HEDEFLER İÇİNDEKİLER TOK YÖNETİMİ Giriş İşletmelerin tok Tutma Nedenleri tok Türleri tok Maliyetleri tok Yönetim Ve Denetim istemleri tok Modelleri TEDARİK ZİNCİRİ YÖNETİMİ Doç. Dr. Hakan KİTAPÇI Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İşletmelerin neden stok tuttukları, tok tutma maliyetleri, Ekonomik sipariş miktarının hesaplanması, tok modellerinin neler olduğu, Hizmet düzeyinin tanımlanması ve güvenlik stoğunun hesaplanması, ABC analizinin yapılması öğrenilmiş olacaktır. ÜNİTE 8
tok Yönetimi GİRİŞ tok tutma işletmeler açısından oldukça büyük ve maliyetli bir yatırımdır. tok yönetiminin etkin bir biçimde gerçekleştirilmesi gerek nakit akış hızını gerekse yatırımların geri dönüş oranını etkileyecektir. İşletmelerde farklı stok yönetimi tekniklerinin uygulanmasına karşın bu tekniklerin tam olarak anlaşılamaması müşteriye verilen hizmetin seviyesinin düşmesine neden olmaktadır. Bu bölümde stok kavramları ve stok yönetimine ilişkin teknikler sizlere aktarılacaktır. İŞLETMELERİN TOK TUTMA NEDENLERİ Teoride üretim faaliyetleri sırasında tedarik zinciri içinde ham maddelerin düzgün ve sürekli bir biçimde akışı beklenir. Ancak uygulamada bu akış bir takım gecikmelerden dolayı aksar ve stok olmadığı zaman da durma noktasına gelir. İşletmeler farklı nedenlerden dolayı stok tutmaktadırlar. Bu nedenler şunlardır: tok: İşletmeler tarafından tedarik edilen ve işletmede tutulan ürün ve malzemelerdir. Ölçek ekonomisine ulaşmak Arz ve talebi dengelemek Üretimde uzmanlaşmak Yeniden sipariş ve talepteki belirsizliklerden korunmak Konuda daha fazla ilerlemeden önce stok ve envanter kavramlarının tanımlarını yapalım. tok: İşletmeler tarafından tedarik edilen ve işletmede tutulan ürün ve malzemelerdir. Envanter: tokta tutulan şeylerin listesidir. Ölçek Ekonomisine Ulaşmak Envanter: tokta tutulan şeylerin listesidir. İşletmeler üretim, taşıma ve satın almada ölçek ekonomisine ulaşmak istediklerinde stokla çalışmak durumundadırlar. Yüksek miktarlarda ham madde siparişi vermek ya da bitmiş ürünlerin stoklanması üreticiye sipariş ve stok hacmine bağlı olarak birim maliyette büyük avantaj sağlamaktadır. atın alınan malzemenin büyük miktarda olması malzeme birim taşıma maliyetlerinin düşük olmasına neden olmaktadır. Örneğin, verilen 1 birimlik siparişle 1000 birimlik sipariş aynı işlemle gerçekleştirilir. Bir kamyonun tam yüklü olarak taşıma gerçekleştirmesi daha az yüklü taşıma gerçekleştirmesine göre daha ekonomik olmaktadır. Bitmiş ürünlerin stoklanması da üretimde ekonomiye ulaşmamızı sağlamaktadır. Eğer işletme uzun dönemli üretim planını üretim hattında çok az değişikliklerle gerçekleştirirse hem fabrika daha iyi kullanılacak hem de üretimde birim maliyetler daha düşük olacaktır. Küçük miktarlarda üretim, üretim hattında daha sık değişikliklere neden olacağı için hat değiştirme maliyetlerini yükseltecektir. Büyük miktarlarda üretim, ürünlerin belirli bir dönem taşınarak stoklanmasını gerektirecektir. Ancak büyük miktarlarda stok işletmenin hızlı hareket etmesini engelleyecektir. toklar eritilinceye kadar üretim daha az aralıklarla gerçekleştirilecektir. Bu bakımdan bu şekilde stokla çalışılacaksa üretimdeki tasarrufu sürdürebilmek için gelir maliyet dengesinin sağlanması gerekmektedir. Fabrikanın tam kapasiteye yakın çalışması, sık üretim hattı değişiklikleri makinelerde sık arızalara neden olabilir. Beklenen taleplere Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
