Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı 24, ss. 9-8 Selcuk Uversy Joural of Isue of Socal Sceces Dr. Mehme YILDIZ Specal Edo 24, p. 9-8 Fasal Derleşme, Ekoomk Büyüme ve Türk Fas Ssem (99-2) Semye ORUÇ * Ahme TURGUT ** ÖZET Fasal derleşme, br ülkede kullaıla fasal araç ürler arması ve bu araçları daha yaygı kullaılablr hale gelmesdr. Ekoomk büyüme se br ülkede ürem kapases, ürem ve dolayısıyla mllî gelr arması olarak aımlamakadır. Büyüme ç ya ürem fakörler kullaımıı arması ya da ekoloj gelşmes gerekmekedr. Foksyolarıı ek br bçmde yere gere gelşmş fasal ssemler, breyler ellerdek küçük asarrufları büyük yaırımlara yöledrerek, yaırımları çeşllğ armasıı sağlayarak, rskler mmze ederek ve yaırımcılara blg sağlama yoluyla ekoomk büyümey arırmakadır. Bu çalışmada fasal derleşme ekoomk büyüme üzerdek ekler es edlmşr. Bu edele fasal derleşme ekoomk büyüme üzerdek eks 99-2 döem üçer aylık verler hesaplaarak haa düzelme model le Türkye ekooms ç celemşr. Çalışmada, fasal derleşme le büyüme lşks varlığıı ve yöüü esp emek amacıyla, leraürde yaygı olarak kullaıla Haa düzelme model çerçevesde Grager edesellk esler uygulamışır. Yapıla ese Türkye ç 99 2 yılları çeyrek döemler baryle ekoomk büyüme ve fasal derleşmey gösere verler esp edldke sora ekoomerk aalz yapılmışır. Ekoomk büyüme göserges olarak, GSYİH kullaılmışır. Fasal derleşme ölçülmesde se, para arzlarıı (M2 ve M3) GSYİH ye oraı le baka mevdua yükümlülükler ve yurç kred hacm GSYİH ye oraı gösergeler kullaılmışır. Daha sora fasal derleşme gösergeler le ekoomk büyüme gösergeler ç VAR model oluşurularak, uygu geckme uzulukları çeşl esler aracılığıyla belrlemşr. Kullaıla serler düzey bazıda durağa olmayıp. farklarıda durağa oldukları ç (heps I()) bular arasıda uzu döeml lşk yöüü araşıra eşbüüleşme aalz yapılmışır. Eşbüüleşme bulua modellerde vekör haa düzelme (ECM) elde edlmşr. Bulua geckme uzulukları da dkkae alıarak, Türkye ç Grager edesellk esler yapılmışır. Kısa döem aalzde, haa düzelme erm kasayısı sasksel olarak alamlı ve egaf olduğu görülmüşür. Dolayısıyla değşkeler arasıda oraya çıka sapmalar uzu döemde dege düzeye yakısamakadır. Tes souçlarıa göre, Türkye ye a verler ç yapıla aalz soucuda elde edle blgler fasal derleşme ve ekoomk büyüme arasıdak uarsızlığı kısa döemde orada kalkacağı görülmüşür. Fasal derleşme ölçülerde Baka Kredler/GSYİH(Çıkı), M3[M2+Resm Mevdua+TCMB Mevduaları]/GSYİH(Çıkı), M2[M(Dolaşımdak Para+Vadesz Mevdua)+Vadel Mevdua]/GSYİH(Çıkı) olduğu ve bu oraları ekoomk büyümey ekledğ yapıla ekoomerk aalz soucuda oraya çıkığı görülmekedr. Aahar Kelmeler: Fasal Derleşme, Ekoomk Büyüme, Brm Kök Aalz, Eşbüüleşme, Haa Düzelme Model JEL Kodu: E44, 6, C3 Facal Deepeg, Ecoomc Growh ad The Turksh Facal Sysem (99-2) ABSTRACT Facal deepeg, he crease ypes of facal srumes used a coury ad make avalable more wdely s ha hese ools. Ecoomc growh a coury where he produco capacy, produco, ad hece s defed as he crease aoal come. Or for he growh of he facors of produco should crease he use or developme of echology. Effecvely fulfll he fucos of a advaced facal sysems, major vesmes small savgs of dvduals drecg her vesmes by creasg dversy, whle mmzg he rsks ad crease ecoomc growh hrough he provso of formao o vesors. * Nğde Üverses ** Yrd. Doç. Dr., Nğde Üverses
