Yüksek Lisans Tezi KADIN GİRİŞİMCİLERİN RİSK ALMA EĞİLİMİ VE KENDİNE GÜVEN ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA: ZONGULDAK ÖRNEĞİ.

T.C. ZONGULDAK KARAELMAS ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI Yüksek Lisans Tezi KADIN GİRİŞİMCİLERİN RİSK ALMA EĞİLİMİ VE KENDİNE GÜVEN ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA: ZONGULDAK ÖRNEĞİ Şerife Erdun Zonguldak 2011 i

T.C. ZONGULDAK KARAELMAS ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI Yüksek Lisans Tezi KADIN GİRİŞİMCİLERİN RİSK ALMA EĞİLİMİ VE KENDİNE GÜVEN ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA: ZONGULDAK ÖRNEĞİ Hazırlayan Şerife Erdun Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Halil Yıldırım Zonguldak 2011 ii

iii

ÖZET Kurum : ZKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı Tez Başlığı : Kadın Girişimcilerin Risk Alma Eğilimi ve Kendine Güven Özellikleri Üzerine Bir Çalışma: Zonguldak Örneği Tez Yazarı : Şerife Erdun Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Halil Yıldırım Tez Türü, Yılı : Yüksek Lisans Tezi, 2011 Sayfa Adedi : 119 Ülkelerin ekonomilerinde ve kalkınma süreçlerinde kilit bir rol oynayan girişimciler toplumlar için de önemli bir yere sahiptir. Çünkü girişimciler yalnızca üretim faktörlerini bir araya getirip kar amaçlı üretim yapan bireyler değillerdir. Aynı zamanda ülkelerin sosyo kültürel, politik, düşünsel değişimlerinde de rol oynamaktadırlar. Bu çok yönlü değişim tek taraflı değildir ve sürekli birbiriyle etkileşim içindedir. Bu bağlamda girişimcilik de çok eski zamanlarda yalnızca erkeklere özgü bir alan olarak değerlendirilirken zamanla kadınların da önemli bir unsur olarak değerlendirildiği tanımlamalara dönüşmüştür. Kadınların girişimcilik serüvenleri uzun ve sosyal, ekonomik politik yönleri olan karmaşık bir yapıya sahiptir. Bu nedenle kadın girişimcilerin yalnızca klasik özellikler çerçevesinde değerlendirilmesi yerine kişilik özellikleri ağırlıklı olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Kişilik kavramının tanımı ve kişiliğin insan üzerindeki etkisi düşünüldüğünde; kavramın girişimcilik üzerinde de oldukça önemli etkilerinin olduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışma, Zonguldak ilinde faaliyet gösteren kadın girişimcilerin demografik, iş yaşamı ile risk alma eğilimi ve kendine güven ve bunların birbirleri ile olan ilişkilerini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda, 111 katılımcı ile yüzyüze görüşme yapılması suretiyle veriler elde edilmiş olup, nicel verilerin yanı sıra nitel veriler de kullanılmıştır. Bu çalışma, kadın girişimciliği alanında yapılmış olan benzer çalışmalardan farklı olarak; kadın girişimcilerin demografik özellikleri ve iş yaşamına ilişkin bilgilerin yanı sıra risk alma eğilimi, kendine güven ve bu özelliklerin birbirleriyle olan ilişkilerini ortaya koymaktadır. Bu kapsamda bir çalışmanın ilk olarak yapılması nedeniyle, bu alandaki literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Kadın Girişimciliği, Risk Alma Eğilimi, Kendine Güven, Zonguldak. iii