tok Yönetimi zamanında cevap verilemeyeceği için bu durum kârımızı da olumsuz etkileyecektir. Bu etkiyi azaltmak için uzun dönemli üretimde stok taşıma maliyetlerinin talebi karşılayamama ve üretim hat değişikliği maliyetleriyle karşılaştırılması yerinde olacaktır. Örneğin Honda araba fabrikasında özellikle kalıp değişim sürelerinin azaltılmasına ilişkin yoğun çabayla hem küçük miktarlarda üretim gerçekleştirilmekte hem de yüksek makine kurulum maliyetleri düşürülmektedir. Arz ve Talebi Dengelemek ezonluk arz ve talepler, işletmenin stok tutması için gerekebilir. Örneğin bayramlarda çikolata ve şeker, evgililer Günü ve Anneler Gününde, büyük miktarlarda çiçek üretilmekte ve satılmaktadır. Bu dönem içinde talebi karşılayacak üretim hacmine ulaşmak çok önemlidir. Buna ek olarak, atıl kapasite ve iş gücündeki dalgalanmalar da talebi karşılayacak üretim için çözümlenmesi gereken konulardır. Yıl içerisinde gerek atıl kapasitenin ve gerekse iş gücü dalgalanmalarının dengelenmesi için farklı dönemlerde stok yaparak çalışmak önemli bir karar olmaktadır. ezonluk ürünler, ürünün özelliğine bağlı olarak ilave yatırımlar gerektirebilir. Örneğin çiçek ya da çikolata için soğuk hava deposu gerekebilir. Diğer taraftan, ürüne olan talep, yıl içinde göreceli olarak düzenli olabilir ancak; gerekli olan ham madde yıl içinde belirli zamanlarda tedarik edilebilir (sebze ve meyve konservesi gibi). Bu durumda bitmiş olan ürüne talep gelmeden önce üretimin yapılıp stoklanması gerekmektedir. Üretimde Uzmanlaşmak tok, işletmeye ürettiği ürünlerde uzmanlaşmasına olanak sağlar. Bitmiş ürünler müşteri siparişleri doğrultusunda depodan yüklenir. Uzun vadede üretimle taşıma maliyetlerindeki tasarruf ilave nakliye maliyetlerinden daha fazla olmaktadır. Örneğin, Whirlpool Şirketinde fabrika alanında, üretimle depo faaliyetlerinin birleştirilmesiyle önemli ölçüde tasarruf sağlanmıştır. Bu tip fabrikalar Uzmanlık Odaklı Fabrika olarak da isimlendirilir. Yeniden ipariş ve Talepteki Belirsizliklerden Korunmak Çevresel belirsizliklerden korunmak için de stok tutulabilir. Talep ve malzemelerin yeniden siparişindeki dalgalanmalara karşı önlem alınmış olur. Ham madde fiyatlarındaki spekülatif hareketlerden kaçınmanın yanı sıra tedarik akışında sürekliliğin sağlanması da stok tutmada bir diğer neden olmaktadır. tok tutmada stok depolama maliyetlerinin karşılaştırılması ve eğer tasarruf olmayacaksa bundan kaçınılması gerekmektedir. TOK TÜRLERİ Temel stok türleri şu şekilde sınıflandırılabilir (Şekil 8.1.): Ham madde, parça ve paketleme stoku: Genellikle üretim ya da imalat süreçlerini beslemede kullanılır. üreç içi stok: Farklı imalat süreçleri arasında oluşan yarı bitmiş ürün stoklarıdır. Bitmiş ürünler: Normalde üretim hattının sonunda oluşan ve depoda tutulan ürünlerdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
tok Yönetimi Zincirdeki stoklar: Genellikle en yaygın stok tutma türüdür. Bu tip stoklar nihai tüketiciye aktarmak için dağıtım kanalı içinde tutulur. Genel ham madde ve gereçler: Fabrikada belirli bir operasyonu desteklemek için kullanılan ürün karışımını içerir. Yedek parçalar: Yedek parçalar özel bir kategoridir. Üretimde kullanılan makinelerdeki yaşanan arızaların giderilmesinde satış sonrası müşterilere destek verilmesinde kullanılmaktadır. Yukarıdaki sınıflamanın dışında stoklar şu şekilde de sınıflandırılabilir: Ham madde stoku: İşletmeye teslim edilen ancak