Fasal Derleşme, Ekoomk Büyüme ve Türk Fas Ssem (99-2) Ths sudy esed he effecs o ecoomc growh facal deph. For hs purpose, he mpac o ecoomc growh, facal deepeg he perod 99-2 usg quarerly daa error correco model for he ecoomy of Turkey were vesgaed. I hs sudy, he relaoshp bewee facal deepeg ad growh order o deerme he exsece ad dreco, s wdely used he leraure, Grager causaly ess are appled wh error correco model. For he es, Turkey 99-2 years of quarerly daa showg ha ecoomc growh ad facal deepeg has bee deermed, he ecoomerc aalyss was doe. As a dcaor of ecoomc growh, GDP s used. Measure of facal deepeg, he moey supples (M2 ad M3) o GDP ad he rao of he volume of bak depos lables ad domesc cred o GDP rao dcaors are used o. The he VAR model for dcaors of facal deph dcaors ad ecoomc growh by creag he approprae lag leghs were deermed hrough varous ess. Sll o used by level seres because hey are sll dffereces (all I ()), hey are vesgag he dreco of he relaoshp bewee he log-erm co-egrao aalyss. The coegrao vecor error correco models (ECM) have bee obaed. Takg o accou he legh of he delay, Grager causaly ess were coduced for Turkey. Shor-erm aalyss, he error correco erm coeffce was foud o be sascally sgfca ad egave. Therefore, he resulg devaos bewee he varables coverge o he log-erm equlbrum level. Accordg o es resuls, he aalyss for he daa belogg o Turkey as a resul of formao obaed from he dscrepacy bewee facal deepeg ad ecoomc growh was see o dsappear he shor erm. The resuls of Grager causaly aalyss deermed he dreco of causaly, ha s caused by ecoomc growh, facal deepeg has bee cocluded. Facal deepeg measuremes Bak Loas / GDP (oupu), M3 [M2 + Offcal Deposs Deposs + CBT] / GDP (oupu), M2 [M (currecy crculao + demad deposs) + Tme Deposs] / GDP (oupu), ad hese raes are affec ecoomc growh appears o have emerged as a resul of he ecoomerc aalyss. Keywords: Facal Deepeg, Ecoomc Growh, U Roo Aalyss, Coegrao, Error Correco Model JEL Kodu: E44, 6, C3. Grş Fasal derleşme, br ülkede kullaıla fasal araç çeşler le bu çeşllğ yaygı kullaılablmes fade emekedr. Fasal gelşme/derleşme fasal pyasalarda oluşurula foları reel sekörü beslemesyle oraılı olarak büyümüş ve gelşmşr. Bu krer emel alarak fasal ssem gelşmşlğ ölçe e öeml göserge se M2[M(Dolaşımdak Para+Vadesz Mevdua)+Vadel Mevdua]/Y[Gelr] dr. Dövz evda hesaplarıı da büyesde barıdıra M2Y para arzı aımıdır. Fasal pyasalardak mevduaları br kısmıı dövz mevdualarıda meydaa geldğ dkkae alıdığıda bu oraı öem oraya çıkmakadır. Bu ora oplam fasal varlıkları gelre oraıı fade emekedr. Ora e kadar yüksekse fas sekörüde yaraıla folar o ölçüde reel sekörü fo alepler karşılıyor demekr. Çalışmamız da kavramsal olarak fasal derleşme kavramı ele alımışır. Fasal derleşme kavramı, mkar, yapısal, fya, ürü çeşllğ ve değşm malye ölçüler le açıklamışır. Türkye ekoomsde 99-2 yılları arasıda, fasal derleşme ve büyüme arasıdak ek yöüü esp emek amacıyla, eorde geel olarak Brm Kök Aalz ve Grager edesellk esler kullaılmışır. Türkye uygulaması ç 99 2 yılları çeyrek dlmler olarak ekoomk büyüme ve fasal derleşmey gösere verler aalz edlerek sayısal değerledrme yapılmışır. Burada GSYİH büyüme vers olarak kullaılmışır. Fasal derleşme belrlemesde, ( M2 ve M3) para arzlarıı GSYİH ye oraı le baka mevdua yükümlülükler ve yurç kred hacm GSYİH ye oraı gösergeler kullaılmışır. Ayrıca ekoomk büyüme ve fasal derleşme gösergeler ç VAR model oluşurulmuşur. Belrlee uygu geckme uzulukları le kullaıla serler sevye emelde durağa olmayıp. farklarıda durağa hesapladıklarıda (heps I()) uzu sürel eşbüüleşme aalz le ek yöü göserlmşr. Eşbüüleşme sorası vekör haa düzelme model (ECM) bulumuşur. Bulua geckme uzulukları da dkkae alıarak, Türkye Grager edesellk esler yapılmışır. 2. Fasal Serbesleşme Fasal serbesleşme, devle baskı ve müdahaleler fasal ssem üzerde kaldırılarak, ssem pyasa syallere göre şlemesdr. Sözü edle baskı ve müdahaleler geellkle; yabacı sermaye harekelere kısılama gerlmes, selekf kred koroller uygulaması, faz oraları ve dövz kurlarıı baskı alıda uucu edbrler gerlmes şekldedr (Sele, 997: 35). Bu çerçevede fasal lberalzasyo uygulamalarıı, ç fasal lberalzasyo (ülke çde fasal daralmaya yol aça koroller ve sıırlamaları kaldırılması) ve dış fasal lberalzasyo (sermaye koroller kaldırılması ve bu çerçevede yurdışıda yurçe ve yurçde yurdışıa sermaye harekelere serbes aıması) olarak sııfladırılmakadır ( Uzuoğlu vd., 995: 93-94). Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı / 24