ABSTRACT Institution : ZKÜ Institute of Social Sciences, Department of Management Title : A Study on The Risk Taking Propensity and Self Confidence of Women Entrepreneurs: Example of Zonguldak Author : Şerife Erdun Adviser : Asst. Prof. Dr. Halil Yıldırım Type of Thesis, Year : MSc. Thesis, 2011 Total Number of Pages : 119 Entrepreneurs who play a key role in the economies and development processes have an important place for the communities, because the entrepreneurs are not the individuals who only gather the production factors and make profit-oriented production. They also play a role in the socio-cultural, politic, intellectual changes of the countries. This multidirectional change is not the single-sided and they are continuously in an interaction with each other. In this regard, while the entrepreneur is considered as an area special only to men since time immemorial, in due course, it was transformed into the descriptions in which the women were also valued as an important element. Entrepreneurship adventures of women has a long and complex structure that has a long and social, economic politic aspects. For this reason, the women entrepreneurs must be predominantly evaluated as personality traits instead of being evaluated only within the framework of classical characteristics. When the definition of the personality concept and the effect of the personality on the human being is considered; it is found out that the concept has also important effects on the entrepreneurship. This study aims to reveal the demographic, occupational life, and risk taking propensity and self confidence of the women entrepreneurs being active in Zonguldak province their willingness to take risks, self-confidence and relationships with each other. In this context, data were obtained by making face to face meetings with 111 participants, along with the quantitative data, also qualitative data were used. This study, differently from the similar studies made in the woman entrepreneurship area; along with the demographic characteristics and information related to the occupational life of the women entrepreneurs, put forward their risk taking propensity, self confidence and the relationships of these characteristics with each other. Due to this study was made first-time in this scope, it is considered that it will make contribution to the literature in this area. Keywords: Women Entrepreneurship, Risk Taking Propensity, Self-Confidence, Zonguldak. iv

ÖNSÖZ 21. yüzyıl dünyasında girişimci ve girişimcilik, üzerinde önem ile durulan konulardan bir tanesidir. Ekonomiyi ayakta tutacak ona yön verecek en önemli aktörlerden biri olan girişimciler, ülkeler açısından son derece önemlidir. Bu çerçevede toplumların; risk alabilen, üreten, stratejik düşünceye sahip, hem ekonomik hem de toplumsal konulara duyarlı, yeniliğe ve değişime açık girişimci bireylere ihtiyacı vardır. Dünyada yaşanan gelişme ve değişme her alanda etkisini göstermiştir. En etkili görüldüğü alanlardan biri de, kadın ve erkek arasındaki keskin rol sınırlarına ve kadınların ekonomik ve sosyal hayattaki faaliyetlerine ilişkindir. Bu nedenle girişimcilik tanımı içerisinde kadın girişimcilerin yeri ve önemli sorgulanmaya ve kadın girişimcilere yönelik araştırmalara ağırlık verilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda kadın girişimciliği kişisel, ailevi, toplumsal ve ekonomik ölçekte değerlendirilmesi gereken bir konudur. Öncelikle tez konusunun belirlenmesi ile başlayan sürecin her aşamasında, anlayış ve desteğini her an yanımda hissettiğim, varlığıyla bana büyük bir çalışma gücü veren, görüşleri ile katkılarını esirgemeyen değerli hocam, tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Halil Yıldırım a ve öğrenim hayatım boyunca bana emek veren tüm hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim. Tez çalışmam boyunca bana gösterdikleri anlayış ve sabır için, hayatımın her anında yanımda oldukları ve beni her zaman destekledikleri için sevgili aileme ne kadar teşekkür etsem azdır. Son olarak manevi desteklerini ve sevgilerini daima yanımda hissettiğim tüm dostlarıma sonsuz teşekkürler. Bu çalışmayı, böyle bir araştırmanın ortaya çıkmasında önemli rol oynayan, tüm sorularıma sabırla ve içtenlikle yanıt veren, değerli vakitlerini bana ayıran, adını sayamadığım Zonguldak ilinde faaliyet gösteren tüm kadın girişimcilere armağan ediyorum. v

İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... iii ABSTRACT... iv ÖNSÖZ... v İÇİNDEKİLER... vi TABLOLAR LİSTESİ... ix KISALTMALAR LİSTESİ... xi GİRİŞ... 1 1. GİRİŞİMCİLİK VE KADIN GİRİŞİMCİLİĞİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ 4 1.1. Tarihsel Açıdan Girişimcilik... 4 1.2. Girişimci ve Girişimcilik... 7 1.2.1. Girişimci... 7 1.2.2. Girişimcilik... 8 1.3. Girişimcilik Kültürü... 9 1.3.1. Ailenin Etkisi... 10 1.3.2. Eğitimin Etkisi... 12 1.3.3. Sosyo-Kültürel Çevrenin Etkisi... 13 1.3.4. Ekonomik ve Hukuki Faktörlerin Etkisi... 14 1.4. Girişimciyi Açıklayan Yaklaşım Olarak Kişilik Özellikleri Yaklaşımı... 15 1.4.1. Risk Alma Eğilimi... 16 1.4.2. Kontrol Odağı... 18 1.4.3. Başarı Güdüsü... 21 1.4.4. İnisiyatif Sahibi Olmak... 22 1.4.5. Kendine Güven ve İnanç... 23 1.4.6. Yaratıcılık ve Yenilikçilik Faktörü... 26 1.4.7. Liderlik... 27 1.5. Kadın Girişimciliği... 29 1.5.1. Kadın Girişimciliğinin Tanımı... 29 1.5.2. Kadın Girişimcilerin Karşılaştığı Engeller... 32 1.5.2.1. Sosyal ve Kültürel Ortam... 33 1.5.2.2. İş Yükü ve Aile İlişkileri... 36 vi

1.5.2.3. Finans ve Yönetim... 37 1.6. Türkiye de Girişimcilik ve Kadın Girişimciliği... 38 1.6.1. İlk Aşama: Cumhuriyet Öncesi Dönem... 38 1.6.2. İkinci Aşama: Cumhuriyet ve 1980 Arası Dönem... 40 1.6.3. Üçüncü Aşama: 1980 ve Sonrası Dönem... 42 2. ZONGULDAK TA FAALİYET GÖSTEREN KADIN GİRİŞİMCİLER İLE RİSK ALMA EĞİLİMLERİ VE KENDİNE GÜVEN ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA... 47 2.1. Literatür Araştırması... 47 2.2. Araştırmanın Metodolojisi... 54 2.2.1. Araştırmanın Amacı... 54 2.2.2. Araştırmanın Önemi... 54 2.2.4. Araştırmanın Sınırlılığı... 56 2.2.5. Araştırmanın Yöntemi... 56 2.2.5.1. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi... 57 2.2.5.2. Anket Verilerinin Toplanması... 57 2.2.5.3. Anket Verilerinin Analizi... 58 2.2.5.4. Ölçeklerin Güvenilirlik Testi... 59 2.3. Bulgular... 60 2.3.1. Kadın Girişimcilerin Demografik Özellikleri İle İlgili Bulgular... 60 2.3.1.1. Kadın Girişimcilerin Doğum Yerleri ve Yaş Özellikleri... 60 2.3.1.2. Kadın Girişimcilerin Eğitim Durumu ve Yabancı Dil Bilgi ve Seviyeleri... 61 2.3.1.3. Kadın Girişimcilerin Medeni Durumları, Eşlerinin Eğitim Durumu ve Meslekleri... 63 2.3.1.4. Kadın Girişimcilerin Çocuk Sahibi Olup Olmadıkları ve Çocuk Sayısı... 64 2.3.1.5. Kadın Girişimcilerin Ev İşlerini Yürütme ve Çocuk Bakımı Gibi Konularda Aldıkları Destek... 66 2.3.1.6. Kadın Girişimcilerin Ailelerindeki Girişimci Varlığı... 66 2.3.1.7. Kadın Girişimcilerin Ailelerindeki Girişimcilerin Yakınlık Dereceleri... 67 2.3.2. Kadın Girişimcilerin İş Yaşamlarına İlişkin Bulgular... 68 2.3.2.1. Kadın Girişimcilerin Girişimci Olmadan Önce Çalışıp Çalışmadığı ve Önceki İşin Türü... 68 2.3.2.2. Kadın Girişimcilerin Çalıştıkları Sektör ve İşletmelerinin Faaliyet Yılı... 69 2.3.2.3. Kadın Girişimcilerin İşletmeleri ve Cinsiyet Sorunu... 70 vii