daha kullanılmayan malzeme, parça ve bileşenlerdir. üreç içi stok: Üretim süreci içerisinde kullanılmaya başlanmış ancak daha tamamlanmamış malzemelerdir. Bitmiş ürünler: Üretim süreci tarafından tamamlanan ve fabrika içinde müşterilere yükleme için bekleyen ürünlerdir. Tedarikçiler Operasyonlar Müşteriler Hammadde stoğu üreç içindeki stok Bitmiş ürün stoğu Tüketim malzemeleri Yedek parçalar Şekil 8.1. tok Türleri Bağımlı talep durumunda bir parçaya olan ihtiyaç, o parçanın kullanıldığı bir üst parça ya da ürünün talebine bağımlıdır. Diğer taraftan birbirleriyle ilişkili olmayan ürün ya da parça talepleri bağımsız taleptir. Bazı stok maddeleri yukarıdaki sınıflandırmaya dâhil edilmez. Örneğin; Tüketim malzemeleri: Yakıt, yağ, kâğıt vb. toktaki malın talebinin bağımlı ya da bağımsız olması, stok planlama ve denetiminde kullanılabilecek önemli bir ölçüttür. Genellikle son ürünün üretiminde kullanılan ham madde, alt montaj grubu ve parçalara olan ihtiyaç, son ürüne bağlıdır. Örneğin 100 araba üretilecekse, 400 adet lastik ihtiyacı ortaya çıkacaktır. Lastik sayısı araba sayısına bağlıdır. Bağımlı talep durumunda bir parçaya olan ihtiyaç, o parçanın kullanıldığı bir üst parça ya da ürünün talebine bağımlıdır. Diğer taraftan birbirleriyle ilişkili olmayan ürün ya da parça talepleri bağımsız taleptir. İmalat işletmelerinde son ürün talebi bağımsızdır. Bağımlı taleple bağımsız talep farklı özelliklere sahiptir. Bağımsız talep pazar güçlerinden etkilenir; mevsimlik, dönemsel şekilde ya da eğilim şeklinde bir düzen gösterebilir. Ayrıca tesadüfi dalgalanmalar yaşanabilir. Bağımlı talep genellikle partiler hâlinde ortaya çıkar. Bir partinin üretimi söz konusu olduğunda parça ihtiyacı oluşur, bir sonraki parti üretimine kadar parça ihtiyacı oluşmaz. Bağımlı talep ve süreklilik göstermez. Bağımsız talebin belirsiz olması bu özelliği gösteren parçalar için ilave stok bulundurulmasını gerektirir. Birbiriyle ilişkisi olmayan birden fazla talepten oluşur. Markette ekmeğe olan talep düşünüldüğünde ekmeğe olan ihtiyacın durumuna Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
tok Yönetimi göre birbirinden bağımsız müşteriler tarafından talep gelir. Bağımsız talep sisteminde stok kontrolü farklı stok maliyetleri arasındaki dengeye bakılarak sağlanır. Üç temel soruya cevap verilmesi gerekmektedir: 1- Hangi madde stoklanacak? Hiçbir madde ucuz bile olsa fayda maliyet değerlendirmesi yapılmadan stoklanmamalıdır. Gerekmedikçe stok yapılmamalı gereksiz stok açısından envanter düzenli olarak takip edilmelidir. 2- Ne zaman sipariş verilmelidir? tok sipariş verme kararı kullanılan stok kontrol sistemine, talebin türüne (yoğun, seyrek, düzenli, düzensiz, tam olarak bilinen ya da tahmin), parçanın değerine, sipariş verme ve teslim alma arasında geçen teslim süresi ve tedarikçinin güvenilirliğine ve diğer faktörlere göre değişir. 3- Ne miktarda sipariş verilmeli? Büyük ve seyrek siparişlerde ortalama stok seviyesi yüksek olmasına karşın, stok yönetimi ve sipariş verme maliyeti düşüktür. Küçük ve sık siparişlerde ortalama stok seviyesi düşük olmasına karşın, stok yönetimi ve sipariş verme maliyeti yüksektir. TOK MALİYETLERİ Birçok üretim ve perakende şirketi için lojistik maliyetleri içinde yer alan stok maliyetleri önemli bir yer tutar. Lojistiğin diğer fonksiyonlarıyla maliyetler etkileşim içindedir. İşletme içinde envanter maliyet unsurlarının anlaşılması gerekmektedir. Dört