Semye ORUÇ Ahme TURGUT 3. Fasal Gelşme Ölçülmes Fasal gelşme esp ç y belrlemş gösergeler deme ekoomk polkaları hazırlamasıda, eyleme geçrlmesde gerekldr. Fasal pyasalar ç belrlee fakörler; parasal durumu, kred akışıı, lkde yöem ve fasal sekörü rsk yöem karakerskler açıklayablmeldr (Kar ve Ağır, 25: 55). Bu gelşme gösermekedr k ek br göserge fas pyasasıda yeerl gelşme göserges olamamakadır (Ağır, 2: 89). Fasal gelşmey/derlğ ölçmede kullaıla gösergeler beş başlık alıda oplaacakır. Bular; mkar, fya, yapısal, ürü çeşllğ ve değşm malyeler ölçülerdr (Darıcı, 29: 36). 3.. Mkar Ölçüler Mkar ölçüler; parasal büyüklükler, kredlere lşk büyüklükler, sermaye pyasası gösergeler olarak üç al kaegorde oluşmakadır. Parasal büyüklükler mkar gösergeler arasıda e çok kullaıla gösergelerdedr. Uygulamalarda ölçülmes zor ola değşke ç ölçümü kolaylaşıra değşke pake seçlmes çok öemldr (Kar,2:57). Belrmemz gerekr k mkar ölçüler olarak kullaıla gösergeler ( para- kred ve sermaye büyüklükler) fasal derleşme ölçümüde emel değşkeler olarak kullaılmakadır (Ağır, 2: 9). 3... Parasal Büyüklükler Parasal büyüklük ölçüler arasıda; dar aımlı (M) ve geş alamda para arzı (M2, M2Y, M3) değşkelerde ürele (M/GSYİH, M2/GSYİH, M2Y/GSYİH, M3/GSYİH gb) faklı ölçüler bulumakadır. M/GSYİH oraıı, fasal pyasalardak gelşme le brlke düşmes gerekr. Ya fasal gelşme/derleşme dereces arıca dolaşımdak para mkarıı (M) azalması gerekmekedr. Uygulamada e sık kullaıla parasal büyüklük göserges geş alamda para arzıı gelre oraıdır (M2/GSYİH). Bu göserge ekoomdek parasallaşma dereces gösergesdr. Ayı zamada ülke vaadaşlarıı bakacılık sseme duydukları güve gösermekedr (Darıcı, 29: 36-37). Fo hyacı ola kurumlara fas pyasasıda borç vereblmey fade ede M3/GSYİH göserges fasal gelşme/derleşme başarıldığı durumlarda büyümekedr (Erm ve Türk, 25: 27). Bu duruma paralel olarak M3/GSYİH oraı ekoomk büyüme le doğru oraılı olarak büyümes beklemekedr (Ağır, 2: 9). 3..2. Kredlere İlşk Büyüklükler Fasal gelşme/derleşme belrleycs ola kred büyüklükler üçe ayrılmakadır. Bular (Yelda, 23: 32); Yur ç oplam kred hacm gelre oraı (YİKH/GSYİH), Özel seköre verle kredler gelre oraı (ÖSKH/ GSYİH), Özel seköre verle kredler oplam kred hacme oraı, (ÖSKH/YİKH) seklde aımlamışır. Bu gösergeler foları yaırımlara akarılma oraıı gösermes edeyle, fasal derleşme arması le brlke bu oraları da arması beklemekedr. 3.2. Yapısal Ölçüler Fasal ssem çersdek yapısal gösergeler gelşmşlk/derlk gösergeler arasıda çok öeml değşkelerde brsdr. Geş alamda para arzıı (M2) dar alamda para arzıa (M) oraı (M2/M); vadel mevduaları fasal ssem çersde buluduğu ve kullaıldığıı fade emekedr (Yez, 2: 29-3). M2/M oraıdak büyüklüğü paraı bakacılık ssemde değerledrldğ gösermekedr (Lych, 996: 2). 3.3. Fasal Fya Ölçüü Reel faz oralarıı fasal gelşme/derleşme göserges olduğuu gösere öeml orada akademk çalışma yapılmışır. McKo Shaw hpoeze göre, reel faz oralarıdak arışı sermaye brkm ve yaırımları arıracağı ddası bulumakadır (Erm ve Türk, 25: 27). Faz arışı ç asarrufları fasal Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı / 24
