta her bireyin katký saðlamasý ile gerçekleþecektir. Önümüzdeki dönemde, ekonominin kýrýlgan olduðu noktalarda devletin düzenleyici çalýþmasý mutlaka olacaktýr. Bu baðlamda, her devlet kurumu, özel sektörün her birimi, global ekonomi içindeki varlýðýmýzý saðlamlaþtýrma, geliþtirme ve güçlendirme konusunda pozisyon almalý ve çaba göstermelidir. Bu baðlamda, finansal Ýstikrar komitesi içinde yer alan kurumlardan biri olan TMSF, ülke ekonomisinin vizyonuna iliþkin projeksiyonlara daha geniþ bir perspektiften katký saðlamaya çalýþýrken, mevduat sigortacýlýðý konusundaki çalýþmalarýný da disiplin içinde sürdürmektedir. Banka çözümleme konusunda, dünyaya örnek teþkil eden ve bu tecrübelerini dünyadaki benzer kurumlarla paylaþan TMSF, mevduat sigortacýlýðýnda yeni bir düzenlemenin baþýndadýr. Kurumumuz, geçtiðimiz yýl, mevduat sigorta limitinin 50.000.-TL den 100.000.-TL ye çýkarýlmasýnýn ardýndan þimdi de, ticari mevduatýn sigorta kapsamýna alýnmasý ve bu alanýn geniþletilmesi konusunda çalýþmalar yapmaktadýr. Bu alandaki yasa deðiþikliðinin Þakir Ercan GÜL TMSF Baþkaný 3
TMSF Çözümleme ve mevduat sigortacýlýðý faaliyetlerini baþarýyla devam ettiren TMSF, nitelikli personel yapýsý ile ayný motivasyon içinde titizlikle çalýþmalarýna devam etmektedir. en kýsa sürede gerçekleþmesini beklemekteyiz. Ayrýca, geçtiðimiz yýlda TMSF nin yönetimini devraldýðý Çukurova Grubuna ait bazý þirketlerin satýþ, devir, ihale gibi çözümleme süreci devam etmektedir. Digitürk ve BMC bu gruptaki önemli þirketlerdir. Ýlan ettiðimiz, BMC nin TÝB satýþý, Nisan ayý içinde ihale edilecektir. Satýþa sunulan bu þirketlerin, kamu alacaðýnýn tahsili bakýmýndan, en yüksek deðerle satýlmasý beklenen ve arzulanan bir durumdur. Hazine nin Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu ndan (TMSF) olan alacaklarýnýn terkin edilmesine dair 5787 sayýlý Kanunla deðiþik 4749 sayýlý Kamu Finansmaný ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkýnda Kanunun Geçici 17 nci maddesi çerçevesinde, TMSF tarafýndan Hazine ye 31.03.2014 tarihinde 43 milyon USD tutarýnda ödeme gerçekleþtirilmiþtir. Söz konusu ödemeyle birlikte TMSF tarafýndan bugüne kadar Hazine ye yapýlan toplam ödeme tutarý 11 milyar 633 milyon USD ye ulaþmýþtýr. Çözümleme ve mevduat sigortacýlýðý faaliyetlerini baþarýyla devam ettiren TMSF, nitelikli personel yapýsý ile ayný motivasyon içinde titizlikle çalýþmalarýna devam etmektedir. 4
MAKALE MEVDUAT SÝGORTASI VE PÝYASA DÝSÝPLÝNÝ ÝLÝÞKÝSÝ ÇERÇEVESÝNDE TÜRKÝYE UYGULAMASININ DEÐERLENDÝRÝLMESÝ Bu çalýþma, finansal mimaride bankacýlýk sektörüne duyulan güvenin tesisi ve istikrarý açýsýndan, mevduat sigortasý sisteminin üstlendiði kritik role istinaden hazýrlanmýþtýr. Bu kapsamda ilk olarak mevduat ve tasarruf mevduatý kavramlarý açýklanmýþ, ardýndan mevduat sigortasý kavramý, amacý ve gerekliliði üzerinde durulmuþ, sonrasýnda ülke uygulamalarýnda karþýlaþýlan mevduat sigorta sistemleri kýsaca açýklanmýþ, devamýnda mevduat sigortasý ve piyasa disiplini iliþkisi üzerine yapýlan ampirik çalýþmalar üzerinde durulmuþtur. Son olarak Türkiye de mevduat sigortasý uygulamasý, piyasa disiplini çerçevesinde incelenmiþtir. GÝRÝÞ Tasarruf sahiplerinden saðlanan fonlarýn, talep edenlere kredi olarak plase edilmesinde köprü fonksiyonu gören bankalarýn, finansal mimaride önemli bir yeri bulunmaktadýr. Bankacýlýk kesiminin finansal sektördeki payýnýn yüksek olduðu ülkelerde bu önem daha da artmaktadýr. Bankacýlýk sisteminin temel iþlevi, mevduat müþterilerinden toplanan tasarruflarý, fon talep eden kiþi ve firmalara kredi olarak kullandýrmasýdýr. Ancak bankalarýn aracýlýk fonksiyonunu etkin bir þekilde yerine getirebilmesi ve sistemin saðlýklý þekilde iþleyebilmesi için, bankalarýn beklenen karlýlýðý saðlamalarý gerekmektedir. Bankalarýn karlýlýðý ve sistemin saðlýklý iþleyiþi açýsýndan ilk etapta yeterli seviyede ve düþük maliyetli kaynak saðlanmasý gerekmektedir. Bunun için ise tasarruflarýn bankacýlýk sistemine çekilmesi temel gerekliliktir. Tasarruflarýn bankacýlýk sektörüne çekilmesi ise sisteme duyulan güven ile doðrudan baðlantýlý olup, bu kapsamda mevduat sigortasý sistemi, sektöre yönelik güvenin tesisi ve istikrarý açýsýndan tartýþýlmaz bir fonksiyon üstlenmektedir. Bankalarýn beklenen karlýðý saðlamalarý ve sistemin sorunsuz iþlemesi açýsýndan bir diðer gereklilik kaynak verimliliði ve aktif kalitesi olup, bu kapsamda sisteme çekilen tasarruflarýn, kredi kanalýyla doðru yatýrým alanlarýna yönlendirilmesi önem arz etmektedir. Bu kapsamda banka yönetimlerince gerçekleþtirilen hatalý veya hileli kredi plasmanlarý ve buna baðlý olarak gerçekleþen banka iflaslarý, sisteme olan güveni zedelerken, tasarruf sahiplerinin de zarara uðramalarýna neden olmaktadýr. Yapýlan bu çalýþma, finansal mimaride bankacýlýk sektörüne duyulan güvenin tesisi ve istikrarý açýsýndan, mevduat sigortasý sisteminin üstlendiði kritik role istinaden hazýrlanmýþtýr. Bu kapsamda ilk olarak mevduat ve tasarruf mevduatý kavramlarý açýklanmýþ, ardýndan mevduat sigortasý kavramý, amacý ve gerekliliði üzerinde durulmuþ, sonrasýnda ülke uygulamalarýnda karþýlaþýlan mevduat sigorta sistemleri kýsaca açýklanmýþ, devamýnda mevduat sigortasý ve piyasa disiplini iliþkisi üzerine yapýlan ampirik çalýþmalar üzerinde durulmuþtur. Son olarak Türkiye de mevduat sigortasý uygulamasý, piyasa disiplini çerçevesinde incelenmiþtir. 