YÜKSEK FONKSYONLU OTSTK VE ASPERGER SENDROMLU ÇOCUKLARIN E TMNDE Yard. Doç. Dr. Alev GRL; D.E.Ü. E. Bil. Fak. PDR AB Dalı KAYNATIRMA Yetersizlii olan bireylerin eitimleriyle ilgili düzenlemeler, yatılı özel eitim okullarından, akranlarıyla birlikte eitim aldıı en az sınırlayıcı ortamda eitim olan kaynatırmaya kadar çeitlilik göstermektedir. Kaynatırmayı, özel eitim gerektiren bireylerin bir kısmının, yetersizlii olmayan akranlarıyla birlikte eitim ve öretimlerini sürdürebilmelerini salayan eitim modeli olarak tanımlayabiliriz. 1970 lerde Avrupa ve Amerika da balayan ve herkese eit eitim fırsatı salanması düüncesinin eitsel bir sonucu (Özyürek, 1994) olan kaynatırma eitimi hızla yaygınlamıtır. Bu uygulamaya bizden uzun yıllar önce balamı olan Batı'da eitimin niteliini belirleyen mekân, teknik donanım, eitim materyalleri gibi fiziksel koullarla ilgili düzenlemelerin yapıldıı, sınıf mevcutlarının genellikle kaynatırmaya uygun olduu, kaynatırma okullarında sınıf öretmenlerini destekleyen destek personelin genellikle bulunduu bilinmektedir. Yetersizlii olan gruplar içinde en yeni tanılanmı grup olan ve bu nedenle daha az tanınan otistik özellikleri olan çocuklarla ilgili kaynatırma uygulamalarında, yaanan sorunları aratıran ve çözüm önerilerini içeren çalımalarda daha yeni ve daha azdır. Batı da Otistik çocukların kaynatırma eitimi ile ilgili çalımalarda eitim personelinin yaadıı sorunlar; Kaynatırma sürecinde yer alan okul müdürlerinin, öretmenlerin, yardımcı öretmenlerin ve dier uzmanların bu süreçte, aldıkları eitimi yetersiz gördükleri, bu nedenle de kaynatırmanın örencisinin bu süreçten yeterince yararlanıp yararlanamayacaına yönelik kaygılar yaadıkları, Okul müdürlerinin, kaynatırma programının örenciler üzerindeki etkileri hakkında, sınıf öretmenlerinin ise programın kendileri üzerindeki etkisi hakkında daha çok kaygılandıkları, Deneyimli olan öretmenlerin ve uzmanların, deneyimi olmayan öretmenlere göre otistik çocuklarla baetmede kendilerine daha çok güvendikleri, deneyimi daha az olan öretmenlerin özellikle eitim programının otistik çocua uyarlanması ve problem davranılarıyla baa çıkmada güçlükler yaadıı, hem sınıf öretmenlerinin hem de kaynak oda öretmenlerinin kaynatırma uygulamasına yönelik genel olarak olumlu tutumlar gösterdikleri, ancak kaynatırma konusunda gönüllü olanların daha olumlu tutumlara sahip oldukları ve çocuun sınıfa uyum sürecinde gereken destei gösterdikleri, otistik çocuklarla daha önce çalımı ve eitim almı olan öretmenlerin ve uzmanların kendilerine daha fazla güvendikleri ve daha olumlu tutumlara sahip oldukları, görülmektedir (McGregor E, Campbell E.,2002; A.Charles SLOAN, Robert BOSMAN; Mel Ainscow, Peter Farrel,David Tweddle ve George Malki,1999; Lillian Janzen, Lorraine Wilgosh and Linda McDonald,NAS 2004). Sorunların daha çok öretmenler ve dier kaynatırma personelinin nitelii ve eitim programlarının içeriinin düzenlenmesiyle ilgili konularda younlatıı belirtilmektedir. Eitimcilerin, ibirlikli öretim ve ibirlikli danımanlık uygulamalarında direnç göstermelerinin kaynakları incelendiinde; statükoyu devam ettirme, baarısızlık ve kızgınlık, profesyonel gurur, uygulanan metodun çeitli ekillerde algılanması olduu 1
görülmütür. Eitimciler, yardım istemeyi profesyonel olarak gururlarına yediremedikleri, yeni yöntemleri uygularken baarısız olmaktan korktukları için alıtıkları yöntemler dıında yeni uygulamaları örenme, yetersiz oldukları alanlarda özel eitim destek personelinden yardım istemede isteksiz davranmaktadır. Otistik çocukların kaynatırma sınıfında eitilmesinin otistik çocuklar ve dier çocuklara etkilerini aratıran çalımalarda; Downing (1996)'in niteliksel aratırmasında üç otistik örencinin özel sınıftan kaynatırma sınıfına geçmesinden sonra akademik ve sosyal becerilerinde gelime olduunu, bu nedenle ailelerinin memnuniyet düzeylerinde artma olduunu ve ayrıca, kaynatırma örencilerinin sınıftaki dier çocukların akademik baarısını olumsuz etkilemediini ve otistik çocuun problem davranılarının süresinde ve sıklıında azalma olduunu, Lara J.Hall, Jodie A. McGregor (2000) çalımalarında üç otistik çocuun akranlarıyla ilikilerini anaokulundan ilköretim süresi boyunca inceledikleri boylamsal çalımalarında bu çocukların, sınıf arkadaları tarafından teneffüs ve oyun saatlerinde oyun arkadaı olarak seçildiklerini ve sosyal davranılarında sınıf arkadalarını model aldıklarını ve benzerlik gösterdiini, Jennifer Katz ve Pat Mirenda; Baker, Wang, & Walberg, (1995); Peltier, 1997; Staub&Peck (1995); otistik çocukların özel eitim sınıflarına yerletirilmesi yerine kaynatırma sınıflarına yerletirilmesinin olumlu etkileri olarak engelli ve engelli olmayan örencilerin sosyal ve geliimsel açıdan avantajlı konuma geldiklerini, belirtmilerdir. Yukarıda özetlenen tüm aratırma bulgularında dikkati çekici olan otistik çocukların kaynatırılması ile ilgili