Fasal Derleşme, Ekoomk Büyüme ve Türk Fas Ssem (99-2) ssemde oplamaya yöelrke dış asarrufları ülkeye yöelmese dolayısıyla yaırıma ve büyümeye ede olacağı savuulmakadır. 3.4 Ürü Çeşllğ Ölçüü Fasal pyasalarda kullaıla ürü çeşllğ e kadar fazla se o pyasa gelşmş br pyasa olarak adladırılmakadır. Derlğ olmaya pyasalarda kred ve ahvl vb. emel fasma araçları kullaılır ke, derlğ ola pyasalarda swap, fuure, forward ve opsyo gb ürev ürüler kullaılmakadır (Oksay, 2:9). Bu arada Türkye ölçeğde ürü çeşllğ fazla olduğuu söylemek zor görümekedr. 3.5. Değşm Malye Ölçüü Fasal ssem gelşmes ve derleşmesde aracılık malyeler çok öeml gözükmekedr. Aracılık malyeler düşürüldüğü ölçüde uzu döeml gelşm ve derleşme söz kousu olacakır. Fasal aracılığı şlem malye geellkle faz oraı le ölçülmekedr. Bu se kred faz oraı le mevdua faz oraı arasıdak farka ya faz marjıda oluşmakadır (BDDK, 26: 8). Özele, br fas pyasasıda ekoomde büyüme ve fasal derleşmede beş ayrı fakör kullaılmışır. Fasal derleşme gösergeler, mkar, yapısal, fya, ürü çeşllğ ve değşm malyeler şekldedr. Acak, fasal derleşme le brlke; -M/GSYİH oraı azalmalı, -M2/GSYİH oraıı arması, -M3/GSYİH oraıı arması, -ÖSKH/GSYİH oraı armalı, -ÖSKH/YİKH oraı armalı, -Değşm Malyeler azalmalı, - Fasal Ürü Çeşllğ armalıdır. Ayrıca fasal ssemdek ürü farklılığıı arması br fasal ssem gelşmşlğ ve derleşme olmazsa olmaz gösergelerde brs olarak fade edlmekedr. 4. Ekoomerk Yöem ve Çözümleme Souçları 4.. Leraür Taraması Fasal derleşme ve ekoomk büyüme arasıdak lşk geçmş zamalarda ber lg duyula br olgudur. Bu kouda Bageho (873), Schumpeer (9), Gurley-Shaw (955), Davs (965) ve Sylla (969) gb blmsel çalışmalar mevcuur. Bu çalışmalarda İglere ve Amerka ı arh deeymler kullaılmış pyasa başarısı ç fasal ssem gerekllğ vurgulamışır. Blmsel araşırmalarda fasal ssem le ekoomk büyüme veya ers sürekl çalışma kousu olmuşur (Asla ve Küçükaksoy, 26: 26-27). Aşağıda ablo de özellkle 99 sorası bu kouda yapıla akademk çalışmalar özelemşr. Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı / 24 2
Semye ORUÇ Ahme TURGUT Tablo. Fasal Gelşme ve Büyüme İlşks Üzere Yapıla Çalışmalar Çalışma Çalışmaı Nelğ Souçlar Beecvega ve Smh (99) Teork çalışma Model, sadar şarlar alıda fasal hzmeler gelşm, reel büyüme oralarıı eklemekedr. Kg ve Leve (993) Ülkeler arası çalışma 96 98 döeme a 8 ülke Fasal derleşme beklee ekoomk büyüme oralarıyla, fzksel sermaye brkmyle ve ekoomk vermllkle doğru oraılıdır. Obsfeld (994) Teork çalışma Lk hsse seed pyasaları, ekoomk büyümeyle doğru oraılı, faka e lkde ede uluslararası fas pyasalarıyla eegrasyo, özel sekör asarruf mkarıda bağımsızdır. Beecvega vd. (995) Leve ve Zervos (996) Teork çalışma Bağımlı değşke olarak 3 büyüme oraı bulua 77 ülkel yaay kes aalz 5 ABD eyale çere pael ver Hsse seed pyasası lkdes, büyüme oraları, vermllk ve sermaye arışları arasıda doğrusal br lşk görülmüşür. Fasal derlğ gösergeler ve lkde, büyüme le arasıda üç ür sasksel pozf alamlı lşk bulumakadır. Bular; çıkıı, yaırımı ve vermllğ büyümes. Jayarae ve Sraha (996) aalz (972 92) Bakaı verdğ kredler kales armasıı, ara ekoomk büyümede ekl olduğuu kaılamışır. Leve (997) Yaay kes aalz Fasal gelşme ve ekoomk büyüme arasıda doğrusal lşk bulumakadır. Fasal ssem yapısı ve foksyoları le lgl kaılar yeerszdr. Rousseau ve Wachel (998) Raja ve Zgales (998) Neusser ve Kugler (998) Leve ve Zervos (998) Demrgüç-Ku ve Maksmovç (998) Leve, Loayza ve Beck (2) Aress, Demerades ve Lued (2) Sha ad Morrs (22) 5 saayleşmş ülke ç zama sers aalz (ABD, Kaada, İglere, İsveç, Norveç) Frma ve edüsr emelde geş br ülke opluluğu ç zama sers aalz (98 99) OECD ülkeler mala saaylerzama sers aalz. Ülkeler arası aalz (976-93) 3 gelşmş ve gelşmeke ola ülke ç ülkeler arası aalz. Yaay kes çalışması ve damk pael ekkler Zama Sers Aalz VAR ve Grager Nedesellk Tes Çıkıda aracılığa çok küçük br ger besleme kaıı le fas büyümey ögörmekedr. Fasal gelşme, ekoomk büyüme üzerde kakısı fazladır. Ayrıca fasal pyasaı başarısı rekabeç ek yaraablmesdr. Fasal derleşme, sürecde GSYİH le