1. MEVDUAT VE TASARRUF MEVDUATI KAVRAMLARI Mevduat tevdi kelimesinden türemiþ olup, kelime bakýmýndan emanete býrakýlmýþ þeyler anlamýna gelmektedir. 1 Tekinalp ise mevduatý; bir çok gerçek veya tüzel kiþi tarafýndan istenildiðinde veya vadesinde çekilmek üzere bankaya yatýrýlan paralar olarak tanýmlamýþtýr. 2 Mevduatýn yasal tanýmý ise 5411 sayýlý Bankacýlýk Kanunu nda yapýlmýþ olup, yasanýn 3 üncü maddesine göre mevduat; yazýlý ya da sözlü olarak veya herhangi bir þekilde halka duyurulmak suretiyle ivazsýz veya bir ivaz karþýlýðýnda, istendiðinde ya da belli bir vadede geri ödenmek üzere kabul edilen para olarak tanýmlanmýþtýr. 3 1 Kürþad Nuri Turanboy, Tasarruf Mevduatý Sözleþmesinin Niteliði. http://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/1_1_14.pdf (10.02.2014) 2 Ünal Tekinalp, Banka Hukukunun Esaslarý, C.1, Ýstanbul,1988, ss.309. 3 5411 sayýlý Bankacýlýk Kanunu. http://www.bddk.org.tr/websitesi/turkce/mevzuat/bankacilik_kanunu/1540bankacilik_kanunu_13.9.2013.pdf (10.02.2014) Cemal KARAMUSTAFA Fon Denetçisi Denetim Daire Baþkanlýðý 5
MAKALE Finansal istikrarýn bir bileþeni olan mevduat sigortasý, sisteme üye olan kurumun iflasý durumunda, üye kuruluþlara yatýrýlan sigortalý mevduatýn kaybýna karþý mudilerin korunmasý için devlet tarafýndan oluþturulan bir sistemdir. Bir diðer tanýma göre mevduat sigortasý sistemi; herhangi bir bankanýn geri ödeme yükümlülüðünü yerine getirememesi durumunda, devletin yükümlülüklerini açýklayan kurallara dayalý bir sistemdir. 5411 sayýlý Kanunun 60 ýncý maddesinde, mevduatýn ve katýlým fonlarýnýn türlerini ve vadelerini tespit etmek yetkisi Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasý na býrakýlmýþtýr. Bu kapsamda çýkarýlan Mevduat ve Katýlým Fonlarýnýn Vadeleri ve Türleri Hakkýnda Teblið mevduatlarý vadeleri ve türleri açýsýndan sýnýflandýrmýþtýr. Anýlan Tebliðe göre mevduatlar vadeleri açýsýndan vadesiz, ihbarlý, vadeli ve birikimli olmak üzere 4 e ayrýlmýþtýr. Vadesiz mevduat, bankanýn izni aranmaksýzýn hesap sahibi tarafýndan istenildiði zaman kýsmen veya tamamen çekilebilen, herhangi bir ihbar veya vade koþulu taþýmayan ve faiz tahakkuklarý yýl sonunda veya hesabýn kapatýlmasýnda yapýlan mevduattýr. Ýhbarlý mevduat; çekileceði tarihten 7 gün önce yazýlý bir ihbar verilmek suretiyle çekilebilecek mevduattýr. Vadeli mevduat: 1 aya kadar vadeli, 3 aya kadar vadeli, 6 aya kadar vadeli, 1 yýla kadar vadeli ve 1 yýl ve daha uzun vadeli olarak açýlabilecek mevduattýr. Birikimli mevduat ise; asgari 5 yýl vade ile açýlan, sözleþme ile belirlenen aylýk veya üç aylýk sürelerde hesaba para yatýrmaya imkan veren mevduattýr. Söz konusu tebliðde Katýlým fonlarý ise vadeleri açýsýndan; özel cari hesap, katýlma hesaplarý ve birikimli katýlma hesabý olmak üzere 3 e ayrýlmýþtýr. Özel cari hesap; katýlým bankalarýnda açýlabilen ve istenildiðinde kýsmen veya tamamen her an geri çekilebilme özelliði taþýyan ve karþýlýðýnda hesap sahibine herhangi bir getiri ödenmeyen vadesiz fonlarýn oluþturduðu hesaplardýr. Katýlma hesaplarý; 1 ay vadeli, 3 aya kadar vadeli, 6 aya kadar vadeli, 1 yýla kadar vadeli ve 1 yýl ve daha uzun vadeli olarak açýlabilecek hesaplardýr. Birikimli katýlma hesabý ise; asgari 5 yýl vade ile açýlan, sözleþme ile belirlenen aylýk veya üç aylýk sürelerde hesaba para yatýrmaya imkan veren katýlma hesabýdýr. Söz konusu tebliðde bir diðer tasnif ise mevduat ve katýlým fonlarýnýn türleri açýsýndan yapýlmýþtýr. Tebliðin 5 inci maddesine göre mevduatlar türlerine göre, tasarruf, resmi kuruluþlar, ticari kuruluþlar, bankalar ve diðer kuruluþlar mevduatý olmak üzere 5 e ayrýlmýþtýr. Katýlým fonlarý ise; gerçek kiþiler, resmi kuruluþlar, ticari kuruluþlar, bankalar ve diðer kuruluþlar olmak üzere 5 e ayrýlmýþtýr. Konumuz kapsamýnda önem arz eden tasarruf mevduatý; mevduat bankalarý nezdinde açtýrýlan, gerçek kiþilere ait ve münhasýran çek keþide edilmesi dýþýnda ticari iþlemlere konu olmayan mevduat hesaplarýný ifade etmektedir. Katýlma hesabý ise katýlým bankalarýna yatýrýlan fonlarýn bu kurumlarca kullandýrýlmasýndan doðacak kâr veya zarara katýlma sonucunu veren, karþýlýðýnda hesap sahibine önceden belirlenmiþ herhangi bir getiri ödenmeyen ve anaparanýn aynen geri ödenmesi garanti edilmeyen fonlarýn oluþturduðu hesaplarý ifade etmektedir. Katýlým fonu ise; katýlým bankalarý nezdinde açtýrýlan gerçek ve tüzel kiþilere ait özel cari hesap ve katýlma hesaplarýnda yer alan parayý ifade etmektedir. 2. MEVDUAT SÝGORTASI KAVRAMI, AMACI VE GEREKLÝLÝÐÝ Finansal istikrarýn bir bileþeni olan mevduat sigortasý 4, sisteme üye olan kurumun iflasý durumunda, üye kuruluþlara yatýrýlan sigortalý mevduatýn kaybýna karþý mudilerin korunmasý için devlet tarafýndan oluþturulan bir sistemdir. 5 Bir diðer tanýma göre mevduat sigortasý sistemi; herhangi bir bankanýn geri ödeme yükümlülüðünü yerine getirememesi durumunda, devletin yükümlülüklerini açýklayan kurallara dayalý bir sistemdir. 