2.3.2.4. Kadın Girişimcilerin İşletmelerinin Kuruluş Sırasında Aldıkları Destekler... 71 2.3.2.5. Kadın Girişimcilere Göre Girişimci Olmanın En İyi Yönleri... 73 2.3.2.6. Kadın Girişimcilerin Girişimci Olmalarını Etkileyen Nedenler... 74 2.3.2.7. Kadın Girişimcilerin İşletmelerinin Kuruluşu Sırasında Karşılaştıkları Güçlükler... 75 2.3.2.8. Kadın Girişimcilerin İşletmelerinin Faaliyetleri Sırasında Karşılaştıkları Güçlükler... 76 2.3.3. Kadın Girişimcilerin Risk Alma Eğilimi ve Kendine Güven Özelliklerine İlişkin Bulgular... 78 2.3.4. Kadın Girişimcilerin Demografik ve İş Yaşamı İle Risk Alma Eğilimi ve Kendine Güven Özellikleri Arasındaki İlişki... 79 2.3.4.1. Kadın Girişimcilerin Demografik ve İş Yaşamı Özellikleri İle Risk Alma Eğilimleri Arasındaki İlişki... 79 2.3.4.2. Kadın Girişimcilerin Demografik ve İş Yaşamı Özellikleri İle Kendilerine Olan Güvenleri Arasındaki İlişki... 81 2.3.5. Kadın Girişimcilerin İş Yaşamları İle Risk Alma Eğilimleri ve Kendine Güven Özellikleri Arasındaki İlişki... 84 2.4. Araştırma Bulgularının Genel Değerlendirmesi... 87 SONUÇ... 93 KAYNAKÇA... 99 EKLER... 115 EK-1: Kadın Girişimcilerin Risk Alma Eğilimi ve Kendine Güven Özellikleri Üzerine Bir Çalışma: Zonguldak Örneği... 115 viii

TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1.1: Kadın Girişimci Tipleri... 31 Tablo 1.2: AB Komisyonu Cinsiyet Eşitliği Raporu AB Ülkeleri ve Türkiye... 44 Tablo 1.3: Tablo 2.1: 1988-2010 Dönemi Arasında Türkiye deki Kadın ve Erkek Girişimci Sayısı... 45 Kadın Girişimcilere Uygulanan Ölçeklerin Güvenilirlik Analizi Sonuçları... 60 Tablo 2.2: Kadın Girişimcilerin Doğum Yeri ve Yaş Özellikleri... 61 Tablo 2.3: Tablo 2.4: Tablo 2.5: Tablo 2.6: Kadın Girişimcilerin Eğitim Durumu, Yabancı Dil Bilgi ve Seviyeleri... 62 Kadın Girişimcilerin Medeni Durumları, Eşlerinin Eğitim Durumu ve Meslekleri... 63 Kadın Girişimcilerin Çocuk Sahibi Olup Olmadıkları ve Çocuk Sayısı... 65 Kadın Girişimcilerin Ev İşlerini Yürütme ve Çocuk Bakımı Gibi Konularda Aldıkları Destek... 66 Tablo 2.7: Kadın Girişimcilerin Ailelerindeki Girişimci Varlığı... 66 Tablo 2.8: Kadın Girişimcilerin Ailelerindeki Girişimcilerin Yakınlık Derecesi.. 67 Tablo 2.9: Kadın Girişimcilerin Girişimci Olmadan Önce Çalışıp Çalışmadıkları ve Önceki İşin Türü... 68 Tablo 2.10: Kadın Girişimcilerin Çalıştıkları Sektör ve İşletmelerinin Faaliyet Yılı... 69 Tablo 2.11: Kadın Girişimcilerin İşletmeleri ve Cinsiyet Sorunu... 70 Tablo 2.12: Kadın Girişimcilerin İşletmelerini Kuruluş Sırasında Aldıkları Destekler... 71 Tablo 2.13: Kadın Girişimcilere Göre Girişimci Olmanın En İyi Yönleri... 73 Tablo 2.14: Likert Ölçeğin Puanlanması... 74 Tablo 2.15: Kadın Girişimcilerin Girişimci Olmalarını Etkileyen Nedenler... 75 ix