mala sekörü fakör vermllğyle eş büüseldr. Mekul değerler pyasası ve ekolojk yaırımları yapmış y br fas aracı kurumu; ekoomk büyüme yaıda sermaye brkm, yaırımları ve vermllk arışıı doğrusal olarak ekledğ görülmüşür. İy br mekul değerler pyasası ve düzel ve z br şeklde oluşurulmuş hukuksal al yapı, daha az soru ve daha olumlu fasal souçları kolaylaşırmakadır. İy br mekul değerler pyasasıdak gelşme le uzu döeml büyüme arasıda eş zamalı olmaya kuvvel br olumlu ek söz kousudur. Fasal aracı kurumular ve sermaye pyasalarıı derleşmes ekoomk büyümey hızladırmaka, acak bu süreçe fasal aracı kurumular çok öeml role sahprler. Bazı ülkeler ç oraya çıka k yölü lşk, dğer ülkeler ç ek yölü bulumuşur. Drsaks ve Adamopoulos (24) Our (25) Sha ve Jahog (26) VAR Meodolojs GragerNedesellk (Ooregresf model VAR Meodolojs Fasal gelşmede ekoomk büyümeye doğru br edesellk lşks olduğu soucua ulaşılmışır. 98 sorası Türkye ekoomsde yaşaa gelşmeler soucuda GSMH dak değşme ek emedğ acak akp ede yıllarda oraya çıka fasal pyasa sorularıda GSMH ı eks olduğu görülmüşür. Fasal gelşme ve ekoomk büyüme arasıda karşılıklı br ek söz kousudur. Yapraklı (27) VAR ve Grager Nedesellk Tes Tcar ve mal lberalleşme le ekoomk büyüme arasıda karşılıklı br ek söz kousudur. Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı / 24 3
Fasal Derleşme, Ekoomk Büyüme ve Türk Fas Ssem (99-2) 4.2. Durağalık Kavramı Zama sers aalzde yapıla sasksel souçları güvelr olması ç durağalık kavramı öemldr. Y = α + α Z + e, T 4. Regresyo deklem ele alıdığıda; klask regresyou varsayımı gereğ deklemdek Y ve Z durağa 2 özellğe sahp dz, E ( e ) = ve γ e ( h) = δ, h= dır. Eğer deklemde durağa olmaya değşke varsa sahe regresyo vardır der. Sahe regresyo varlığıda, çözümlemelerde elde edle R 2 değer yüksek ve sasğ öeml görüür; acak elde edle souçlar alamlı gerçeklere dayadırılamaz. Grager ve Newbold (974) buu şu şeklde fade emşlerdr (Erek, 996: 379-38); Y = Y + e 4.2 ve γ Z = Z + e 4.3 Z 2 2 E(e Y ) = ve E(e z ) =, γ e γ ( h) = δ ve γ ( h) = δ e, h= brbrde bağımsız değşkeler olmak Z üzere, yukarıdak eşlkler yardımıyla Y ve Z serler elde edls. Y ve Z serler ardışık olarak ekrarladığıda elde edle serler her br kullaılarak yukarıdak (5.) eşlğ ahm edls. Y ve Z serler brbrde bağımsız olduğu ç bu deklem ahmde elde edle souçlar alamsızdır ve k değşke arasıdak oraya çıka lşk sahedr. Ayrıca ahm edle arıklar yüksek derecede ookorelasyoa sahpr. Eğer deklemdek e değşke sokask rede sahpse e hçbr zama azalmayacakır, bu edele modeldek herhag br sapma sürekl olacakır. α erm regresyo deklemde çıkarılır, e yede fade edlrse; e = Y αz 4.4 elde edlr. Burada Y ve Z serler (4.2) ve (4.3) eşlklerde elde edlrse ve başlagıç değer Y = Z = alıırsa, e = e α e 4.5 = Y = Z olacakır. (4.5) eşlğde, değer arıkça (4.) eşlğdek ser varyasıı da arığı görülür. alıdığıda Var ( Y ) olacağıda, e durağa değlse regresyo deklem alamsızdır. Çözümlemeler ç emel varsayımlar sağlamadığıda hpoez eslerdek sasğ, F sasğ ve R 2 değer güvelr olmayacakır. Özele ser durağa olmadığıda sask souç çıkarımlar ç kullaıla esler geçerllğ yrecekr (Eders, 24: 55). 4.3. Egle- Grager Tes İle Eşbüüleşme Aalz Koegrasyo aalz espde ek dekleml durumda kullaıla Egle - Grager es, leraürde k aşamalı yöem adıyla da geçmekedr. İk aşamada uygulaa bu es, e küçük kareler ahm yöeme dayaır. Egle-Grager es lk aşaması, değşkeler arasıdak uzu döem lşky belrlemeye yöelkr. Tes lk aşamasıda k değşke arasıda koegrasyo olup olmadığıa karar verlr. Koegrasyo vekörüü ahme geçlmede öce, değşkeler Dckey - Fulller es yöemyle durağa olup olmadığı celer. Brm kök sıaması soucu, eğer değşkeler durağa se kc aşamaya gerek yokur. Tes soucuda değşkeler farklı derecelerde eegre olduğu bulumuşsa öyle k; Y sers.derecede eegre olmuş (I()) br ser ve Z sers 2.derecede eegre olmuş (I(2)) br ser se, değşkeler arasıda eşbüüleşme lşksde söz edlemez. Acak her k ser de. derecede eşbüüleşk (I()) olduğu belrlemşse, k değşke arasıdak uzu döem lşky belrlemek ç, regresyo deklemde e küçük kareler yöem (OLS) kullaılarak β ve β paramereler ahm edlr (Gujara, 999: 22). Y = β + βz + e 4.6 Bu deklemde elde edle haa ermler (arıklar), Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı / 24 4