toplumsal kabulün yüksek olduu, ancak eitim sisteminde kaynatırma uygulamasının ileyiiyle ilgili ve özellikle de eitim profesyonellerinin niteliinin artırılmasına yönelik sistemi iyiletirici çalımalara gereksinim duyulduuna vurgu yapılmasıdır. Kaynatırma Eitimi Sisteminin yiletirilmesine Yönelik Öneriler 14 Avrupa ülkesinde kaynatırma uygulamalarının paylaıldıı ve ortak stratejilerin oluturulduu çalımanın 2005 raporu incelendiinde; kaynatırma eitiminin etkili olabilmesi için eitim süreciyle ilgili 7 faktör olarak, birlikli eitim, ibirlikli örenme, birlikte problem çözme, heterojen gruplar oluturma, etkili eitim için BEP hazırlama, alternatif eitim stratejileri gelitirme, ev eitim sistemleri gelitirme vurgulanmaktadır. Otistik özellikleri olan çocukların kaynatırma uygulamalarında baarıyı arttırmak amacıyla yukarıdaki önerilere ek olarak, öretmenler ve dier eitim personeline yönelik öneriler; Tüm öretmenlerin, yardımcılarının, farkındalıklarını artırmak ve otizmi daha iyi anlamaları için eitilmeleri, Öretmen eitimi ile ilgili birimin otistik çocukların örenme özelliklerini dikkate alan bir eitim modülü gelitirmesi, Öretmenlere çocukların özelliklerine göre programı farklılatırma becerisi kazandırılması, 2
Öretmenlerin en az 1 tam gün boyunca uzman kiilerce eitilmesi, Öretmenlere BEP oluturma eitimi verme planının hayata geçirilmesi, Yardımcı öretmenlere otizmi de kapsayan hizmet içi programlarının uygulanması, Okul idarecilerinin otizm hakkında farkındalıklarının artması için eitim almaları, Kaynatırma okullarında destek özel eitimi görevinde yer alan kaynak oda öretmenlerinin bu süreçteki önemli/merkezi rolü nedeniyle daha iyi eitilmelerini salayacak eitim programlarının gelitirilmesi, Öretmenlere, yardımcı sınıf öretmenleriyle nasıl çalıacaklarını öretmek amacıyla eitim yapılması önerilmektedir. Otistik Spektrum çinde Kaynatırma Eitiminden Yararlanabilmeyi Belirleyen Etkileyen Faktörler 1- IQ Düzeyi a- IQ 70 100 arası olanlar Akademik Becerilerde Güçlük Çekerler: Matematikte, Okuduunu anlamada, Yazmada b- 100 ve Normal Üstü IQ veya Özel Yetenekliler Örenme ile ilgili güçlük çekmezler Matematik ve okumayı genellikle okul öncesi dönemde kazanırlar. Yazmayı genellikle sevmezler 2- Otizmin Derecesi Deiikliklere yönelik dirençleri çabuk kırılabilenler. Tekrarlayıcı(streotipik) hareketleri bir sosyal ortamı bozmayacak düzeyde olanlar Kendine ve çevresine yönelik agresif davranıları olmayanlar. Sınırlı da olsa sosyal iletiime girenler 3- letiim- Dil Düzeyi Alıcı Dili, yaına yakın düzeyde olanlar (günlük yaamda konuulanları anlayabilme) fade Edici Dili, sorulara cevap verebilme düzeyinde olanlar (eitimin gerektirdii asgari ölçüde konuabilme) Otistik spektrum içinde bu özelliklere sahip olmaları nedeniyle kaynatırma eitiminden en çok yararlanan grup ise yüksek ilevli otistikler ve asperger sendromlulardır. Kaynatırma Sürecini Etkileyecek Otizmin Doasından Kaynaklanan Dier Özellikler A- Farklı Bilisel Yapı Ve Örenme Özellikleri 1-Motivasyonları Yetersizdir lgi alanlarına ve sevdikleri eyleri yapma konusunda çok istekli olurlar. Yeni ve ilgi alanlarına girmeyen eyleri örenme merakı ve içsel motivasyonları azdır. Ödüllendirerek güdüleme, dısal motivasyon yaklaımı etkili olmaktadır. 3
2-Genelleme Yapma Becerileri Sınırlıdır Bir materyalle, bir durumda ve belli bir ortamda örendikleri becerileri baka bir ortama, duruma aktarma, farklı materyallerle yapma becerileri sınırlıdır. Daha önce kazandıı bilgi ve becerileri yeni okulunda, yeni öretmen ve yeni arkadaları yanında tekrarlaması zaman alabilir. 3-Gözlem Yaparak (taklit) Örenme Sınırlıdır Çevreyi izleme, olan bitene dikkat etme ve taklit yoluyla örenme düzeyleri yeterli deildir. Gözlemlemesini istediimiz olaya, davranıa dikkatini çekmek ve Sen de Ali gibi at gibi uyarılarla modeli taklit etmesini özendirmeliyiz. 4-Her Geliim Alanında Farklı Düzeyde Olabilirler Temel kavramları örenmekte güçlük çekebilir, fakat matematikte çok ileri düzeyde olabilir. Çok iyi konuabilir fakat sosyal iliki düzeyi çok az olabilir. 5-Anlama, Anlamlandırmada Oldukça Çok Yetersizlik Gösterirler Olaylar, davranılar, beceriler arasındaki balantıları anlamakta güçlük çeker. Neden-sonuç ilikisini anlamakta güçlük çeker. Çevresinde olanları, bulunduu sosyal ortamda kendisinden ne beklendiini anlamakta güçlük çeker. Kuralları, özellikle sosyal kuralları anlamakta güçlük çeker. 6-Ayrıntılara Takılıp Bütünü Algılamakta Güçlük Çekerler Tahtada yazılı cümlede tek bir sözcüe takılıp dierlerini yazmayabilirler. Kitap sayfasında bir resme takılıp okumayı durdurabilirler. B- Zayıf Sosyal Beceriler 1- Düündüklerini fazla açık ve dorudan ifade edebilir 2-Olaylara farklı açılardan bakabilme güçlüü yaar 3-Duygularını kontrol etmekte güçlük çeker. Umutsuzlua kapılma ve öfke kontrolü sorunları yaar. 4-Empati kurma eksiklii yaar 5-Yakın arkadalık kurmakta zorlanır 6-Sorunlarla baa çıkma becerileri zayıftır Büyük ve küçük sorunları ayırt edemez Sorunun kapsamını kestirmekte zorlanır. Sorunu anlatmayı, yardım istemeyi ve nerden yardım alacaklarını bilemez C- Dil-letiim Güçlükleri 1-steklerini ifade etmek dıında konumaktan holanmazlar 2-yelikleri ve zamirleri kullanmakta zorlanırlar 3-lgi alanlarına giren konularla ilgili takıntılı bir ekilde sürekli konumak isterler. 