Tablo 2.16: Kadın Girişimcilerin İşletmelerinin Kuruluş Sırasında Karşılaştıkları Güçlükler... 76 Tablo 2.17: Kadın Girişimcilerin İşletmelerinin Faaliyetleri Sırasında Karşılaştıkları Güçlükler... 77 Tablo 2.18: Kadın Girişimcilerin Risk Alma Eğilimi ve Kendine Güven Özelliklerine İlişkin Bilgiler... 78 Tablo 2.19: Kadın Girişimcilerin Demografik ve İş Yaşamı Özellikleri İle Risk Alma Eğilimleri Arasındaki İlişki... 80 Tablo 2.20: Kadın Girişimcilerin Demografik ve İş Yaşamı Özellikleri İle Kendilerine Olan Güvenleri Arasındaki İlişki... 82 Tablo 2.21: Kadın Girişimcilerin İş Yaşamları İle Risk Alma ve Kendine Güven Özellikleri Arasındaki Korelasyon Katsayıları... 85 x

KISALTMALAR LİSTESİ AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri BETAM : Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi BM : Birleşmiş Milletler BMKP : Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Çev. : Çeviren DPT : Devlet Planlama Teşkilatı iss : (issue) Sayı İŞKUR : Türkiye İş Kurumu KOBİ : Küçük ve Orta Ölçekli İşletme KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme İdaresi Başkanlığı N : Anakütle No : (Number) Numara pp. : (Paper) Sayfa/Sayfa Aralığı r/r : Korelasyon Katsayısı s. : Sayfa s.s. : Sayfa aralığı SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü SPSS : Sosyal Bilimler İçin İstatistik Programı t.y. : Tarih yok TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TSO : Ticaret ve Sanayi Odası TÜGİAD : Türkiye Genç İşadamları Derneği TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu TÜSİAD : Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği vb. : ve benzeri vd. : ve diğerleri Vol. : (Volume) Cilt ZTSO : Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası xi

1 GİRİŞ Ülkelerin rekabetlerinde kilit bir rol üstlenen girişimcilik durağan olmayan, sürekli gelişen ve değişen bir faaliyettir. Girişimcilik alanında yaşanılan en önemli gelişmelerden biri de kadın girişimcilerin ekonomik hayatta artık daha fazla rol oynamasıdır. İstihdamın ve istihdama yönelik yapılan düzenlemelerin giderek artması kadın girişimciliğinin de üzerinde durulması gereken önemli konulardan biri olduğunu göstermektedir. Temelde, kadınlarla erkekler girişimcilik açısından benzer özellikler gösterse ve sorunlarla karşılaşsalar da, kadın girişimcilerin kendilerine özgü özellikleri ve sorunları bulunmaktadır. Bu nedenle kadın girişimciliği tek bir boyuttan ele alınmaması, kişisel, ailevi, toplumsal ve ekonomik ölçekte değerlendirilmesi gereken bir konudur. Kadınların iş hayatına katılımları çok eski tarihlere dayanmaktadır. Ancak 1980 sonrası kadınların yoğun bir şekilde iş hayatına katıldıkları görülmektedir. Artık kadınlar yalnızca belirli mesleklerde değil, eğitim, bilgi ve becerilerine göre her türlü mesleğe yönelebilmekte ve bunu başarılı bir şekilde yerine getirebilmektedirler. Türkiye de girişimcilik alanındaki finansman, eğitim, sosyo-kültürel, ailevi yükümlülük, rol ilişkileri, toplumsal statüden kaynaklanan farklı risklere katlanma gibi sorunlara rağmen, kadınlar kendi girişimlerini gerçekleştirebilmekte, bu da işletme sahibi kadınların sayısının gün geçtikçe artmasını sağlamaktadır. Ayrıca kadınların girişimcilik faaliyetlerine katılması ile ülkede yeni istihdam alanları açılmaktadır. Bu istihdam alanları beraberinde yeni gelişmelerin doğmasını sağlamakta ve ülkelerin kalkınmasında önemli rol oynamaktadır. Bu çalışmanın amacı, Zonguldak ilinde faaliyet gösteren kadın girişimcilerin demografik özelliklerini, girişimci olma nedenlerini, işletmeyi kurarken ve yürütürken karşılaştıkları güçlükleri, risk alma eğilimi ve kendine güven özelliklerini ortaya koymaktır. Ayrıca kadın girişimcilerin girişimci olmalarını etkileyen nedenler, işlerini kurarken ve yürütürken karşılaştıkları güçlükler ile risk alma eğilimleri ve kendilerine olan güvenleri arasındaki ilişkiyi ortaya koymayı