temel envanter maliyeti vardır. Bunlar: 1. ermaye maliyeti: Fiziksel stok maliyetidir. Bu sermaye eğer stoklara yatırılırsa alternatif kullanım alanlarından sağlanabilecek getiri oranından vazgeçilmiş olur. Kârlı sermaye yatırımından vazgeçilmektedir. tok bulundurma nedeniyle vazgeçilen bir fırsattır ve maliyet olarak kabul edilmektedir. toka bağlanan sermaye maliyeti üç faktörün çarpımına eşittir: toktaki ürün ya da ham maddenin parasal değeri Ürün ya da ham maddenin stokta bulunduğu süre toka bağlı tutulan para birimi başına elde edilebilecek getiri oranı 2. Hizmet maliyeti: tok yönetimi ve sigorta maliyetidir. 3. tok tutma maliyeti: Taşıma, depolama ve yerleştirme maliyetleridir. tok depolamada kullanılan bina veya bölüm için kira, ısıtma soğutma, aydınlatma, temizlik, bakım ve güvenlikle ilgili giderler söz konusudur. 4. Risk maliyeti: Bu maliyet, stokun çalınması, eskimesi, bozulması ve hasar görmesi neticesinde oluşur. Eskime, tüketici tercihlerindeki kayma veya teknolojik gelişmeler nedeniyle elde kalan ürünlerin değerini yitirmesidir. Ürünlerin stokta beklemeden dolayı fiziksel olarak bozulması ve fire vermesi de mümkün olabilir. Belli ürünler özellikle gıda ürünleri son kullanım tarihinden sonra değerlerini yitirirler. Bazı ürünler stokta bekledikçe ağırlıklarını kaybedebilirler (örneğin sabun). TOK YÖNETİM VE DENETİM İTEMLERİ Uygulamada iki farklı stok yönetim ve denetim sistemi vardır: abit sipariş miktarı sistemi abit sipariş dönemi sistemi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
tok Yönetimi abit ipariş Miktarı istemi abit sipariş miktarı sisteminde, stoktan her mal çekilişinde elde kalan stok miktarı önceden belirlenen sipariş miktarıyla karşılaştırılır. toklar sipariş miktarına geldiğinde, toplam stok maliyetlerini minimize edecek sabit bir miktarda sipariş verilir. iparişler temin süresi sonunda teslim alınır. Teslim süresi burada değişkenlik gösterebilir. tok seviyesi sürekli izlenmek suretiyle stok girişi ve çıkışı kayıt altında tutulur. Herhangi bir zamanda envanter sayımına gerek kalmadan stok miktarı bilinebilir. ürekli kayıt, elde ya da bilgisayarda tutulabilir. istem Şekil 8.2. de gösterilmektedir. Eldeki stok, sipariş noktasına düştüğünde (N), toplam stok maliyetini minimize edecek sabit bir miktarda (M) ve sürede (t 0 ) sipariş verilir. iparişler temin süresi sonunda teslim (T) alınır. tok M N Şekil 8.2. abit ipariş Miktarı isteminde tok Hareketleri abit ipariş Dönemi istemi T t 0 abit sipariş dönemi sisteminde siparişler sabit aralıklarla verilir. ipariş dönemi geldiğinde eldeki stok düzeyi belirlenir. Daha önceden belirlenmiş hedef stok miktarını (N) tamamlayacak kadar sipariş verilir. ipariş miktarı (M) bir önceki dönemdeki kullanıma bağlı olarak değişir (t 0, t 1 ). Farklı miktardaki ürünler teslim süresi sonunda (T) teslim alınır (Şekil 8.3.). abit sipariş dönemi stok maliyeti, sabit sipariş miktar sistemine göre daha yüksektir. abit dönem sisteminin düşük maliyetli stok kalemleri için tutulması daha uygundur. T t 0 T Zaman tok M N t 0 t 1 T Zaman T Şekil 8.3. abit ipariş Dönemi isteminde tok Hareketleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