6 Demirgüç-Kunt ve Sobacý ise mevduat sigortasýný; mudiler için bir garanti mekanizmasý oluþturan ve merkez bankasý, bankacýlýk gözetim otoriteleri gibi kurum ve kuruluþlarýn da içerisinde olduðu geniþ bir finansal güvenlik aðýnýn tamamlayýcý bir parçasý olarak tanýmlamýþlardýr. 7 Tanýmlardan da görüldüðü üzere mevduat ve katýlým fonu sigortasý; mevduat veya katýlým fonu toplamaya yetkili kredi kuruluþunun mudilere karþý geri ödeme yükümlülüðünü yerine getirememesi durumunda, mevduat ve katýlým fonu sahiplerinin maruz kalacaðý kayýplarýn devlet veya bu amaçla kurulmuþ baþka bir kuruluþ tarafýndan, belirli bir süre zarfýnda kýsmen veya tamamen giderilmesinin garanti edildiði bir sistemdir. Genel anlamda mevduat sigorta sistemi; finansal sistem hakkýnda daha az bilgi sahibi olabilecek küçük tasarruf sahiplerinin, bankalara veya tasarruf kuruluþlarýna yatýrdýklarý 4 Miki Hamada, Market Discipline BY Depositors: Impact of Deposit Insurance on the Indonesian Banking Sector, Institute of Developing Economies, IDE Discussion Paper, No:292, March 2011, ss.2. http://www.pidm.gov.my/about-deposit-insurance/what-is-deposit-insurance-.aspx (10.02.2014) 5 David S. Hoelscher, Michael Taylor ve Ulrich H. Klueh, The Design And Implementation Of Deposit Insurance Systems, Internationel Monetary Fund, IMS Multimedia Services Division, Washington DC, 2006, ss.3. 6 Aslý Demirgüç Kunt ve Tolga Sobacý, Deposit Insurance Around The World: A Data Base, The World Bank Economic Review, Vol. 15, No. 3, 2000, ss.482. 7 http://www.wds.worldbank.org/external/default/wdscontentserver/wdsp/ib/2013/05/21/000356161_20130521150105/ Rendered/PDF/773630JRN020010nce0around0the0World.pdf (10.02.2014) 6
MAKALE mevduatlarýnýn kýsmen ya da tamamen güvence altýna alýnmasýný amaçlamaktadýr. Diðer taraftan bu iþlevin yanýnda mevduat sigorta sistemi, ekonomide ve mali sektörde ortaya çýkabilecek krizlerden etkilenen bankacýlýk sektörünün yükümlülüklerini yerine getirememe riskini mevduat sigorta kurumlarýna aktararak, bankacýlýk sektörüne olan güvenin sürdürülmesini de saðlamaktadýr. Finansal mimariye yaptýðý katký makro perspektifle düþünüldüðünde ise, mevduat sigortasý tasarruf sahiplerinin paniðe kapýlarak birikimlerini bankacýlýk sisteminin dýþýna çýkarmasýný önleyici bir fonksiyon da üstlenerek, sistemin istikrarýna da katký yapmaktadýr. 8 Yukarýda belirtilen hususlardan görüldüðü üzere, mevduat sigortasý sisteminin sektöre temel olarak iki açýdan etkisi bulunmaktadýr. Ýlki; banka baþarýsýzlýðý durumu ortaya çýksa dahi mevduatlarýn bu amaçla kurulmuþ kurumlarca geri ödeneceði garanti altýnda olduðundan, sistemde ortaya çýkabilecek týkanýklýklarda, bankalara olabilecek hücumlarý azaltarak, sisteme olan güvenin sürdürülmesine olanak saðlamakta ve böylece finansal istikrara katký yapmaktadýr. Diðeri ise; banka batýþlarýna baðlý olarak yerine getirilemeyen geri ödeme yükümlülüklerine baðlý olarak ortaya çýkan mudi zararýnýn, bu amaçla kurulmuþ kuruluþlarca kýsmen veya tamamen karþýlanarak, küçük tasarruf sahiplerinin korunmasýdýr. 3. MEVDUAT SÝGORTASI SÝSTEMLERÝ Mevduat sigortasý sisteminin uygulamasýna iliþkin temelde 6 farklý seçenek bulunmakta olup, bu sýnýflandýrmaya aþaðýda yer verilmiþtir; -Korumanýn açýkça reddedildiði ve mevduat sigortasýnýn uygulanmadýðý sistem, -Mevduat sigortasý uygulamasý yerine, iflas eden bankanýn tasfiyesi sürecinde mevduat sahiplerine yasal öncelik yetkisi verildiði sistem, -Mevduat sigortasýnýn uygulandýðý ancak korumanýn kapsamýnýn belirli olmadýðý sistem, -Gizli garanti sistemi, -Açýk ancak sýnýrlý garanti saðlanan sistem, -Tam açýk garanti sistemi. 9 Birinci ya da ikinci seçeneðin tercih edilmesi yasal olmakla birlikte, ülke uygulamalarýnda nadiren tercih edilmektedir. Üçüncü uygulamada mevduat sigortasý sistemi var olmakla birlikte, korumanýn kapsamý açýk ve belirli deðildir. Tam ve açýk garanti sistemi ise genellikle ciddi ve sistemik krizlerde sisteme olan güvenin tesisi ve sektöre istikrar kazandýrýlmasý amacýyla tercih edilmektedir. Bu seçeneklerden gizli garanti sistemi ile açýk koruma sistemi ise en geniþ uygulama alanýna sahip iki seçenek olarak karþýmýza çýkmaktadýr. 10 Zimni mevduat koruma sisteminde, mevduat sigortasýna iliþkin olarak önceden belirlenmiþ kurum ve kurallar bulunmamaktadýr. Zimni korumada devletin mevduat sahiplerini korumasý isteðe baðlý olup, kanun ve düzenlemelerle açýk bir þekilde tanýmlanmamýþtýr. Korumanýn belirsiz olduðu bu sistemde mevduat sahiplerine saðlanacak koruma ve sýnýrý açýk olmadýðý gibi, mudilere yapýlacak geri ödemelerle ilgili yasal düzenleme de bulunmamaktadýr. Herhangi bir kriz anýnda, hýzlý mevduat çekiliþlerinin önlenmesi amacýyla gerekli tedbirler alýnarak, mevduat sigorta sistemi oluþturulmaktadýr. Zýmni korumanýn, içerdiði belirsizlik sebebiyle mevduat sahiplerini bankalarý izleme konusunda daha fazla gayret içinde olmaya yöneltmesi olumlu bir unsur olarak görülmesine raðmen, bankalarýn iflasý durumunda içerdiði belirsizlik nedeniyle toplumda yeterli güven tesis edememesi halinde finansal istikrarý zayýflatýcý etkiye sahip olabilmektedir. 