4-Duygularını ifade eden konumalar yapmazlar 5-Deneyimlerini, yaantılarını paylaan sosyal sohbetler yapmazlar 6-Olaylar arasındaki ilikileri, neden sonuç balantılarını kavrama anlatmada güçlük yaarlar 7-Dinleme ve konuma da sıra beklemede zorlanırlar. Bu nedenle iletiimi sürdürmede uygun yanıtları vermede zorluk yaarlar. Bu özellikler özellikle iletiim balatma veya balatılan iletiimi sürdürmede güçlüklere yol açar.kendini ifade etmek ve deneyimlerini paylamaktan holanmayan, olaylar arasındaki ilikileri yeterince kuramayan, bu nedenle sosyal ortama yeterince katılamayan, otistik çocuklar arkada olarak çok fazla tercih edilmezler. Konumalarının daha çok ilgi alanlarıyla sınırlı olması akranlarının onları farklı, garip olarak algılamalarına neden olur. 4
Kaynatırma Eitimine Balarken Yaanan Stres Ve Stresin Yol Açtıı Problemler Bir çocuu yeni bir okula balatmak kendisi ve çevresi için stres kaynaıdır. Yeni Ortam Öretmen Arkadalar Kurallar Rutinlerini bozar, Kendini güvende hissettirmez Yeni Ortama alımak Öretmene alımak Arkadalara alımak Kuralları örenmek Rutinler oluturmak zaman alır. Bu nedenle okulun ilk günleri; Ajite olabilir, Hırçın, agresif davranabilir, Streotipik davranıları artabilir, Daha önceki performansından daha düük performans gösterebilir. Dier Stres Yaratan Durumlar Ortamda belirsizlik, planlarda deiiklik olması, Beklemeyi gerektiren durumlar Olası tehlikeler, hasta olmak, gereksinimlerini bildirememek Eyalarını kaybetme, hayır denme, azarlanma vb tatsız olaylar Hediye alma, takdir edilme vb ho olaylar. Gürültü, engellenme, dokunulma, kalabalık hissi, Yanlı yapan biri, kendini gösterememe Parlak ıık veya yetersiz ıık Ritüeli tamamlayamama, ritüelin engellenmesi Yiyecek veya içeceinin istedii anda hazır olmaması lk Günlerdeki Stresi En Aza ndirmek çin Kullanılabilecek Bazı Geçi Yaklaımları Çocuu yeni okuluna, sınıfına götürerek önceden tanıtın Yanında güvendii birisi olmasını salayın lk ziyareti ders dıı ve ortamın sessiz olduu bir zamanda yapın Okulun açılacaı günü somutlatıran semboller hazırlayın Okulun öretmenin ve arkadalarını fotoraflarıyla okulu tanıtan bir albüm hazırlayın lk günlerde sevdii, alıtıı çalımaların yapmasına izin verin. Sınıf etkinliklerine hemen katılmasını beklemeyin. Kızgın, sinirli olduu zaman, vurmak yerine sünger topu sıkmak gibi rahatlayacaı alternatif yollar salayın. 5
Kaynatırma Sürecinde Yapılması Gereken Düzenlemeler A) Örenme Özelliklerini Dikkate Alarak Sınıf Programında Yapılacak Deiikliklere Karar verme Okul programının içeriinde çocuk için yapılabilecek deiiklikler belirlenmelidir Eitim Programını Bireyselletirme (BEP Hazırlama) Ekibi Sınıf öretmeni Müdür Aile Özel eitim öretmeni Okul psikolou / rehber öretmen Terapistler (konuma-dil, fiziksel ve mesleki ) Sosyal çalıma elemanından oluur. Bu kiiler arasındaki iletiim ve ibirlii hizmet koordinatörü veya vak a yöneticisi ile (okul rehber öretmeni) salanabilir. Bu ekip, çocukla ilgili bilgileri toplama, paylama, ortak görü oluturma, kaynatırma örencisi ile ilgili motivasyon yaratma, çalımalarda uyum ve uzlamayı salamayı amaçlar. BEP hazırlarken yararlanılacak kaynaklar Tıbbi deerlendirme Aileden alınan bilgiler Eitsel deerlendirme bu bilgilere ek olarak daha önce çocukla çalımı terapistler, eitimciler, bakıcılar ve ailelerden; Çocuun daha önceki eitim sürecinde; Hangi yöntemler ie yaramıtır? Hangi yöntemlerden kaçınılmalıdır? Çocuun sevdikleri ve sevmedikleri nelerdir? Çocuk huzursuzluunu/endiesini nasıl ifade ediyor? Daha önceleri bu durumlarda neler yapılmı? Çocuk gereksinimlerini ve duygularını nasıl ifade ediyor? Çocuun duyusal uyaranlara, sese ııa, kokuya, dokunmaya nasıl tepkiler veriyor? Rutin yaam ve çevresindekilerle ilgili deiikliklere nasıl tepkiler veriyor? örenilmelidir. Bu kaynaklardan her birinden alınan bilgilerle BEP içeriinin oluturulması ve kullanılacak yöntemlere karar verilir. Çocuk için çok karmaık ve soyut olan alanların belirlenmesi, bu becerilerin kazandırılmasında bireysel destek eitim programına gereksinimi olup olmadıına karar vermek, Puan, marka sistemleri, sevdii etkinlii ödül olarak kullanma (ör. Bilgisayar), yiyecek ve sosyal ödüller içinden, çocuk için hangi çalımada hangi pekitireçlerin en etkili olduunu belirlemek gerekir. Program Yaparken Sevdii, lgi duyduu alanlar ve duyusal tercihlerinden yararlanmak gerekir. Bir çalımada hitap edilen duyu sayısı arttıkça bireyin katılımı ve ilgisi artar (çoklu duyusal yaklaım) Ör. Sayarken nesnelere dokunur, arkı ritmi ve renkler kullanılabilir. Çoklu duyusal yaklaım kullanılırken, çocuun duyusal tercihleri, duyarlılıkları dikkate alınmalıdır. Çocuun duyusal tercihleri bir konuya, etkinlie katılımını dorudan etkileyebilir. Ör. Yazmaktan holanmayan, kokulara duyarlı bir çocuk kokulu kalemle yazmaya motive olabilir. Mavi renge takıntılı bir çocuun mavi kalemle veya mavi deftere yazması performansını olumlu etkileyebilir. 6