2 amaçlamaktadır. Araştırma sonuçlarının Zonguldak ın kadın girişimci profilini ortaya koymasının yanı sıra daha sonra yapılacak olan benzer araştırmalara da ışık tutması hedeflenmektedir. Bu araştırmanın evrenini Zonguldak ilinde faaliyet gösteren kadın girişimciler oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemini ise, Zonguldak ilinde faaliyet gösteren Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası (ZTSO) kadın girişimciler kurulunda kayıtlı listeden yola çıkılarak ulaşılmış olan 111 kadın girişimci oluşturmaktadır. Araştırma yalnızca Zonguldak il merkezinde ve Ereğli ilçesinde faaliyet gösteren kadın girişimciler ile sınırlıdır. Bu çalışmada verilerin toplanması sırasında, olasılıklı olmayan örnekleme yöntemlerinden, yargısal (iradi) örnekleme ve kartopu (snowball) örnekleme yöntemleri kullanılmıştır. Araştırma verilerinin elde edilmesinde çeşitli analiz teknikleri kullanılmıştır. Kadın girişimcilerin demografik özelliklerini ortaya koymak için frekans dağılımı, girişimci olmalarını etkileyen nedenler, işletmenin kuruluş ve faaliyet aşamasında karşılaşılan güçlükleri ölçmek için ise, friedman testi kullanılmıştır. Kadın girişimcilerin risk alma eğilimi ve kendine güven özellikleri ile demografik özellikler, girişimci olma nedenleri ve işletmenin kuruluş ve faaliyet aşamasında karşılaştıkları güçlükler arasındaki ilişkiyi ölçmek için ise ki kare bağımsızlık testi uygulanmıştır. Son olarak kadın girişimcilerin risk alma eğilimi, kendine güven, girişimci olma nedenleri, işletmenin kuruluş ve faaliyet aşamasında karşılaştığı güçlüklerin birbirleriyle olan ilişkilerinin şiddetini ölçmek amacıyla korelasyon analizine başvurulmuştur. Çalışma giriş ve sonuç bölümleri hariç olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde, girişimcilik ve kadın girişimciliğinin kavramsal çerçevesi ele alınmıştır. Bu bağlamda, girişimcilik konusu tarihsel ve teorik açıdan ele alınmış olup, girişimcilik kültürü, girişimciyi açıklayan bir yaklaşım olarak kişilik özellikleri yaklaşımı incelenmiştir. Daha sonra, kadın girişimciliği teorik açıdan ve kadın girişimcilerin karşılaştıkları engeller açısından ele alınmıştır. Bu bölümde son olarak Türkiye de girişimcilik ve kadın girişimciliği değerlendirilmiştir.

3 Çalışmanın ikinci bölümünde ise, girişimcilik ve kadın girişimciliği konusu ile ilgili daha önce yapılmış olan yerli ve yabancı çalışmalar irdelenmiş, araştırmanın metodolojisi ortaya konulmuştur. Son olarak Zonguldak ilinde faaliyet gösteren kadın girişimciler üzerinde yapılan araştırmaya, araştırma sonucunda elde edilmiş olan bulgulara ve genel bir değerlendirmeye yer verilmiştir. Çalışma, araştırma bulgularının değerlendirildiği ve gelecek çalışmalara yön verecek önermelerin bulunduğu sonuç bölümü ile sona ermektedir.