11 Açýk koruma sistemi ise kanun ve düzenlemelerle tanýmlanmýþ bir sistemdir. Bu sistemde; sigorta koruma limitlerini, koruma kapsamýndaki enstrümanlarý, mevduat sahiplerinin haklarýnýn tespitine yönelik yöntemleri, fonlama anlaþmalarýný ve diðer ilgili unsurlarý belirleyen kurallar bulunmaktadýr. Kapsamýna dahil ettiði mevduat miktarýna göre açýk koruma sistemi 3 e ayrýlmaktadýr. Bunlar; sýnýrlý kapsamlý uygulama, tam kapsamlý uygulama ve yetkili otoritelerin insiyatifinde belirlenen kapsam olmak üzere 3 e ayrýlmaktadýr. 12 Sýnýrlý kapsamlý uygulamada, tasarruf sahiplerinin bankalarda bulunan mevduatlarý belirli bir limite kadar sigorta kapsamýna alýnmakta, sýnýrý aþan kýsma ise herhangi bir garanti verilmemektedir. Türkiye de de Açýk koruma sistemi, kanun ve düzenlemelerle tanýmlanmýþ bir sistemdir. Bu sistemde; sigorta koruma limitlerini, koruma kapsamýndaki enstrümanlarý, mevduat sahiplerinin haklarýnýn tespitine yönelik yöntemleri, fonlama anlaþmalarýný ve diðer ilgili unsurlarý belirleyen kurallar bulunmaktadýr. 8 Müge Ayzit, Dünyada ve Türkiye de Mevduat Sigorta Sistemi Uygulamalarý, Ankara, TCMB Uzmanlýk Tezi, 2004, ss.4. 9 Gillian G. H. Garcia, Deposit Insurance: A Survey of Actual and Best Practices, IMF Working Paper, WP/99/54, April 1999, ss.4. http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9954.pdf (10.02.2014) 10 A.e. 11 Ayzit, a.g.e., s.7-8. 12 A.g.e., s.9. 7
MAKALE Mevduat sigorta sisteminin ortaya çýkardýðý en büyük sorun olarak göze çarpan ahlaki risk; iyi düzenlenmemiþ ve tasarlanmamýþ mevduat sigortasýnýn hem mevduat sahiplerinin hem de bankalarýn riske karþý olan duyarlýlýklarýný azaltarak, bankalarý aþýrý risk üstlenmeye teþvik etmesi ve buna baðlý olarak piyasadaki genel risk düzeyini arttýrmasý olarak tanýmlanabilmektedir. uygulanan bu sistemde bankalarda bulunan mevduatlar belirli bir limite kadar sigorta kapsamýna alýnarak, finansal sistem hakkýnda yeterli bilgi sahibi olamayan küçük mevduat sahiplerinin korunmasý amaçlanmaktadýr. Tam kapsamlý sigortada ise mevduatlara herhangi bir limit uygulanmaksýzýn sigorta kapsamýna alýnmasý söz konusudur. Genellikle kriz dönemlerinde ve bankalara yönelik bir güven bunalýmýnýn olduðu dönemlerde uygulanan bu sistemde amaç banka hücumlarýnýn önüne geçerek sistemik bir krizin oluþmasýný önlemektir. Türkiye nin de dahil olduðu çok sayýda ülkede büyük ölçekli finansal kriz dönemlerinde bu sistem uygulanmýþtýr. Yetkili otoritelerin insiyatifinde belirlenen kapsamda ise mevduat korumasý var olmakla birlikte korumanýn kapsamý, sektörün içerisinde bulunduðu koþullara göre belirlenmektedir. Sistemik risk durumunun varlýðý halinde tam kapsamlý koruma dahi uygulanabilmektedir. 4. MEVDUAT SÝGORTASI VE PÝYASA DÝSÝPLÝNÝ ÝLÝÞKÝSÝ Mevduat sigortasý sistemi, sistemik riske karþý iki farklý teþvik yapýsý geliþtirmektedir. Birincisi, kapsamý ve yapýsý dikkate alýnmak koþuluyla mevduat garanti sistemleri finansal sistemdeki olasý istikrarsýzlýklarý azaltma etkisine sahiptir. Ýkincisi ise, uygun biçimde tasarlanmayan mevduat garanti sistemleri, ahlaki bozulma etkisi nedeniyle sistemdeki riskleri artýrabilmektedir. Son yýllarda yaþanan bankacýlýk krizleri, sektörel düzenleme ve denetimlerin baþarýyla uygulanmadýðý ülkelerde, doðru tasarlanmayan mevduat sigorta sistemlerine baðlý olarak ortaya çýkan ahlaki bozulmalarýn, sektörde sistemik problemlere yol açabildiðini göstermektedir. 13 Finansal sistemin istikrarýna yapmýþ olduðu katký yanýnda, yukarýda da ifade edildiði üzere mevduat sigortasýnýn ahlaki risk ve batmasýna izin verilemeyecek kadar büyük olma politikasý olmak üzere iki temel olumsuz etkisi ortaya çýkabilmektedir. Mevduat sigorta sisteminin ortaya çýkardýðý en büyük sorun olarak göze çarpan ahlaki risk; iyi düzenlenmemiþ ve tasarlanmamýþ mevduat sigortasýnýn hem mevduat sahiplerinin hem de bankalarýn riske karþý olan duyarlýlýklarýný azaltarak, bankalarý aþýrý risk üstlenmeye teþvik etmesi ve buna baðlý olarak piyasadaki genel risk düzeyini arttýrmasý olarak tanýmlanabilmektedir. Mevduat garantisinin olduðu sistemlerde tasarruf sahipleri, herhangi bir bankanýn iflasý durumunda kayýplarýnýn sigorta tarafýndan karþýlanacaðýna inandýklarý için, birikimlerini yatýracaklarý bankayý seçerken yeterince titiz davranmayacaklar, aþýrý risk alarak yüksek getiriye yönelecekler ve mevduatlarýnýn bulunduðu bankanýn faaliyetlerini izlemeye gerek görmeyeceklerdir. Ahlaki risk sorununun en fazla kendisini hissettirdiði durum, tam sigortanýn uygulandýðý ve mevduat sigortasý primlerinin bankalarýn risklerine göre farklýlaþtýrýlmayarak (risk fiyatlandýrmasý yapýlmayarak) tüm bankalarýn eþit oranda prim ödediði mevduat sigorta sistemleridir. 14 Mevduat sigorta sistemine yönelen bir diðer eleþtiri de; Batmasýna Ýzin Verilemeyecek Kadar Büyük Olma yaklaþýmýdýr. Bu yaklaþýma göre, bazý bankalarýn büyüklükleri nedeniyle finansal sistemin sarsýlacaðý endiþesiyle sistemden çýkarýlmasýna ya da iflasýna izin verilmemektedir. Böylece büyük bankalarda istismar olasýlýðý artmakta ve bu bankalar hem risk hem de fiyatlama yönünden bir sorun ile karþýlaþmayacaklarý için aþýrý riskli yatýrýmlara yönelmektedirler. Bu durum, batmasýna izin verilemeyecek kadar büyük bankalarýn daha da büyümesini teþvik ederek, riskin daha da artmasýna neden olmaktadýr. 