Programın / Bilginin Görselletirilmesi itsel girdileri algılamakta zorluk çekerler, bu nedenle yalnızca sözel yönerge çou zaman yeterli olmaz. Yönergenin yazılı olduu kart, resim veya nesne daha etkili olur. Günlük programı ve rutinleri görselletirerek sınıfa asma veya örencinin defterinin ön sayfasına, sırasına yerletirmek olabilir. Böylece ne yapacaını, ne zaman bahçeye çıkacaını, ne zaman yemek yiyeceini bilir ve bir aktiviteden dierine daha kolay geçi yapar. Bilginin içeriini deitirmek her zaman gerekmeyebilir. Bazen sadece sunu tarzını deitirmek yeterli olabilir. Kelimelerin yanına resimler semboller koymak, yazıdaki bazı bölümlerin altını çizmek, renklendirmek gibi yöntemler algılamasını kolaylatırır. Öretmenin veya ailenin görevlerin/ çalımaların olduu günlük programı her gün programın içeriine göre önceden hazırlaması bazı çocuklar için gerekli olabilirken, bazı çocuklar için sadece, Genel yönergeler/ sabit bir göre eması yeterli olabilir. Aaıdaki örnek deiik biçimlerde, ders sayısı, teneffüs sayısı veya dier detaylara göre gelitirilebilir. Eer gerekliyse her çalımanın ödülü de emada belirtilebilir. Kitabını aç arkıya katıl Bahçeye çık (teneffüs) Tahtadaki yazıyı yaz Resim yap Öle yemei tatili 7
Programda Rutinler Oluturma Otistik özellikleri olan örenciler daha sonra ne olacaını bilirlerse daha rahat ederler. Yapacaklarının, çevresindeki olayların sırasını tahmin edebilme, anlama olanaı verir. Küçük deiiklikler yapılan /esnetilen sürekli bir program, güvenlik hissini arttırır ve baarılı olduunu hissetmesini salar. Her çalımayı ne kadar yapacaını bilmesi, yaptıı ie takılıp tekrar tekrar yapmasını engelleyecei için önemlidir. Yazacaı yeri iaretleme, 5 satır veya zil çalıncaya kadar vb biti zamanını ve yapacaı çalımanın ne kadar olacaını algılamasını salayacak somut göstergeler olmalıdır. Programda Olacak Deiiklikleri, Ne Zaman Deieceini Yazılı Programa aretleme Programda yapılacak deiiklik program kâıdına not alınırsa çocuk önceden deiiklii bilir ve deiikliin yaratacaı endie ve stres, bunların yol açabilecei alama ya da huysuzluk nöbetleri önlenmi olur. Ör. Son derste beden eitimi saatinde spor salonu yerine parka gidilecekse, çocuun programında spor salonu çizilip üzerine park yazılmalı veya resmi konulmalıdır. B) Beklentileri ve Kuralları/ Sınırları Belirleme Okul kuralları, sınıf, bahçe, kantin, servi aracı, spor salonu vb. için açık ve net bir biçimde belirlenmi olmalı. Çocuk hangi ortamda neler yapmasının beklendiini ve neleri yapmaması gerektiini bilmeli. Çocuun her zaman yanında taıyacaı ve gerektiinde bakacaı kurallar kitapçıı hazırlanabilir. Küçük bir not defterinin her sayfasına, kullandıı bütün sosyal alanlarla ilgili kurallar yazılabilir. Yeni yerler eklendikçe örnein müzeye gidilecekse, bir gün önceden yeni bir sayfaya oradaki kurallar madde madde yazılır ve çocukla tekrar edilerek hem yeni yerler yeni durumlarla ilgili kuralları kavraması kolaylatırılır, hem de günlük rutindeki deiiklie hazlıklı olması salanır. (Bu konuda metnin devamında uygulama örnei bulunmaktadır.) C) Sınıf/Eitim Ortamını Yapılandırma Ortam mümkün olduunca dikkatini daıtmayacak veya bir detaya takılmayacak ekilde düzenlenmeli, ya da örenci tahtayı dorudan/ net görebilecek bir yere oturtulmalıdır. Çok fazla uyaranın olmadıı bo bir duvar yanında oturmak kendini daha güvende hissetmesini salayabilir. Sık sık sınıftan çıkmaya çalııyorsan bir çocuksa, kapıdan uzak bir yere oturtulmalıdır. Eer öretmen çocuun sık dıarı çıkması gerektiini düünüyorsa, kapıya yakın sıra uygun olabilir. Çocuun çok uyarıldıında veya stresli olduunda ortaya çıkacak problem davranılarını engellemek için rahatlayacaı bir alan yaratılması uygundur. Böyle bir alan yaratılamazsa sınıfın dıına çıkarmak bir süre rahatlamasını salamak yararlı olabilir. Sınıf ok gürültü olduunda kulaklık takması, kulaına pamuk koyması gibi yöntemler strese girmesini engelleyici olabilir. Yanına oturtulacak örenci empati yapabilen, ona ilgi göstermi, liderlik özellii olan çocuklardan biri olmalıdır. Sıkıık bir oturma düzeni otistik çocuu rahatsız edici olabilir. Çocukları rahatsız ediyorsa veya rahatsız oluyorsa bir süre yalnız oturması tercih edilebilir. Sevdii bir objeyi, eyayı yanında bulundurmasına izin vermek, özellikle okulun ilk günlerinde kendini daha rahat hissetmesini salayabilir. D) letiim Tarzı ve Kullanılan Dile Dikkat Etme Çocua adıyla hitap edin. gel diye seslendiimizde kendisini çaırdıınızı anlamayabilir. Ali gel derseniz kendisinin çarıldıından emin olur. Çocuun fiziksel seviyesine inerek ve göz temas kurarak konuulmaya çalıın. Uzun ve birkaç aamalı sözel yönerge vermekten kaçının. 8