tok Yönetimi TOK MODELLERİ Farklı talep yapısı stok yönetiminde farklı yaklaşımların oluşmasına neden olmuştur. tok modelleri deterministik model ve olasılıklı model olarak iki grupta incelenir: Deterministik model, talep ve siparişin verilmesinden malın teslim alınmasına kadar geçen sürenin (temin süresi) bilindiği ve bilinen süreden sapma göstermediği model olmasına karşın, olasılıklı model; talep ve temin süresinin değişkenlik gösterdiği model olmaktadır. tok yönetiminde kullanılan modeller sabit sipariş miktarı ve sabit sipariş dönemi modelleri olarak da sınıflandırılabilir. Modeller içinde kullanılan notasyonlar Tablo 8.1. de gösterilmiştir. Kısaltma T N M C H C P R Q EM TM t 0 d D Tablo 8.1. tok Modellerinde Kullanılan Notasyonlar Açıklama Temin süresi ipariş noktası tok seviyesi ipariş miktarı Birim başına yıllık stok bulundurma maliyeti ipariş başına sipariş verme maliyeti Yıllık talep ipariş miktarı Q opt =Ekonomik sipariş miktarı Yıllık toplam maliyet iparişler arasındaki optimal süre Ortalama günlük talep hızı Talep Ekonomik ipariş Miktarı Modeli Hangi miktarda ve hangi zamanda sipariş verileceğine ilişkin kararlar için kullanılan en basit modeldir. Modelde ideal hale getirilmiş koşullar altında sipariş miktarı ve zamanı belirlenir. toklar sipariş noktasına geldiğinde sabit miktarda sipariş (M) verilir. ipariş noktası işletmeyi temin süresi boyunca stoksuz bırakmayacak, ancak temin süresi sonunda mal teslim alındığında stoklar sıfıra inecek düzeyde belirlenir. Temin süresi sonunda teslimle birlikte stok seviyesine (N) kadar yükselir (N 1 ). Büyük miktarlarda ortalama sipariş düzeyi; N 2 küçük miktarlarda ortalama sipariş düzeyi). Şekil 8.4. de ekonomik sipariş modeli görülmektedir. ipariş miktarının yüksek olması, ortalama stok düzeyini yükseltecektir, dolayısıyla yıllık stok tutma maliyeti, sipariş miktarıyla doğru orantılı bir şekilde artacaktır. Diğer taraftan sipariş miktarının artması, verilen sipariş sayısını azaltacaktır. Yıllık sipariş verme maliyeti düşecektir. Şekil 8.5. de EM modelinde stoklara ilişkin maliyetler arasındaki ilişki görülmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
tok Yönetimi tok N 2 M N 1 Zaman Şekil 8.4 Ekonomik ipariş Modeli Toplam maliyet Tutma maliyeti 0 Q ipariş maliyeti Miktar ( EM) Şekil 8.5. Ekonomik ipariş Modeli İlkesi Birbiriyle ters orantılı hareket eden bu iki maliyet unsurunun dengelendiği noktanın, yani yıllık maliyeti minimize edecek sipariş miktarının bulunması gerekir. Yıllık toplam stok maliyeti, sipariş miktarı cinsinden yazılırsa denklemimiz şu şekilde olacaktır: TM= Yıllık sipariş verme maliyeti + Yıllık stok bulundurma maliyeti + Yıllık satın alma maliyeti TM(Q) C H Q C 2 P R ( R. P) Q Toplam maliyeti minimize etmek için yani ekonomik sipariş miktarının (EM) hesaplanmasında toplam maliyet denklemi Q ya göre birinci türevi sıfıra eşitlenir ve Q çözülür. CP. R CH TC/ Q 0 0 2 Q 2 Q opt EM 2C R C p H Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Örnek tok Yönetimi İnşaat malzemesi satan bir firmanın fayans siparişi vereceğini varsayalım. İçinde bulunduğumuz yıl fayans için tahminî talep 45.000 m 2, sipariş verme maliyeti sipariş başına 1.000 TL, üretici işletmeden satın alma maliyeti m 2 başına 50 TL dir. Yıllık stok tutma maliyeti m 2 başına birim fiyatının % 20 sine eşittir. Temin süresi 2 gündür. Toplam maliyetlerin minimizasyonunu sağlayacak sipariş miktarı, sipariş sayısı ve siparişler arasındaki optimal süreyi hesaplayalım. Veriler: C P = 1.000 TL P= 50 TL C H = 0.20(50)= 10 TL m 2 /yıl R= 45.000 m 2 T= 2 gün d = 45.000/360=125 (yıl 360 gün olarak alınmıştır) EM= 2 Cp R CH = 2 1.000 45.000 =3.000 m 10 2 toklara ilişkin maliyet