15 Yukarýda belirtilen olumlu ve olumsuz yönler baðlamýnda, mevduat sigorta sistemi ile piyasa disiplini arasýnda nasýl bir iliþki vardýr? Mevduat sigorta sistemi piyasa disiplinini arttýrmakta ve finansal istikrara katký mý yapmakta yoksa risk alýmýný arttýrarak sistem üzerinde bozucu etki mi yapmaktadýr? Bu kapsamda yapýlan çok sayýda ampirik çalýþma bulunmakta olup, bunlarýn baþlýcalarýna aþaðýda yer verilmiþtir. Asli Demirgüç-Kunt ve Harry Huizinga, 1999 yýlýnda yayýnlanan ve 2000 yýlýnda revize edilen Market Discipline and Financial Safety Net Design isimli çalýþmalarýnda mevduat sigorta sisteminin tasarým özelliklerinin, mevduat faiz oranlarýný ve piyasa disiplinini nasýl etkilediðini araþtýrmýþlardýr. Çalýþmada mevduat sigorta sistemine iliþkin 50 yi aþkýn ülkenin 1990-1997 yýllarý arasýndaki verileri kullanýlarak, açýk mevduat sigortasý sisteminin ve bu sistemin temel özelliklerinin banka faiz oranlarý ve piyasa disiplini üzerindeki etkisi, bankalar arasý zaman serisi verileri ve sýradan en küçük 13 Melike Alparslan, Bankacýlýk Sistemlerinde Düzenleyici Rejim ve Temel Ýlkeleri, Bankacýlar Dergisi, Sayý 34, 2000, ss.54-55. 14 Ayzit, a.g.e., ss.12-13. 15 A.e.,s.14-15. 8
MAKALE kareler yöntemi kullanýlarak test edilmiþtir. Analiz sonucunda açýk mevduat sigortasý sisteminin bankalarýn faiz harcamalarýný düþürdüðü ve bankalarýn faiz ödemelerinin banka riskine duyarlýlýðýnýn azalýþ gösterdiði, bu nedenle açýk mevduat sigortasýnýn piyasa disiplinine zarar verdiði sonucuna ulaþýlmýþtýr. Açýk mevduat sigortasýnýn bankalarýn faiz harcamalarýný düþürmesindeki temel neden ise, riskli bankalarýn mevduat sigortasýnýn olmadýðý durumlarda mevduat toplayabilmek için daha yüksek faiz ödemesi gerekliliðinden ve mudilerin mevduat sigortasýnýn olmadýðý durumlarda piyasayý daha yakýndan takip ederek, riski daha iyi analiz etmelerinden kaynaklanmaktadýr. Çalýþmada mevduat sigortasýnýn kapsamýnýn yüksek olmasýnýn, bankalar arasý fonlarýn kapsamda olmasýnýn, ex-ante fonlamanýn varlýðýnýn, fonlarýn yalnýzca devlet tarafýndan yönetilmesinin ve fonlar üzerinde devlet hakimiyetinin piyasa disiplinini azalttýðý, buna karþýn, özel giriþimin ve devletin içerisinde olduðu ortak bir sigorta yapýsýnýn kurulmasýnýn ve yabancý para cinsinden mevduatlarýn kapsamda olmasýnýn piyasa disiplinine olumlu katký yaptýðý sonucuna ulaþýlmýþtýr. Çalýþmada geniþ kapsamlý mevduat sigortasý uygulamasýnýn mudilerin sisteme olan güven duygularýný arttýrýrken, piyasa disiplinini olumsuz etkilediði sonucuna ulaþýlmýþtýr. 16 Miki Hamada tarafýndan yapýlan Market Discipline by Depositors: Impact of Deposit Insurance on the Indonesian Banking Sector isimli çalýþmada ise Endonezya bankacýlýk sektöründe faaliyet gösteren ticari bankalarýn 1998-2009 yýllarý arasýndaki verileri panel veri yöntemiyle analiz edilmiþtir. Mevduat sigortasý uygulamasýnýn piyasa disiplini üzerindeki etkisinin araþtýrýldýðý çalýþmada; geniþ kapsamlý mevduat garantisi uygulamasýnda dahi, mudilerin bankanýn sermaye yapýsýný analiz ettikleri, sermaye yapýsý güçlü bankalarýn daha güvenli görüldükleri ve mevduat sahiplerinin tasarruflarýný bu bankalarda deðerlendirdikleri görülmüþtür. Sýnýrlý mevduat garantisi uygulanmasý halinde ise mudiler bankalarýn risklerini daha yakýndan takip etmekte, bankanýn kredi büyümesi, takipteki kredi oranlarý gibi göstergelerini dikkatlice analiz ederek banka risklerine karþý daha duyarlý davranmaktadýrlar. Dolayýsýyla sýnýrlý garanti durumunda mevduat sigortasý piyasa disiplinine katký yaptýðý belirlenmiþtir. Miki Hamada tarafýndan yapýlan çalýþmada ayrýca, geniþ kapsamlý garanti uygulamasýnda mudilerin yüksek mevduat faizi talep ettikleri, sýnýrlý garanti durumunda ise öncelikle sermaye yapýsý güçlü ve güvenilir bankalarý tercih ettikleri belirlenmiþtir. Ancak ister tam kapsamlý ister sýnýrlý kapsam uygulansýn, mudiler bankanýn risk durumunu ve göstergelerini tamamen göz ardý etmedikleri, ancak sýnýrlý garanti uygulamasýnýn, piyasa disiplinine katký yapmasý açýsýndan daha tercih edilebilir bir uygulama olarak öne çýktýðý sonucuna ulaþýlmýþtýr. 17 Alexei Karas, William Pyle ve Koen Schoors, tarafýnda 2010 yýlýnda yapýlan ve Rusya bankacýlýk sektöründe faaliyet gösteren bankalarýn 1995-2007 yýllarý arasýndaki verilerinin panel veri yöntemiyle analiz edildiði The effect of Deposit Insurance on Market Discipline: Evidence From a Natural Experiment on Deposit Flows isimli çalýþmada ise; mevduat sigortasýnýn, mudilerin banka risklerine olan duyarlýlýðýný azalttýðý ve bankalar arasý iþlemlerde ahlaki riski arttýrdýðý, özellikle kriz dönemlerinde sigorta kapsamýnda olmayan mudilerin, mevduat sigortasý kapsamýndaki mudilere göre banka risklerine daha duyarlý olduklarý, dolayýsýyla mevduat sigortasý sisteminin risk duyarlýlýðý üzerinde olumsuz etkisi olduðundan, piyasa disiplinin bundan negatif yönlü etkilendiði sonucuna ulaþýlmýþtýr. 