Defterimizi açıyoruz, tahtaya yazdıım cümleleri yazıyoruz. Uzun ve karmaık gelebilir. Sınıfa bu yönergeyi verdikten sonra yanına gelip Ali defterini aç diyebilir, defterini açtıktan sonra tahtadaki yazıyı yaz diyebilirsiniz. Yönergeleri aama aama verince ne yapacaını daha iyi anladıını unutmayın. Balangıçta genel ifadeler yerine, özel yönergeler kullanın. Örnein, imdi kitabımızı açıyoruz yerine Ali kitabını aç. Çocuk kavradıkça özel yönergeleri azaltabiliriz. steinizi/yönergeyi kısa, net ve kesin bir ifade ile söyleyin. Çocuk bunu isterse yapacaı bir çalıma gibi algılamamalı. Ör. Yazar mısın? yazmak istersen yaz, istemiyorsan yazmayabilirsin gibi anlaılır, bunun yerine yaz seçim yapmasını deil kesinlikle yazması gerektiini anlamasını salar. Ses tonumuzu söylediklerimizi destekleyecek ekilde kullanın. Kararlılık ve kesinlik ses tonumuza yansımalı. Sözlerinizi jest ve mimikler, semboller veya somut objelerle pekitirin. Bilgiyi ilemden geçirmesi (anlaması) için zaman tanıyın. Sözel tekrar yaparsa (ekolali), buna dikkat çekmeyin; görmezden gelin veya dikkatini baka yöne çekin. Ekolalinin bir görevi veya kendinden istenileni anlamadıı zaman ortaya çıktıını unutmayın; yönergeyi basitletirerek yenileyin. Soyut, mecazi, ve e anlamlı kelimeler, deyimler, (belki, bazen, eer vb.) belirsizlik ve alay içeren, aka içeren ( seni gidi seni ) sözcüklerden kaçının. Olumsuz, eletirici ifadeler yerine baardıklarını öven, motive edici, giriimciliini destekleyen bir dil kullanın. Sakin bir ses ve sakin davranılarla yaklaın. Övgüyü ne için yaptıınızı vurgulayın. Hepsini bitirdin, aferin gibi. Çocuun çıkardıı seslere (vokalizasyon) tepki vermeyin. Bu davranıın kasti ve kontrollü olmadıını, katılımı artıkça seslerin azalacaını unutmayın. letiim çabalarından sonra sakinlemesi-gevemesi için zaman tanıyın. Yeni isteklerinizi bundan sonra dile getirin. Çocuk yanınızdayken onun hakkında konumaktan kaçının. E) Sosyal Etkileimi Destekleyici Düzenlemeler Yapma Kendini megul eden ekilde oynama düzeyi yeterli deildir. Bu nedenle zıplamak, komak, sallanmak vb. tekdüze oyunlar oynar. Yalnız oynamayı tercih eder, grup oyunlara katılmakta zorlanır, Katılımını salamak için küçük bir fiziksel, sözel yönlendirme gerekebilir. Bazen oyuna katılır, ama oyunun / etkinliin kuralını anlamakta bu nedenle sürdürmekte zorlanabilir, katılımının kesintiye uradıı noktada küçük bir fiziksel, sözel yönlendirme ile kurala uygun davranıı yapması salanabilir. Taklit gerektiren oyunları oynamakta zorlanabilir. Model olmak veya uygun modele dikkati çekmek ne yapacaını açıklamak gerekebilir. Yüzünüze bakarak iletiim kurmadıında ne hissettiinizi ve ne istediinizi anlamayabilir. Yüzünüzü görecek ekilde konumak anlamasını kolaylatırır. Sosyal ortamlarda uygun davranıları, uygun iletiim becerilerini göstermekte güçlük çeker. Model olmak, uygun davranıı yapan yaıtını model olarak göstermek, uygun davrandıında övücü, destekleyici davranmak gerekir. Sınıfta, bir sosyal durum için uygun olan ve olmayan davranıların prova edildii sosyal beceri eitimi, role bürünme, sosyal beceri not defteri, sosyal öyküleri okumak, kendisinin de olduu sosyal öyküler yazmak gibi tekniklerle alıtırmalar yapmak etkilidir. Empati eksiklii nedeniyle, karısındakini anlamakta güçlük çekerler. Duyguların öretilmesi, kendisinin ve karısındakinin ne hissettiini fark etme, duygularını uygun biçimlerde ifade etme becerisini gelitirmek için kendim hakkındaki her ey kitapçıı, kendisi ve ailesi, arkadaları ile ilikisine odaklanan sosyal öyküler, dramatizasyon vb teknikler kullanılabilinir. 9
F)Arkadalarla likileri Gelitirme 1-Sınıf arkadalarıyla yapılabilecek Çalımalar Okulun ilk haftasında otistik örencinin olmadıı bir zamanda sınıf arkadalarıyla bir görüme yapın. Otizm olayını fazla irdelemeden, otistik bireyin yetersizliklerinden fazla bahsetmeden, ortak korkularımız ve farklılıklarımızdan bahsedin. Nasıl davranacakları ve konuacaklarıyla ilgili bazı basit örnekler verin. Sınıf arkadalarına olumlu bir dil kullanmayı öretin. kalemimi attın defol yerine lütfen kalemimi al ve geri ver gibi. Öretmen otistik çocukla konumanın dier arkadalarıyla olduu gibi yapılmasını söyleyebilir. Ör. hikâye okunurken kıpırdayan bir arkadaını doru otur ve dinle diye uyarabilir. Oyun veya etkinlik sırasında imdi senin sıran, imdi benim sıram gibi sözel yardımlarla arkadalarına destek olabileceklerini model olarak gösterin. Çocuun güçlü olduu yanlardan yararlanın, ikili veya grup çalımasında bu yanları kullanın. Ör. Çocuk hecelemede iyi ise arkadalarına yardım ettirin. Yakın dost / antrenör arkada sisteminden yararlanın; Antrenör arkada otistik arkadaını özürlü bir birey deil eit artlardaki bir birey olarak görmeli, ancak sorun yaadıı, yardıma gereksinim duyduu alanlar, becerileri, ilgi alanları nasıl davranmanın ie yaradıı gibi konularda da bilgi sahibi olmalıdır. Antrenör arkada, sosyal ortamlarda selamlama ve dier iletiim davranılarına model olmak, gerektiinde sözel ipucu vermek, oyuna veya sohbete katılacaı ortamlara götürmek, gerektiinde fiziksel yardım ve yönlendirme yapmak, karmaık konuları akaları vb. anlamasına yardımcı olmak gibi pek çok konuda otistik çocua yardımcı olabilir. Ancak onun da çocuk olduu ve bu rol modeli görevinin elenceli olması gerektii unutulmamalıdır. 