minimizasyonu açısından her seferde 3000 m 2 lik siparişin verilmesi uygun olacaktır. Bu durumda yılda 45.000/3.000=15 kez sipariş verilecek, siparişler arasındaki optimal sürede 3.000/45.000=0,066 yıl, diğer ifadeyle 24 gün (360/15) olacaktır. Hangi miktarda sipariş verilmeli sorusunu cevapladıktan sonra siparişin ne zaman verilmesi de belirlenmelidir. Talep ve temin süresi verildiği için sipariş noktası hesaplamamız şu şekilde olacaktır. N= (T)= 125*2=250 Toplam stok maliyetinin hesaplanması da şu şekilde olacaktır. TM(Q)= C H (Q/2) + C p (R/Q) TM(Q)= 10(3.000/2) + 1.000(45.000/3.000) = 30.000 TL ABC ınıflandırması ABC sınıflandırması malların bir önem ölçüsüne göre sınıflandırılmasını gerektirir. Önem ölçüsü genellikle yıllık parasal tutar olarak alınır. Parasal kullanım tutarı, bir birim ürünün değeriyle yıllık kullanım miktarının çarpımına eşittir. ınıflandırmada A grubuna düşen ürünler çok önemlidir. Bu gruptaki ürünlerin planlama ve denetimi dikkatli yapılmalıdır. Gözden geçirme aralıkları, optimal sipariş miktarı, sipariş noktası, emniyet stok değerleri, maliyet verilerinin toplanması, talep tahminlerinin duyarlı bir biçimde yapılması gerekmektedir. B grubu ürünlerin önem derecesi daha düşüktür. Planlama, denetim ve tahminler fazla kaynak ve çaba harcamaksızın yerine getirilmelidir. C grubunda ise önemsiz stok kalemleri yer alır. Bu gruptaki mallar için sipariş ve kayıt işlemleri basit, gözden geçirme süreleri uzun tutulmalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
tok Yönetimi Genel bir değerlendirme yapılacak olursa üç kategoriden oluşan stok kalemleri içinde A grubuna girenler, stoktaki malların % 10 unu, buna karşılık parasal kullanım açısından yaklaşık % 60 ını oluşturur. B grubuna girenler, stoktaki malların % 30 unu oluştururken parasal karşılık olarak yaklaşık % 30 luk bir değere sahiptir. C grubunu oluşturan mallar ise stoktaki malların % 60 ını oluştururken, parasal kullanımın yaklaşık % 10 unu oluştururlar (Şekil 8.6.). Parasal kullanım yüzdesi Miktar yüzdesi Şekil 8.6. ABC Analizinin Tipik onuçları Burada önemli olan, stoktaki malların miktar olarak az bir kısmının parasal değer olarak önemli bir yüzdeyi oluşturması ve dolayısıyla bu tür malların denetlemelerinin daha iyi yapılması gereğidir. Emniyet toku ve Hizmet Düzeyi Talep ya da temin süresinde bir değişkenlik olduğunda temin süresi boyunca gerekli olan stok düzeyinin kesin olarak belirlenmesi mümkün değildir. Talep ya da temin süresi beklenenin altında kalmışsa sorun yoktur ancak talep ya da temin süresinin ya da her ikisinin birden beklenen değeri aşması durumunda sorun ortaya çıkacaktır. Talep hızında meydana gelen değişme stoktan daha fazla mal çekilmesine neden olabilir. Yine temin süresinin uzaması yeni mal üretiminden önce stokların tükenmesine neden olabilir. Bu bakımdan talep ya da temin süresi değişkenliğinde stoksuz kalma durumuna karşı önlem alınması gerekmektedir. Önlem olarak temin süresi boyunca stoksuz kalma riskini azaltmak için güvenlik stoku bulundurulması yoluna gidilir. Talep ve temin süresi birbirleriyle etkileşim hâlinde bulunur. Uygulamada bu etkileşim sonucunda ortaya çıkan değişkenliğe karşı önlem alınmalıdır. Temin süresi haricinde oluşan talep artışları yeni bir siparişin açılmasını sağlar. Bu nedenle sadece temin süresinde stoksuz kalma riskine karşı önlem alınması yeterli değildir. Kullanım ya da temin süresinde değişkenlik söz konusu