Semye ORUÇ Ahme TURGUT eˆ = Y ˆ β ˆ βz 4.7 olmak üzere, bu haa ermler durağalığı Δe ˆ = θ ˆ e + ε 4.8 deklem kullaılarak es edlr. Eğer es soucu H : θ = red edlemezse, e haa ermler durağa değldr ve Y le Z serler arasıda eşbüüleşme yokur. Egle- Grager es 2. aşaması değşkeler kısa döeml lşkler belrlemeye yöelkr. Tes kc aşamasıda (4.6) deklemde elde edle haa ermler le haa düzelme model oluşurulur. Haa düzelme model; değşkeler arasıdak kısa ve uzu döeml lşkler uyuşurma aracıdır (Gujara, 999: 22). Modelde yer ala değşkelerde brs rasgele şok le eklemes dğer değşkelerle lşks ve bu şoku alaılarak ekrar degeye gelp gelmeyeceğ belrlemeye yöelk br uygulamadır. 4.4. Haa Düzelme Model (ECM) Haa düzelme mekazmasıı emelde ekoomk değşkeler arasıda uzu vadede br dege lşks varsayımı vardır. Kısa döemde bu uzu döem degesde sapmalar meydaa gelmekedr. Uzu döemde bu sapmaları gderek armasıı ölemes ç ECM kullaılmakadır. Haa düzelme mekazması le bu sapmaları br sorak döemde düzellmes amaçlamakadır. İlk kez Saga (964, 984) arafıda kullaıla ekk, Davdso.Hedry. Srba & Yeo (978) le aıılmışır. Egle ve Grager le yaygılaşırıla ekke, değşkeler brc farkları le eşbüüleşme regresyouu br döem geckmel haalarıı da çermekedr. Bu model kullamaı avaajlarıda e öemller, değşkeler arasıdak degeszlğ belrleerek düzellmes sağlamak ve kısa ve uzu döem edesellkler oraya koulmasıdır (Uça, 23: 54). Haa düzelme model e geel halyle Deklem (4.9) dek gb oluşurulmakadır (Uça, 23: 54). Δx = α + λ x + β y + = = = γ z +... + θ e + u Δy Δz = α + 2 = α + 3 λ x + β y + = = = λ x + β y + = = = γ z γ z +... + θ e 2 +... + θ e 3 + u + u 2 3 4.9...... Deklem (4.9) de x, y, z,... değşkeler ç Δ fark operaörüdür. λ, β, γ,. döemdek kasayılarıı verrke e haa düzelme ermdr. Haa düzelme erm, model damğ uzu döem degesde umaya çalışmaka ve değşkeler de bu dege erafıda salımaya zorlar. Haa düzelme erm kasayılarıı, θ, θ2, θ3,..., egaf ve sasksel olarak alamlı çıkması uzu döem degesde sapmaı varlığıı göserrke, e kadar sürede ekrar uzu döem deges yakalaacağı kousuda da fkr vermekedr. Dege durumuda kısa döeml sapmalar haa düzelme erm kasayısıı büyüklüğüe bağlı olarak düzellecekr (Uça, 23: 54). 5. Uygulama 5.. Ekoomk Büyüme Belrleme Modeller Uygulamaları Bu aalzde öcelkle modellerde yer ala değşkeler hakkıda blg verlecek olup, bu değşkeler durağa olup olmadıkları brm kök esler yardımıyla araşırılacakır. Daha sora modeller ayrı ayrı celeerek JJ (Johase-Juselus) Eş Büüleşme Tes ve şaye eş büüleşme buluursa ECM (Haa Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı / 24 5
Fasal Derleşme, Ekoomk Büyüme ve Türk Fas Ssem (99-2) düzelme Model) esler uygulaacakır. 5.2. Modellerde Kullaılacak Ver Se Çalışmada, 99: 2:4 yılları arası üçer aylık verler kullaılmışır. Kullaıla değşkelere a zama serler IMF, TCMB, Haze Bakalığı, TÜİK de alımışır. Verler aalzde E-Vews 6. bea programlarıda faydalaılmışır. Modellerde kullaıla üm değşkeler aşağıdak Tablo 2 de özelemşr. Tablo 2. Modelde kullaıla değşkeler ANALİZDE KULLANILAN DEĞİŞKENLER DEĞİŞKENİN TANIMI GDP GSYİH (Çıkı) LOANS Kred Payı DEPOSITS Mevdua Payı M2 M[Dolaşımdak-Para+Vadesz Mevdua]+Vadel Mevdua M3 M2 + Resm mevdua + TCMB Mevduaları Çıkı (GSYİH), kred payı, mevdua payı, para arzı değşkeler logarması alımışır. Ayrıca gerekl duyula değşkelere mevsmsel düzelme uygulamışır. Bua göre Çıkı (GSYİH), kred payı, mevdua payı,para arzı edeks değşkelere mevsmsel düzelme (Evews 6-bea_X) uygulamışır. 