18 Asli Demirgüç-Kunt ve Edward J. Kane tarafýndan yapýlan Deposit Insurance: Handle with Care isimli çalýþmada ise mevduat sigortasýnýn mudilerin bankalarýn risklerine karþý olan duyarlýlýðýný azalttýðýndan, dikkatli bir þekilde ele alýnmasý gerektiði, özellikle kurumsallaþmanýn yetersiz olduðu sistemlerde, mevduat sigortasýnýn koruyucu iþlevinden ziyade gelecekte meydana gelebilecek krizlerin olasýlýðýný ve derinliðini arttýrabileceði, resmi garantinin bankalarýn risk alma iþtahýný arttýrabileceði, riski yüksek bankalarýn mevduat sigortasýnýn uygulanmadýðý sistemlere göre daha düþük faizle mevduat toplayabildiði, mudilerin bankalarýn agresif faaliyetlerini tolere edebildikleri, dolayýsýyla piyasa disiplinini bozucu etki yapabildiði, iyi dizayn edilmiþ ve kurumsallaþmýþ sistemlerde ise mevduat sigortasýnýn kendisinden beklenen koruma Açýk mevduat sigortasýnýn bankalarýn faiz harcamalarýný düþürmesindeki temel neden, riskli bankalarýn mevduat sigortasýnýn olmadýðý durumlarda mevduat toplayabilmek için daha yüksek faiz ödemesi gerekliliðinden ve mudilerin mevduat sigortasýnýn olmadýðý durumlarda piyasayý daha yakýndan takip ederek, riski daha iyi analiz etmelerinden kaynaklanmaktadýr. 16 Asli Demirgüç Kunt ve Harry Huizinga, Market Discipline and Financial Safety Net Design, April 2000, ss.28-30. 17 Hamada, a.g.e, ss.12. 18 Alexei Karas, William Pyle ve Koen Schoors, The effect of Deposit Insurance on Market Discipline: Evidence From a Natural Experiment on Deposit Flows, BOFIT Discussion Papers: 8/2010, Bank of Finland, 2010, ss.21-22. 9
MAKALE Türkiye de faaliyet gösteren, mevduat ve katýlým fonu kabulüne yetkili yerli ve yabancý tüm kredi kuruluþlarý ile merkezi yurt dýþýnda bulunan kredi kuruluþlarýnýn Türkiye deki þubelerinde bulunan mevduat ve katýlým fonlarý sigorta sistemine dahildir. fonksiyonunu yerine getirebildiði ve piyasa disiplinine katký yaptýðý sonucuna ulaþýlmýþtýr. 19 Bu kapsamda yapýlan ve mevduat sigorta sistemi ile piyasa disiplini arasýndaki iliþkinin analiz edildiði çalýþmalarýn çoðunluðunda, yukarýda yer verilen sonuçlara benzer çýkarýmlara ulaþýldýðý görülmüþtür. 5. TÜRKÝYE DE MEVDUAT SÝGORTASI UYGULAMASININ PÝYASA DÝSÝPLÝNÝ ÇERÇEVESÝNDE DEÐERLENDÝRÝLMESÝ Türkiye de mevduatýn ve katýlým fonlarýnýn sigortalanmasý yetki ve görevi Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu na ait olup, Fon mevduat sigortacýlýðý faaliyetleri kapsamýnda; mevduat sigortacýlýðýna iliþkin politikalarýn belirlenmesi ve gerekli düzenlemelerin yapýlmasý, mevduat sigortacýlýðýndan kaynaklanan risklerin ölçülmesi ve yönetilmesi, sektör ve bankalarýn riskinin izlenmesi ve Bankacýlýk Kanununun 130 uncu maddesinde belirtilen gelirlerin tahsil edilmesine yönelik iþlemler yürütmektedir. 5411 sayýlý Kanunun 63 üncü maddesine göre; sigortaya tabi olacak tasarruf mevduatý ve gerçek kiþilere ait katýlým fonlarýnýn kapsamý ve tutarý, Merkez Bankasý, Kurul ve Hazine Müsteþarlýðýnýn olumlu görüþü alýnmak suretiyle Fon Kurulu tarafýndan belirlenmektedir. Risk esaslý sigorta priminin tarifesi, tahsil zamaný, þekli ve diðer hususlar Kurulun görüþü alýnmak suretiyle Fon Kurulu tarafýndan belirlenmektedir. Türkiye de faaliyet gösteren, mevduat ve katýlým fonu kabulüne yetkili yerli ve yabancý tüm kredi kuruluþlarý ile merkezi yurt dýþýnda bulunan kredi kuruluþlarýnýn Türkiye deki þubelerinde bulunan mevduat ve katýlým fonlarý sigorta sistemine dahildir. Türkiye de faaliyet gösteren bir kredi kuruluþunun yurt içi þubelerinde gerçek kiþiler adýna açýlmýþ olan ve münhasýran çek keþide edilmesi dýþýnda ticari iþlemlere konu olmayan TL, döviz ve kýymetli maden cinsinden; Tasarruf mevduatý hesaplarýnýn anaparalarý ile bu hesaplara iliþkin faiz reeskontlarý toplamýnýn ve katýlma hesaplarý birim hesap deðerleri ve özel cari hesaplarýn 100.000.-TL ye kadar olan kýsmý sigorta kapsamýnda bulunmaktadýr. Yurt dýþýnda yaþayan yerli ya da yabancý gerçek kiþilere ait yurt içi þubelerde bulunan tasarruf mevduatý hesaplarýnýn anaparalarý ile bu hesaplara iliþkin faiz reeskontlarý toplamý, katýlma hesaplarý birim hesap deðerleri ve özel cari hesaplarý da 100.000.-TL ye kadar sigorta kapsamýndadýr. Bir gerçek kiþinin birden fazla mevduat bankasýndaki hesaplarý her bir banka için ayrý ayrý hesaplanmaktadýr. Yani hesaplarýnýn anaparalarý ile bu hesaplara iliþkin faiz reeskontlarý toplamý 100 bin TL ye kadar olan kýsmý her bir mevduat bankasý için ayrý ayrý sigorta kapsamýndadýr. Türkiye de faaliyet gösteren kredi kuruluþlarýnýn yurt dýþý þubelerinde açýlan mevduat, katýlým ya da özel cari hesaplarý sigorta kapsamýnda deðildir. Gerçek veya tüzel kiþiler adýna açýlan ticari iþlemlere konu olan hesaplar da sigorta kapsamýnda bulunmamaktadýr. Kredi kuruluþlarý tarafýndan satýþýna aracýlýk edilen devlet tahvili, hazine bonosu, yatýrým fonu gibi yatýrým araçlarý ile kýyý Bankacýlýðý (Off-Shore) faaliyetinde bulunan kredi kuruluþlarýnda açýlan hesaplar da sigorta kapsamýnda deðildir. Uygulama özelliklerinden görüldüðü üzere Türkiye de açýk ancak sýnýrlý garanti sistemi uygulanmaktadýr. Sýnýrlý kapsam hem mevduatýn türü hem de tutarý açýsýndan uygulanmaktadýr. Nitekim gerçek kiþiler adýna açýlmýþ olan ve münhasýran çek keþide edilmesi dýþýnda ticari iþlemlere konu olmayan TL, döviz ve kýymetli maden cinsinden tasarruf mevduatý hesaplarý ile katýlma hesaplarý birim hesap deðerleri ve özel cari hesaplarýn 100.000.