olduğunda, sipariş noktası şu şekilde belirlenir: ipariş Noktası= Temin süresi içinde gerçekleşen talep + Güvenlik toku Güvenlik toku, ortalama stok seviyesini yükseltmektedir (Şekil 8.6.). Yüksek güvenlik stoku, beklenmedik yüksek talebin karşılanmasında ve daha iyi müşteri hizmeti sunulmasında önemli bir yer tutar. Ancak büyük miktarda stok tutmanın maliyeti de yüksek olmaktadır. Dolayısıyla stok miktarı ile stok tutma maliyetinin dengelenmesi gerekmektedir. Ancak maliyetlerin tahmin edilmesinin zorluğu sorun yaratmaktadır. Bir diğer yaklaşım ise uygun hizmet düzeyinin belirlenmesinde yöneticilerin yargısına güvenmektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
tok Yönetimi tok seviyesi Hizmet düzeyi, temin süresi içinde talebin eldeki stok düzeyini aşmama olasılığı olarak tanımlanabilir. ipariş seviyesi Güvenlik stoğu Ekonomik sipariş miktarı Zaman Şekil 8.6 Güvenlik toku Ortalama tok eviyesini Yükseltmektir. Hizmet düzeyi: temin süresi içinde talebin eldeki stok düzeyini aşmama olasılığı olarak tanımlanabilir. % 95 olarak belirlenmiş bir hizmet düzeyi, % 95 olasılıkla temin süresi boyunca eldeki stokların talebi karşılamaya yeterli olacağı anlamına gelir. % 95 lik hizmet düzeyi % 5 lik stoksuz kalma riskiyle eş anlamlıdır. Bu bakımdan en uygun güvenlik stok miktarının belirlenmesi gerekmektedir. Hizmet düzeyi seçiminde stoksuz kalma maliyeti de bir diğer kriter olmaktadır. Belli bir hizmet düzeyinde talep hızı ya da temin süresindeki değişkenlik ne kadar fazla ise o hizmet düzeyini karşılamak için gerekli güvenlik stoku da o kadar yüksek olacaktır. Temin süresi içinde gerçekleşen talebin normal dağılım özelliği gösterdiği varsayılırsa; Güvenlik toku=z. temin süresi içinde oluşan talebin standart sapması Z= Arzulanan hizmet düzeyine ulaşmak için gerekli standart sapma sayısı. Z= 1 olursa temin süresi içinde stoksuz kalma riski % 15,9 Z= 2 olursa temin süresi içinde stoksuz kalma riski % 2,3 Z= 3 olursa temin süresi içinde stoksuz kalma riski % 0,1 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Örnek tok Yönetimi Mutfak eşyaları satan bir perakende mağazasında farklı boyutlarda mutfak dolapları satılmaktadır. Mutfak dolabı talebi normal dağılım özelliği göstermekte, dolaplara haftalık ortalama 200 adet talep olmaktadır. Dolaba ilişkin talepteki standart sapma 40 adettir. Dolap başına sipariş maliyeti 200 TL, stok tutma maliyeti de 6 TL'dır. Temin süresi 3 haftadır. Arzulanan hizmet düzeyi % 95'tir. Güvenlik stok miktarı maliyeti ne kadar olmaktadır? Eğer hizmet düzeyi % 97'ye çıkarılırsa bu maliyet ne kadar olur? Çözüm Veriler: D=200 Adet/Hafta Yıllık talep (R)=10.400 Adet δ=40 Adet/Hafta C P =200 TL C H =6 TL T=3 hafta EM= 2 Cp.R = 2.200.10.400 = 833 CH 6 Temin süresi içinde beklenen talep=200.3=600 Yeniden sipariş düzeyi= Temin süresi içindeki beklenen talep + Güvenlik stoğu= 600 + Güvenlik stoğu % 95 hizmet seviyesi için Z= 1.64 (Z Tablo değeri) Güvelik stoğu=z.δ. 3=1,64.40.1,73=114 % 95 hizmet düzeyinde stoklar 714 (600+114) adete düştüğünde 833 adet sipariş vermek en iyi karar olacaktır. tok miktarı, güvenlik stok miktarı olan 114 adete düştüğünde sipariş verileceği için bu stok kullanılmayacaktır. tok tutma maliyeti= 114.6=684 TL. Eğer hizmet seviyesi % 95'ten % 97'ye çıkarılırsa; Z = 1.88 olacak bu durumda: Güvenlik stoğu=z.