2-Otistik Çocukla Yapılabilecek Çalımalar Otistik çocuklar yaıtlarıyla etkileime girmek için uygun ifadeleri kullanmakta zorlanırlar. Sözlerini sakınmazlar, fazla dürüst, dorudan ifade ederler, bu nedenle kırıcı olabilirler. Çocua, etkileim dili ve yapısı, belirli durumlarda kullanabilecei uygun ifadeleri öretmek gerekir. Öretmen, antrenör arkada model olabilir veya uygun modellere dikkatini çekilebilir. Video ile uygun iletiim örneklerini göstermek etkili olabilir. Modeldeki dili, davranıları, sosyal iletiimi arttıran ipuçlarını vurgulamak gerekir. Yazılı senaryolar ve role bürünme ile pratik yapmasını salamak, örnein, öle Yemeinde kullanılacak diyalogları senaryo ile çalıılarak prova etmek, yemek saatinde uygun ifadeleri kullandıında ödüllendirmek. Suflörlük yöntemi kullanılabilinir. letiim için o anda uygun olan ifade öretmen veya antrenör arkada tarafından sufle edilebilir. Örendii uygun davranıları her durumda ve her ortamda kullanmakta zorlanabilir, gerektiinde hatırlaması için yardımcı olmak gerekebilir. Ör. sırada önüne geçen bir arkadaına vurmak yerine sırana geç uyarısını örettiimiz bir örenci, böyle bir durumla karılatıında, ne yapması gerektiini hatırlayıp, bunu hemen uygulayamayabilir. Bizim hatırlaması için ipucu vermemiz veya bir süre daha model olmamız gerekebilir. Yardım spontan ekilde uygun davranıları gösterinceye kadar gerektii ölçüde verilmelidir. G) Problem Davranıları Azaltma Problem davranıın ve bazı hareketlerin özellikle öretmeni sinirlendirmeye yönelik kasıtlı davranılar olduunu düünmeyin. Problem davranıın kaynaını/ nedenini belirleme o Kullandıımız kelimeyi/cümleyi anlamama o Yüz ifademizi/beden dilini anlamama o Ortamda kendisinden ne beklendiini anlamama o Duyarlı olduu uyaranlara derece derece alıtırma o Stres belirtilerini fark etme, uygun yoldan ifade etme yollarıyla ilgili çalımalar yapma, Ör. Sakinletirici egzersizler yaptırma, sünger top sıktırma vb. 10
* Bekleme, boluk vb belirsizlik içeren durumlar o Programda, rutinde yapılan deiiklikler o Bir ey yapma konusunda zorlama, irade savaı yapma o Yapamayacaı zor bir beceriyi yapmasını isteme Problem davranıın nedenini belirlediimizde ve nedeni ortadan kaldıran düzenlemeler yaptıımızda; örnein zor gelen beceriyi bir alt aamadan çalımaya baladıımızda, anlamadıı cümleyi daha basit ve açık ifade ettiimizde, vb. veya problem davranıı oluturan çevreyi düzenlediimizde çou zaman bu davranıı kolayca sonlandıracaktır. Örnein; o Çocuu ajite eden uyaranı, aırı duyarlı olduu ses, ıık, koku, tad vb ortamdan uzaklatırmak o Kulaklık, güne gözlüü vb araçlarla uyaranın iddetini azaltmak o Vurduu sert nesneler sabit ise minder vb. yumuak nesneler koymak vb Problem davranıın niteliine uygun düzeltme yöntemlerinden birini kullanma Eer istenmeyen davranı yukarıda belirtilen nedenine dair düzenlemelerle/ yöntemlerle sonlandırılamazsa o time out o ödülü geri çekme o fiziksel engelleme, ısırdıı bileine bileklik takma vb o uygun olmayan davranı yerine, ilevsel olanı öretme o görmemezlikten gelme vb tekniklerinden hangisinin hangi davranı için en uygun olduunu belirlemek ve tutarlı ekilde uygulamak gerekmektedir. H) Ev ve Okul Arasındaki Balantı- birliini Salama Veli öretmen ilikisinde en etkili iliki yüz yüze yapılan görümelerdir. Koordinatörün bakanlıında yapılan okuldaki kaynatırma ekibiyle toplantılar, öretmenle veya dier uzmanlarla yapılan düzenli görümeler sorunları belirleme, ortak çözüm bulma ve tutarlı bir ekilde uygulamayı salar. Telefon görümeleri, öretmen veya destek personelle yapılan görümelerdir. Tek yöntem olarak kullanıldıında etkili olmaz. Yazılı iletiim, yanlı anlaılmalara karı en açık yöntemdir. Tek iletiim yöntemi olarak kullanılmamalıdır. Öretmenin çok zamanını almamak ve yanlı anlamalara izin vermemek için defterde maddeler halinde veya iaret koyabilecei kontrol listeleri gibi düzenlenmelerle iletiimi salamak tercih edilmelidir. Okuldan eve, evden okula gerekli bilgiler bu yöntemle düzenli aktarılabilinir. Servis oförü, yardımcı personel, hizmetli gibi çocuun sık iletiimde bulunduu kiiler çocuk hakkında bilgilendirilmelidir. Hangi durumda ne yapacakları ve nasıl iletiim kuracakları açık ve net olmalıdır. 11