- TL ye kadar olan kýsmý sigorta kapsamýnda bulunmakta olup, gerek ticari mevduatlar, gerekse bankalar arasý fonlar kapsamda deðildir. Diðer bir ifadeyle sigorta kapsamýna giren unsurlar sýnýrlý olarak sayýlmýþ olup, mevzuatta belirtilenler dýþýndaki unsurlar garanti kapsamýnda bulunmamaktadýr. Diðer taraftan garanti kapsamýndaki hesaplarda sýnýr 100.000.-TL olup, sýnýrý aþan kýsma ise herhangi bir garanti verilmemektedir. Türkiye de de uygulanan bu sistemde bankalarda bulunan mevduatlar belirli bir limite kadar sigorta kapsamýna alýnarak, finansal sistem hakkýnda yeterli bilgi sahibi olamayan küçük mevduat sahiplerinin korunmasý amaçlanmaktadýr. Sýnýrlý sigorta kapsamý, gerek mudilerin banka risklerine karþý duyarlýlýðýný arttýrmasý gerekse bankalarýn buna baðlý olarak riskli faaliyetlerden kaçýnmasýný teþvik etmesi açýsýndan, mevduat sigortasýnýn piyasa disiplini üzerindeki olumsuz etkisini giderici ve sistemin temel amacýna ulaþmasýný saðlayýcý bir uygulama olarak deðerlendirilmektedir. 19 Asli Demirgüç Kunt ve Edward J. Kane, Deposit Insurance: Handle with Care, ss.355-356. http://www.bcentral.cl/estudios/bancacentral/pdf/v7/345_358demirguc-kane.pdf (10.02.2014) 10
MAKALE Türkiye uygulamasýnda bir diðer göze çarpan nokta risk esaslý prim tarifesi uygulamasýdýr. Diðer bir ifade ile bankalar risk durumlarýna göre sigorta primi ödemektedirler. Bu durum tüm bankalar için standart risk oranlarýnýn uygulanmasýnýn ortaya çýkaracaðý aþýrý risk alma olgusunu önleyici ve piyasa disiplinine katký saðlayýcý bir özellik olarak deðerlendirilmektedir. SONUÇ Yapýlan bir çok ampirik çalýþma da göstermektedir ki; mevduat sigortasý sisteminin uygulama baþarýsý; kurumsal çerçeve, yasal alt yapý, mevduatýn kapsamý, fonlama biçimi ve yönetimi gibi çok sayýda bileþene baðlýdýr. Özellikle tam korumanýn uygulandýðý ve riske dayalý bir prim sisteminin bulunmadýðý uygulamalarda, mevduat sigortasý piyasa disiplinini bozucu etki yapmaktadýr. Diðer taraftan sýnýrlý kapsamýn uygulandýðý ve risk esaslý prim tarifesine yer verilen sistemlerde mevduat sigortasýnýn hem uygulama amacýna ulaþabildiði hem de piyasa disiplinine katký yaptýðý gözlemlenmiþtir. Türkiye de uygulanan sistemde, bankalarda bulunan mevduatlar belirli bir limite kadar sigorta kapsamýna alýnarak, finansal sistemin iþleyiþi hakkýnda yeterli bilgi sahibi olamayan ve banka risklerini yeterli seviyede analiz edemeyen küçük mevduat sahiplerinin korunmasý amaçlanmaktadýr. Sýnýrlý sigorta kapsamý, mevduat sigortasýnýn piyasa disiplini üzerindeki olumsuz etkisini giderici ve sistemin temel amacýna ulaþmasýný saðlayýcý bir uygulama olarak deðerlendirilmektedir. Ayrýca, risk esaslý prim tarifesi uygulanmasýnýn ve bankalarýn risklilik düzeyine göre deðiþen oranlarda prim ödemesinin, piyasa disiplinine katký saðladýðý düþünülmektedir. Ancak sistemin garanti kapsamýna yalnýzca gerçek kiþilere ait ve ticari iþlemlere konu olmayan tasarruf mevduatý hesaplarý ile katýlma hesaplarýný almasýnýn, piyasa hakkýnda yeterli bilgi sahibi olamayabilecek küçük ve orta ölçekli iþletmelerin ticari mevduatlarýnýn kapsam dýþýnda býrakýlmasýnýn, mevduat sigortasý sisteminin amacý çerçevesinde yeniden deðerlendirilmesi gereken bir konu olduðu düþünülmektedir. Diðer taraftan mevduat sigortasý sisteminin uygulama baþarýsý, sistemin kurumsallaþma düzeyiyle yakýndan baðlantýlýdýr. Bu kapsamda, piyasa disiplininin saðlanmasý ve finansal sisteme istikrar saðlanmasý açýsýndan yakýn izleme ve erken müdahale, sistemin sorunsuz iþlemesi açýsýndan önemli bir gerekliliktir. Bu kapsamda sigorta eden kuruluþ tarafýndan, bankalarýn mali durumlarýnýn sürekli olarak yakýndan izlenmesinin ve bankalara gerektiðinde zaman kaybetmeksizin müdahale edilmesi amacýyla, Fon tarafýndan yerinde denetim yapýlmasýnýn, piyasa disiplinine olumlu katký yapacaðý düþünülmektedir. Bu tür bir yakýn izleme ve yerinde denetimin, asimetrik bilgi sorununu en aza indirgeme açýsýndan da olumlu etkilerinin olacaðý beklenmektedir. Dolayýsýyla, çözümleme ve tasfiye sürecinde devreye giren bir uygulama yerine, sektörü yakýndan izleyen ve yerinde denetleyen bir uygulamanýn finansal istikrara daha fazla katký yapacaðý düþünülmektedir. Türkiye de uygulanan sistemde, bankalarda bulunan mevduatlar belirli bir limite kadar sigorta kapsamýna alýnarak, finansal sistemin iþleyiþi hakkýnda yeterli bilgi sahibi olamayan ve banka risklerini yeterli seviyede analiz edemeyen küçük mevduat sahiplerinin korunmasý amaçlanmaktadýr. Kaynakça Ayzit, Müge (2006). Dünyada ve Türkiye de Mevduat Sigorta Sistemi Uygulamalarý, Ankara, TCMB Uzmanlýk Tezi. Alparslan, Melike (2000). Bankacýlýk Sistemlerinde Düzenleyici Rejim ve Temel Ýlkeleri, Bankacýlar Dergisi, Sayý 34. Demirgüç Kunt, Aslý ve Tolga Sobacý (2000). Deposit Insurance Around The World: A Data Base, The World Bank Economic Review, Vol 15, No 3. Demirgüç Kunt, Aslý ve Edward J. Kane. Deposit Insurance: Handle with Care, Ýnternet Adresi: http://www.bcentral.cl/estudios/banca-central/pdf/v7/345_358 Demirguc-Kane.pdf, (10.02.2014) Demirgüç Kunt, Aslý ve Harry Huizinga (2000). Market Discipline and Financial Safety Net Design, Ýnternet Adresi: http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/1813-9450-2183, (10.02.2014) Garcia, Gillian G. H. (1999). Deposit Insurance: A Survey of Actual and Best Practices, IMF Working Paper, WP/99/54, Ýnternet Adresi: http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9954.pdf, (10.02.2014) Hamada, Miki (2011). Market Discipline BY Depositors: Impact of Deposit Insurance on the Indonesian Banking Sector, Institute of Developing Economies, IDE Discussion Paper, No:292. Hoelscher, David vd. (2006). The Design And Implementation Of Deposit Insurance Systems, Internationel Monetary Fund, IMS Multimedia Services Division, Washington DC. Karas, Alexei, William Pyle ve Koen Schoors (2010). The Effect of Deposit Insurance on Market Discipline: Evidence From a Natural Experiment on Deposit Flows, BOFIT Discussion Papers: 8/2010, Bank of Finland. Tekinalp, Ünal (1988). Banka Hukukunun Esaslarý, C.1, Ýstanbul. Turanboy, Kürþad Nuri. Tasarruf Mevduatý Sözleþmesinin Niteliði, Ýnternet Adresi: http://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/1_1_14.pdf, (10.02.2014) Ýnternet Adresleri: bddk.org.tr - pidm.gov - worldbank.org - imf.org - bcentral.cl - gazi.edu.tr 11
GÖRÜÞ AVRUPA BÖLGESÝNDE REASSÜRANSA DAYALI MEVDUAT SÝGORTA SÝSTEMÝ? Bankacýlýk alanýndaki düzenleme ve denetime iliþkin fonksiyonlarýn Avrupa Bölgesi düzeyinde deðerlendirilmesi yönünde atýlan adýmlar yanýnda mevduat sigortacýlýðýna iliþkin fonksiyonlarýn da Avrupa Bölgesi düzeyinde deðerlendirilmesine yönelik adýmlar hýz kazanmalýdýr. Bu adýmlarýn ilki, milli mevduat sigorta kurumlarýnýn faaliyetlerini Avrupa Komisyonu (AK) Direktiflerinde öngörülen þartlarda sürdürmeleri, ancak Bölgesel düzeyde kurulacak bir reassürans sistemiyle de kendilerini sistemik þoklara karþý güvence altýna almalarý olarak belirlenebilir. Bu durumda tekil ve sistemik olmayan banka zafiyetleri nedeniyle oluþan zararlar milli mevduat sigorta kurumlarýnýn sorumluluðunda kalmaya devam edecek, sistemik olarak tanýmlanan banka krizlerinde ise Bölgesel reassürans sistemi devreye girecektir. Bölgesel reassürans sisteminde Bölgesel bir Tek Sigorta Mekanizmasýndan (TSM) farklý olarak - bölgedeki tüm milli mevduat sigorta kurumlarýnýn olasý zararlarýný birleþtiren bir durum söz konusu olmadýðý için ülkeler arasý standardizasyon, bölgesel çözümleme, vs. hususlar bir sistematiðe oturtulmadan da milli mevduat sigorta kurumlarýnýn bölgesel istikrara katkýsýnýn artýrýlmasý saðlabilir. Sanem ATAÇ Fon Uzmaný Sigorta ve Risk Ýzleme Dairesi Giriþ Son yýllarda Avrupa Bölgesindeki bankacýlýk endüstrisine olan güveni artýrmaya yönelik gerçekleþtirilen giriþimlerin baþlýcalarý arasýnda düzenleyici ve denetleyici mekanizmalarýn birleþimi yer almaktadýr. Avrupa Parlamentosu (AP) tarafýndan yapýlan açýklamalarda, AP nin Tek Denetleyici Mekanizma ya (TDM) yönelik düzenlemeleri 2013 yýlýnýn Eylül ayýnda onaylamasýnýn ardýndan yaklaþýk bir yýl sonra yani Eylül 2014 te TDM nin Avrupa Merkez Bankasý (AMB) kapsamýnda iþlerlik kazanacaðý belirtilmektedir. Söz konusu açýklamalarda mevduat sigortacýlýðý mekanizmalarýnýn birleþimi ise önemli olmakla beraber uzun dönemli bir hedef olarak belirtilmektedir (Asmussen, 2013). Öte yandan Avrupa finans çevrelerinde bu hedef tartýþmalý konumunu sürdürmektedir. Pek çok profesyonele göre böyle bir birleþim ya gerekli deðildir, ya politik uzantýlarý veya ülkeler arasý farklýlýklar nedeniyle pratik deðildir (Avrupa Komisyonu nun 2010 yýlýnda yayýnlanan Mevduat Sigorta Sistemleri Direktifinin kapsamý da oldukça kýsýtlýdýr), ya da sadece belli baþlý mevduat sigortacýlýðý faaliyetleri açýsýndan deðerlendirilmelidir. Dolayýsýyla Avrupa Bölgesinde mevduat sigortacýlýðý mekanizmalarýnýn birleþimine yönelik tartýþma ve çalýþmalarýn daha uzun süre devam etmesi beklenmektedir. Bu çalýþma Avrupa Bölgesinde mevduat sigortacýlýðý mekanizmalarýnýn olasý birleþiminin tartýþýldýðý bu süreçte yeni bir yaklaþýmý; Bölgedeki mevduat sigorta mekanizmalarýnýn mükerrer sigorta (reassürans) yaptýrmasýna olanak saðlayacak yeni bir oluþumun yapýlandýrýlmasýný deðerlendirmektedir. 1. Bölge Bazýnda Bir Reassürans Sistemi Ýhtiyacý Gerek Avrupa Bölgesinde ve gerekse dünyanýn diðer bölgelerinde bu güne kadar yaþanan tecrübeler milli finans otoritelerinin büyük kapsamdaki ve yaygýn riskleri (literatürdeki adýyla sistemik riskleri) deðerlendirmede yetersiz kaldýklarýný gözler önüne sermiþtir. Yerel kredi balonlarýnýn öngörülememesi, bankalararasý para piyasasýndaki ani þoklar ve politik etkiler gibi nedenlerle ortaya çýkan sistemik riskler sonucunda ülkelerin bankacýlýk sistemleri çöküntüye uðramýþ, milli mevduat sigorta kurumlarý gerçekleþen olaðanüstü risklerin nihai sorumluluðuyla karþý karþýya kalmýþlardýr. Söz konusu tecrübeler arasýnda belki de en belirgin örnek Ýspanya örneðidir. Ýspanya da oluþan emlak balonu yabancý gözlemciler ve AB kuruluþlarý tarafýndan farkedilip Ýspanya bu konuda uyarýlmasýna raðmen yeterli önlemler alýn(a)mamýþtýr. Öte yandan bankalarýn yaþadýðý ani likidite þoklarý endüstriyi büyük zafiyete uðratmýþ, mevduat sahipleri korunamamýþtýr. Bazý bankalarýn büyüklüðü ve iþ alanlarý da - direkt veya indirekt anlamda kamu politikasý finansmaný nedeniyle - zarar 12