δ. 3=1,88.40.1,73 = 130 tok tutma maliyeti= 130.6 = 760 TLolacaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Özet tok Yönetimi Bu bölümde stok yönetimi konusu ele alınmıştır. İşletmelerin stok tutma nedenlerine değinilmiştir. Temel stok tutma türleri şu şekilde sınıflandırılmıştır: Ham madde, parça ve paketleme stoğu. üreç içi stok. Bitmiş ürünler. Zincirdeki stoklar. Genel hammadde ve gereçler. Yedek parçalar. tok yönetim ve denetim sistemleri içinde yer alan sabit sipariş miktarı ve sabit sipariş dönemi sistemlerinden bahsedilmiştir. tok modelleri içinde yer alan, ekonomik sipariş miktar modeli, ABC sınıflandırması, emniyet stoğu ve hizmet düzeyi örneklerle anlatılmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
tok Yönetimi Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. DEĞERLENDİRME ORULARI 1. Genellikle üretim ya da imalat süreçlerini beslemede kullanılan stok türü aşağıdakilerden hangisidir? a) Ham madde, parça ve paketleme stoku b) üreç içi stok c) Bitmiş ürünler d) Hazırdaki stoklar e) Genel ham madde ve gereçler 2. Aşağıdakilerden hangisi stok tutma nedenleri arasında yer almaz? a) Ölçek ekonomisine ulaşmak b) Arz ve talebi dengelemek c) Üretimde uzmanlaşmak d) Yeniden sipariş ve talepteki belirsizliklerden korunmak e) Yeni tedarikçilerle iş birliği yapmak 3. tok yönetimi ve sigorta hangi maliyet içinde yer almaktadır? a) ermaye maliyeti. b) Hizmet maliyeti c) tok tutma maliyeti d) Risk maliyeti e) Alternatif maliyet İnşaat malzemesi satan bir firmanın fayans siparişi vereceğini varsayalım. İçinde bulunduğumuz yıl fayans için tahmini talep 50.000 m 2, sipariş verme maliyeti sipariş başına 1.500 TL, üretici işletmeden satın alma maliyeti m 2 başına 20 TL dir. Yıllık stok tutma maliyeti m 2 başına birim fiyatının % 20 sine eşittir. Temin süresi 3 gündür. Yukarıdaki veriler ışığında aşağıdaki soruları cevaplayınız. 4. Toplam maliyetlerin minimizasyonunu sağlayacak sipariş miktarı nedir? a) 6.124 b) 6.126 c) 6.128 d) 6.130 e) 6.132 5. ipariş sayısı nedir? a) 8 b) 10 c) 12 d) 14 e) 16 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
tok Yönetimi 6. iparişler arasındaki optimal süre nedir? a) 15 b) 30 c) 45 d) 60 e) 75 7. ipariş noktası nedir? a) 223 b) 345 c) 417 d) 569 e) 665 8. Toplam stok maliyeti nedir? a) 10.240 b) 11.450 c) 12.260 d) 13.770 e) 14.380 Mutfak eşyaları satan bir perakende mağazasında farklı boyutlarda mutfak dolapları satılmaktadır. Mutfak dolabı talebi normal dağılım özelliği göstermekte dolaplara haftalık ortalama 300 adet talep olmaktadır. Dolaba ilişkin talepteki standart sapma 30 adettir. Dolap başına sipariş maliyeti 300 TL, stok tutma maliyeti de 8 TL'dır. Temin süresi 2 haftadır. Arzulanan hizmet düzeyi % 95'tir (Z= 1,64). Yukardaki veriler ışığında aşağıdaki soruları cevaplayınız. 9. Güvenlik stok miktarı ne kadardır? a) 40 b) 50 c) 60 d) 70 e) 80 10. Güvenlik stok maliyeti ne kadar olmaktadır? a) 480 b) 500 c) 520 d) 540 e) 560 Cevap Anahtarı 1.A, 2.E, 3.B, 4.A, 5.A, 6.C, 7.C, 8.C, 9.D, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
tok Yönetimi YARARLANILAN KAYNAKLAR tevenson, W. 1986, Production and Operation Management, 2nd Ed. Richard D. Irwin, Inc. Waters, D. 2003, Logistics: An Introduction to upply Chain Management, Palgrave MacMillan. Rushton, A., Oxley, J., and Croucher, P. 2000, Handbook of Logistics and Distribution Management, Kogan Page Ltd. Lambert, D., tock, J., Ellram, L. 1998, Fundementals of Logistics Management, McGraw Hill. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16