Ülkemizde Otistik Çocukların Kaynatırılmasıyla lgili Çalımalar Ülkemizde özel eitime gereksinim duyan bireyler içinde tanı ve eitim uygulamaları açısından en yeni grup olan otistiklerle ilgili eitim süreci, tanı süreciyle yıllar öncesinde balamı olmasına ramen; MEB tarafından ayrı bir grup olarak tanımlanmaları 1999 yılında OÇEM projesiyle yapılmıtır. OÇEM Projesinin amacı; bireysel farklılıkları ve otistik özelliklerinden dolayı mevcut eitim öretim ortamlarından yararlanamayan 3 15 ya grubundaki otistik çocukların, özelliklerine uygun ortamlarda ve gelitirilen programlarla ülke genelinde eitim ve öretimlerini salamak olarak tanımlanmaktadır. Eitim modeli incelendiinde; Baımsız OÇEM ile; yalnızca otistik çocukların eitildii özel eitim kurumundaki eitim, Baımlı OÇEM ile, ilköretim okulu bünyesinde 3 9 otistik çocuun eitildii "Otistik Çocuklar Eitim Merkezi"nde verilen eitimin tanımlandıı görülmektedir. Kaynatırma yoluyla eitim ise, OÇEM'e devam eden çocuklardan rehber öretmenin yönlendirmesiyle, performansları uygun olanların belirlenen okulda, sürede ve planlanan bir programda eitilmeleri olarak tanımlanmaktadır. OÇEM lere devam etmeyen çocukların hangi süreçle ve nasıl kaynatırılacaı ise belirsiz/ cevapsız olarak durmaktadır. Hangi özelliklere sahip otistik çocukların kaynatırma programından yararlandırılacaı ise OÇEM Projesi Uygulama Yönergesinin 5. maddesinin e fıkrasında düzenlenmi ve buna göre, "sosyal ve akademik beceriler yönünden gelimi örencilerin performanslarına uygun kaynatırma programından faydalandırılacaı" belirtilmitir. Baımlı OÇEM bünyesinde kaynatırmadan yararlanabilecek otistik çocuklar için kriterler ; 1-lköretim çaında olmak, 2-Tuvalet eitimini tamamlamı olmak, 3-Sözel iletiim kurmak 4-Youn davranı problemleri (alama, öfke nöbetleri vb.) olmamak 5-Otistik özelliklerinden baka bir engeli bulunmamak 6-Eitim öretimini engellemeyecek derecede psikomotor geliimine sahip olmak olarak belirlenmitir. 3 15 ya dıında kalan çocukların nasıl eitilecei, bebeklikten yetikinlie yaam boyu eitimin nasıl salanacaının da belirlenmemi olduu görülmektedir. Ülkemizde MEB nın otistik çocukların eitimlerini ele alan çalımaları incelendiinde; Otistik çocukların baımlı OÇEM'lerde kaynatırılması ve genel olarak bu projenin deerlendirilmesi ile ilgili, ileyite yaanan sorunları belirleyen ve aksayan yönlerin giderilmesi için çözüm önerilerinin tartııldıı aratırmaların, çalımaların olmadıı görülmektedir. Otistik çocukların normal sınıflarda kaynatırma eitimi süreci ile ilgili yapılmı herhangi bir çalımaya rastlanmamıtır. 12
2001 yılına kadar özel eitim alan çocuklar içinde otistiklerin kayıtları ayrı tutulmadıı için, daha önceki yıllarda kaç çocuun eitim aldıı bilinmemektedir. MEB verilerine göre; 2004-2005 eitim döneminde, 12 baımsız OÇEM de eitim alan 366 otistik örenci bulunmaktadır. Kaynatırma eitimine devam eden 579 örencinin, 31 i okul öncesi, 542 si ilköretim, 6 sı ise ortaokula devam etmektedir. MEB deerlendirme-yönlendirme sürecinden geçmeden kaynatırma eitimi alan çocukların sayısı bilinmemektedir. Kaynatırma Eitimi Alan Örencilere Yönelik Bir Destek Eitim Uygulaması Bu çalıma, erken çocukluk döneminde 2 3 ya aralıında otizm tanısı almı ve aynı özel eitim merkezinde bireysel ve grup eitimi ile özel eitim almı olan, okul öncesi eitimi sürecinde kaynatırma eitimine balatılan ve ilköretime devam eden 7 çocuk ile yapılmıtır. Çocuklardan baımlı OÇEM e giden 1 i dıında hiçbiri RAM deerlendirme ve yönlendirme sürecinden geçmemi çocuklardır. Bu grubu oluturan örencilerin 2 si asperger sendromu, 5'i yüksek fonksiyonlu otistik tanısı almı çocuklardır. Kaynatırma uygulamasından yararlanan 7 örencinin de okulunda özel eitim öretmeni ve dier destek personeli bulunmamaktadır. Çocukların 4 ü üçüncü sınıf, 3 ü ikinci sınıf örencisidir. Özel eitim merkezindeki uzman ve eitimcilerle kaynatırma okulu arasındaki ilikilerde, 1 örencinin sınıf öretmeni ile iletiimine aile aracılık etmekte, 6 örencinin sınıf öt. ve rehber öt. le telefonla görüme, deftere not yazma ile iletiim kurulabilmektedir. Ayrıca 2 özel okulun rehber ör. ile, gerektikçe ve sorun olduunda yüz yüze de iletiimde bulunulabilmektedir. Örencilerden 3'ü devlet okuluna, 3'ü özel ilköretim okuluna, 1'i de baımlı OÇEM sınıfına devam etmektedir. Destek özel eitimi olarak örencilerden 1'i yalnızca grup eitimi, dierleri ise hem grup hem de bireysel eitim almaktadır. Bir yıllık grup eitimi hedefleri Grubun hedefleri, bireysel eitim hedeflerindeki becerilerden ortak olanlar içinden seçilerek oluturulmutur. Seçilen hedeflerin bir kısmı bireysel çalımada eitimcileriyle, aileleri, yakınları ile yalnızken zorlanmadan yapabildikleri beceriler olmasına ramen grup ortamında, sosyal bir ortamda yapmakta zorlandıkları becerilerden oluturulmutur. Sosyal Beceri Eitimi Hedefleri 1- Tanıma, merhabalama, adını söyleyerek kendini tanıtma, isim örenme, Ör. Benim adım-----, senin adın ne? 2- Sosyal ortama uygun ifadeleri kullanma (izin isteme, teekkür etme, özür dileme, vb) Örnek 1'deki çalıma gibi uygulamalar, dramatizasyon, oyunlar vb dier yöntemlerle de alıtırmalar yapılmalıdır. 3- Oyun balatma, kooperatif oyunlara katılma 4- Hakkını savunma 5- Kızgınlıını uygun ekilde ifade etme, saldırgan davranmama 6- Bakalarını rahatsız edici davranıları sonlandırma Ör. Dokunma, öpme, sarılma vb. fiziksel davranılarda rahatsız edici olmama 13