5.3 Brm Kök Tes Souçları Tablo 3 de ADF brm kök souçlarıa yer verlmşr. Modelde açıklamalarıa yer verle değşkeler (GDP, Loas, Deposs, M2, M3 ) öcelkle sevyede daha sora da brc farklarıda durağalık ese ab uulmuşur. Tüm değşkeler sevyede durağa değlke, brc farklarıda durağa bulumuşlardır. Bu değşkeler (Çıkı (GSYİH), kred payı, mevdua payı, para arzı) ç I () oldukları söyleeblmekedr. Tablo 3. ADF brm kök souçları DÜZEY BİRİNCİ FARK DEĞİŞKENLER ADF OLASILIK ADF OLASILIK DEĞERLERİ DEĞERLERİ DEĞERLERİ DEĞERLERİ GDP -2,27999,2345-3,959,3 LOANS -,57899,9775-4,89884, DEPOSITS -,3876,67-2,26468, M2 -,666663,8484 -,493, M3 -,58662,9384 -,57245, No: ADF es ç krk değerler Mc Ko (99) de elde edlmşr. ADF es, durağalık alerafe karşı, boş hpoezde brm kökü varlığıı es emekedr. 5.4. Mudell Flemg Model Uygulaması Modeldek değşkeler Çıkı (GDP), Kred Payı (Loas), Mevdua Payı (Deposıs), Para Arzı (M2), Para Arzı (M3) oluşmakadır. Kullaıla model aşağıda deklem le verlmşr. Model l(gdp)= α+ßl(loas)+ß2l(deposıs)+ l(m2)+ 2l(M3)+ VAR aalzde, M3[M2 + Resm mevdua + TCMB Mevduaları] krerlere göre geckme uzuluğu 6 bulumuşur. Model le lgl olarak ookorelasyo, ormallk ve değşke varyas soruu yokur. Geckme uzuluğu le oluşurula VAR modelde elde edle eş büüleşme aalz souçları Tablo 4 de göserlmekedr. Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı / 24 6
Semye ORUÇ Ahme TURGUT Tablo 4. Johase-Juselus Eşbüüleşme Tes Souçları ÖZDEĞER TRACE TESTİ(TT) %5 KRİTİK DEĞER OLASILIK EŞBÜTÜNLEŞME SAYISI,547 6,6889 69,8889, HİÇ*,332248 55,3565 47,8563,84 EN ÇOK *,27673 26,68394 29,7977,94 EN ÇOK 2,3297,5649 5,4947,2689 EN ÇOK 3,2292,6292 3,84466,6865 EN ÇOK 4 ÖZDEĞER MAXİMUM EİGEN VALUE(ME) %5 KRİTİK DEĞER OLASILIK EŞBÜTÜNLEŞME SAYISI,547 5,33236 33,87687,2 HİÇ*,332248 28,67257 27,58434,362 EN ÇOK *,27673 6,52745 2,362,955 EN ÇOK 2,3297 9,993568 4,2646,223 EN ÇOK 3,2292,6292 3,84466,6865 EN ÇOK 4 Eş büüleşme aalz souçlarıa göre, % 5 düzeyde e fazla br eş büüleşme vekörü olduğuu söyleye boş hpoez her k ese göre de reddedlmşr. Buu alamı % 5 düzeyde hem z es hem de maksmum öz değer ese göre e az br eş büüleşme lşks vardır. Model ç GDP(-) ye göre ormalze edlmş eş büüleşme deklem Tablo 5 de göserlmşr. Verle ekoomk büyüme, kred hacm, mevdua payı ve para arzı değerler gösermekedr. Paraez çdek değerler sadar haaları, köşel paraez çdek değerler se değerler fade emekedr. EŞBÜTÜNLEŞME DENKLEMİ Tablo 5. Normalze Edlmş Deklem ve ECM Kasayısı GDP (-) DEPOSITS (-) LOANS (-) M2 (-) M3 (-) -.697284.5478 4.44374-4.37.89 DENKLEM (.25858) (.9293) (.7699) (.754) [-2.69656] [.822] [ 5.77792] [-5.7334] ECM KATSAYISI -,28 [-2,2] Haa düzelme model deklemler Tablo 5 de göserlmekedr. Model ç haa düzelme kasayısı sasksel olarak alamlı ve (sıfır le br arasıda) egaf bulumuşur. Öreğ,depos % arığıda sasksel olarak oralama GDP %,69 arar. Loas % arığıda sasksel olarak oralama GDP %, arar. M2 % arığıda sasksel olarak oralama GDP % 4,44 azalır. M3 % arığıda sasksel olarak oralama GDP % 4,3 arar. Haa düzelme kasayısıı değer.28 dr. Bu souca göre ekoomk büyüme de gerçekleşe sapmaları her üç ayda yaklaşık.28 kadarıı orada kalkığı söylemekedr. Dğer br deyşle, uyarlama kasayısı sıfıra çok yakı olmadığı ç ekoomk deges kısa br sürede ekrar yakalayablecekr. Yaklaşık yılda ekrar uzu döem deges yakalaacakır. 