7- Okul (sınıf ve teneffüs) kurallarına uygun hareket etme Öretmeni dinleme, parmak kaldırarak konuma, sırada otururken arkadalarını rahatsız etmeme vb. Örnek 2 ve 3 bu çalıma ile ilgili uygulamayı göstermektedir. 8-Alay edilme ile baa çıkabilme 9- Yanlı veya hatalı davranan birine kötü söz söylememe 10- Kendisini kötü bir i için kullandırmama, hayır diyebilme Ör. Git ------ e vur 11- Sıra bekleme, kurala uygun davranma 12- Yardıma gereksinimi olan arkadaına yardım etme 13- Baarısızlıa, yenilgiye, engellenmeye, hatalı olana tolerans gelitirme Duyguların Farkına Varma, Duygularını Uygun Biçimde fade Etme Bu grupta yer alan çocukların hepsi kendilerinde, bakalarında, resimlerde duyguları tanıma ve isimlendirme aamasını geçmi çocuklardır. Bu nedenle, hedefleri uygun biçimde ifade etme, kontrol etme ve olaya, duruma uygun tepki verme, bakalarına nasıl davranacaklarını örenme üzerine temellendirilmitir. 1- Duygularını uygun davranılarla yansıtma/ ifade etm Vurmak yerine, neden kızdıını ifade etmek, Sinirlenince sünger top sıkmak vb. alternatif yollar kullanmayı örenmek 2- Bakalarının duygularını fark etme, uygun tepki verme Teselli etme, empatik olma 3-Olaya, duruma ilikin duyguların farkına varma (Mutluluk, üzüntü, kızgınlık, kıskanma, vb) Olaya ilikin duygusunu sözlü veya yazılı ifade etme Örnek 4 ve 13 kendi duygularını farketme ve ifade etmekle ilgili çalımalardan birini göstermektedir. 4-Bakalarının olaya, duruma ilikin duygusunu fark etme, anlama Örnek 5,arkadalarının bazı durumlarda ne hissettiklerini anlayabilmeyi gelitirmek için yapılmıtır. Bu uygulamada açıkça görülebildii gibi, kendini üzgün hisseden arkadaına ne yaparsın diye sorulduunda, bilmiyorum diyerek nasıl teselli edecei hakkında bir fikri olmadıını net bir ekilde göstermektedir. Uygulama yapılırken çocukların hepsine yazdıkları okutulmu, uygun cevabın ne olacaı tartıılmı ve prova ettirilmitir. Kamusal Alan Becerileri Hedefleri 1- Market, alıveri merkezi, bakkaldan alı veri yapma 2- Cafe, pizza, lokanta vb. sipari verme 3- Sinema, tiyatro vb yerlerde, bilet alma, uygun ekilde izleme 4- Vapur, otobüs vb. araçlara binme, bilet alma ve seyahat ederken uygun davranma letiim- Dil Becerileri Hedefleri 1-Bir hafta içinde yaadıklarını anlatma 2-zledikleri film, dizi, vb anlatma, 3-Konuurken göz teması kurma, ismiyle hitap etme 4- Baırarak veya çok kısık sesle konumama, ses tonunu ortama göre ayarlama 5- Düüncelerini, olayları ifade ederken uzun ve düzgün ifadeler kullanma 6- Mecazi, e anlamlı sözcükler, deyimler, atasözleri vb anlamını kavrama 7-Belirlenen bir konu hakkında konuma Örnek 6,7,8 ve 10 eitimcinin verdii bir konu yada yaantıları ile ilgili kendini yazılı ve sözlü ifade etmesini gelitirmek amacıyla yapılmıtır. 8- Okuldaki bir olay hakkında konuma, 14
Akademik Beceriler Hedefleri Her çocuun BEP yer alan akademik becerilerle ilgili hedefleri youn olarak bireysel derslerde çalıılmaktadır. Grupta hedef olarak seçilmi olan beceriler bireysel derslerde de çalıılan ancak aynı zamanda da sınıf ortamında yapmakta zorlandıkları becerilerdir. 1. Tahtaya yazılanları takip ve deftere geçirme, 2. Okunan parçayı anlatma, sorulara yazılı ve sözlü cevap verme 3. Noktalama iaretlerini doru kullanma, 4. Dikte edilen metni yazma, 5. Günlük alıverite karılaılan basit problemleri çözme (para hesabı yapma) 6. Yarım kalan öyküyü tamamlama, Örnek 9, bu amaçla yapılan çalımalardan balangıç düzeyinde basit bir çalıma olarak kullanılmı, daha sonra daha uzun öykülere doru çalıma zorlatırılmıtır. 7. Kendisi, ailesi, bir konu, olay, vb hakkında yazma veya konuma Bir olay, bir konu veya deneyimle ilgili konumada otistik özellikleri olan çocuklar kuru bir dille ardı ardına olan biteni anlatırlar. O sırada kendilerinin ne düündüü, hissettii veya yorumları anlatımda yer almaz. Aaıdaki 10'uncu örnekte olduu gibi, TV tanıtılmı ama tv seyretmeyi çok severim gibi kendisiyle tv arasındaki betimleyen hiçbir ifade kullanmamıtır. Bu çalıma ile çocukların her birinin yazdıkları okutulup sonra bizim için ne ifade ediyor?, kimler seviyor? Gibi duygularını betimlemeleri tevik edilmektedir. 11,12,13 nolu örnekler kendisi, ailesi ve arkadalarıyla ilgili düüncelerini ifade edebilmesi amacıyla yaptırılmı çalımalardandır. Örnek 14, harfler, kelimeler arasındaki ilikileri algılama,dikkat ve iliki kurma becerilerini gelitirmek amacıyla yapılan çalımalardan bir örnektir. 15
* Sosyal ortama uygun ifadeleri kullanma alıtırması 16
* 17
18
19
20