6. Souç Bu çalışmada, fasal derleşme le büyüme lşks olup olmadığı, lşk var se ek pozf m yoksa egaf m olduğuu belrlemes ç Brm Kök Aalz çerçevesde Grager aalz yapılmışır. Yapıla ese Türkye 99 2 yılları çeyrek dlmler halde fasal derleşme ve ekoomk büyüme gösergeler belrleerek esler uygulamışır. Aalz soucuda elde edle blgler fasal derleşme ve ekoomk büyüme arasıdak uarsızlığı kısa döemde (6 ay le yıl arasıda) orada kalkacağı görülmüşür. Grager edesellk aalz souçları se edesellğ yöü esp edlmş, fasal derleşme ekoomk büyümeye sebep olduğu oraya çıkmışır. Bu çalışmada, Türkye de fasal gelşme/derleşme ve büyüme arasıda br bağı varlığı le bu bağı yöü fasal derleşmeye doğru olduğuu esp edlmşr. Bu souç, Robso arafıda fade edle alep akpl hpoez doğrulamakadır. Kısacası, ekoomlerde reel sekörü büyümes le fasal sekörü gelşeceğ soucuu doğurmakadır. Souç olarak, ekoom reel sekörüdek gelşme ve Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı / 24 7
Fasal Derleşme, Ekoomk Büyüme ve Türk Fas Ssem (99-2) büyümeler asarrufları, yaırım ve büyümey arıracağıda bağlı olarak fasal pyasaları gelşmes ve derleşmes gb olumlu br souç doğurmuşur. Güümüz ekoomlerde ekoomk ve fasal eegrasyou geçerllğ fasal pyasaları derlk soruuu çok daha öeml hale germekedr. Çükü eegre olmuş pyasaları herhag br yerde oraya çıkacak br bozulma (krz) dğer ülkeler çok kolayca ekleyeblmekedr. Buda sorak çalışmalarda AB e aday ülke koumumdak Türkye le mevcu AB ülkeler (örek Yuasa) arasıda kıyaslamayı çere çalışmalar yapılablr. Kayakça AĞIR, Hüsey (2), Türkye de Fasal Lberalzasyo Ve Fasal Gelşme İlşks Ekoomerk Aalz, BDDK Kapları, No: 8, Akara. ASLAN, Özgür ve KÜÇÜKAKSOY, İsmal (26), Fasal Gelşme ve Ekoomk Büyüme İlşks: Türkye Ekooms Üzere Ekoomerk Br Uygulama, İsabul Üverses İksa Faküles Ekoomer ve İsask Dergs, Sayı:4. BDDK (26), Fasal Sekör Değerledrmes, Fasal Pyasalar Raporu, BDDK Yayıları, İsabul. DARICI, Havva, K. (29), Fasal Derleşme ve Ekoomk Büyüme İlşks: Gelşmeke Ola Pyasalar Öreğ, Zoguldak Karaelmas Üverses, Yüksek Lsas Tez, Zoguldak ENDERS, W. (24). Appled Ecoomerc Tme Seres. USA ERİM, Neşe ve TÜRK, Armağa (25), Fasal Gelşme ve İksad Büyüme, Kocael Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs () / 2. ERTEK, T., 996. Ekoomerye Grş, Bea Yayıları, İkc Basım, İsabul GUJARATİ, D.N. (999). Temel Ekoomer. Lera8ür Yayıcılık, İsabul KAR, Muhs (2), Fasal Kalkıma Ekoomk Büyüme Arasıdak Nedesellk İlşks, Türkye Öreğ, Dokuz Eylül Üverses İşleme Faküles Dergs, Cl 22. KAR, Muhs ve AĞIR H. (25), Fasal Derleşme Gösergeler Üzere Br Değerledrme, Fas-Polk ve Ekoomk Yorumlar Dergs, Cl 42, Sayı 496. KAZGAN, Güle (994), Ye Ekoomk Düzede Türkye' Yer, Alı Kaplar Yayıev, İsabul. LYNCH, Davd (996), Measurg Facal Secor Developme: A Sudy of Seleced Asa Pasfc Coures, Developg Ecoomes, Vol. 33, No., pp. 3 33. ONUR, Sara (25), Fasal Lberalzasyo ve GSMH Büyümes Arasıdak İlşk, ZKÜ Sosyal Blmler Dergs, Cl, Sayı. OKSAY, Sua (2), Fasal Pyasalarda Ye Yasal Düzelemeler İhyacı ve Türk Fas Ssem, Marmara Üverses Sosyal Blmler Esüsü Öer Dergs, C:75, No:, 9-8, s.3. SELEN, Ufuk (997), Fasal Serbesleşme ve Kamu Açıklarıı Eflasyos Eks, Baka ve Ekoomk Yorumlar Dergs TURGUT, Ahme (26), Fasal Eegrasyo ve Fasal Krzler: Türkye Öreğ (994, 2 ve 2 Krzler), Selçuk Üverses, Sosyal Blmler Esüsü, Yayılamamış Dokora Tez, Koya UÇAN, Okyay (23), Dövz Kuru Damkler, Seçk Kabev, Akara. UZUNOĞLU, Sad, Kerem Alk ve Ca Fua Gürlesel (995), Uluslararası Sermaye Harekeler Gelşmeke Ola Ülkelerde Makro Ekoomk Ekler Ve Türkye, IMKB Yayıları, İsabul. YELDAN, Erç (23), Neolberalzm İdeolojk Br Söylem Olarak Küreselleşme, der. A. H. KÖSE vd.; İksa Üzere Yazılar I, Küresel Düze: Brkm, Devle ve Sııflar. İleşm Yayıları, İsabul. YETİZ, Flz (28), Fasal Ssem Yapısı, Fasal Derleşme ve Ekoomk Büyüme İlşks, Türk Fas Ssem, Yayılamamış Yüksek Lsas Tez, Çukurova Üverses, Adaa. Selçuk Üverses Sosyal Blmler Esüsü Dergs Dr. Mehme YILDIZ Özel Sayısı / 24 8