4 1. GİRİŞİMCİLİK VE KADIN GİRİŞİMCİLİĞİNİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ 1.1. Tarihsel Açıdan Girişimcilik Tarihsel süreç içerisinde insanoğlu, ihtiyaçlarını karşılayabilmek ve yaşamını sürdürebilmek için çeşitli faaliyetler içerisinde bulunmuştur. İlk insanlar günümüzde girişimcilik tanımında yer alan birçok özelliği içinde barındırmaktaydı. Bunlar arasında risk alma, yenilik yapma, değişim, fırsatları değerlendirme gibi özellikler gösterilebilir (Durukan, 2006:26). Ekonomik, sosyal, psikolojik ve teknolojik değişmenin ve gelişmenin getirdiği doğal bir dinamizm olan girişimcilik, değişimin ve yeniliğin gerçek özlerinden biri olduğu için önemlidir (Swedberg, 1991:409; Özkul, 2007:44). Tarihte bilinen en eski girişimciler deniz aşırı ülkelere ticari seferler düzenlemekteydiler. Bunlardan biri Uzak Doğu ya ticari seferler düzenleyen Venedikli Marco Polo dur. Marco Polo gezgin-tacir olarak gittiği ülkelerdeki sermaye sahipleriyle imzaladığı anlaşma gereği aktif risk üstlenir, sermayedarın üstlendiği risk ise pasif nitelikte olurdu. Mallar satılıp, ülkeye dönüldükten sonra ise kar, %75 i sermayedara kalmak suretiyle ikisi arasında paylaşılmaktaydı (Hisrich ve Peters, 1998:7). Orta çağda girişimci sözcüğü, ağırlıklı olarak mevcut devlet yönetimleri ile birlikte ve onların desteğini alarak, büyük üretim projelerini yöneten, ülkenin ekonomik refahı için çalışan kişiler için kullanılan bir sözcüktü. Bu büyük üretim projelerinde girişimci herhangi bir riske girmiyor, genellikle ülkenin yöneticileri veya büyük sermaye sahipleri tarafından sağlanan kaynakları kullanarak projelerini gerçekleştiriyordu. Bu dönemdeki girişimcilerin özelliği risk almamasıydı (Yıldırım, 2008:17; Atasoy, 2009:5-6;). 17. yüzyıl girişimci ile risk kavramının yeniden birlikte anıldığı dönemin başlangıcını gösteriyordu. Girişimci artık risk almaya başlamış, mal ve hizmet üretme yükümlülüklerini belirli miktar üzerinden kâr zarar üstlenerek sözleşme yapan bireye dönüşmüştü. Bu nedenle sözleşmenin kapsamında yapılan iş sonucunda

5 ortaya çıkan kâr ve zarar tümü ile girişimciye ait olmaktaydı (Arıkan, 2002:46; Atasoy, 2009:6). 18. yüzyıla gelindiğinde sermaye sahibi ile sermaye gereksinimi duyan arasındaki farkın belirgin bir şekilde ortaya çıkması ile girişimciler sermaye sağlayanlardan ayrılmaya başladı. Girişimciler sermaye kullanıcıları olup, risk sermayesi sahipleri ise öz sermaye kaynaklarından yatırımlarına yüksek getiri sağlamak amacıyla risk içeren yatırımlar yapan kişi ya da kurumlardı (Atasoy, 2009:6). Bu farklılığa yol açan nedenlerden birisi artık endüstri çağına girilmiş olmasıydı. Bu aşamada Eli Whitney ve Thomas Edison gibi mucit, iş adamları tarafından gerçekleştirilen birçok buluşun kaynağına temel olarak dünyanın değişen koşulları gösterilmektedir. Çünkü, Edison ve Whitney sermaye sağlayıcısı değil, sermaye kullanıcılarıydı; yani birer girişimciydiler (Hisrich ve Peters, 1998:7-8). Girişimcilik tanımını yazın hayatına ilk kazandıran İrlandalı ekonomist Richard Cantillon dur (Döm, 2008:6; Yıldırım, 2008:17). Terim, daha sonraki yıllarda çoğu düşünür, iktisatçı, ekonomist tarafından da ele alınmış ve tanımlanmıştır. Birçok kişi tarafından girişimcilik teriminin isim babası olarak adlandırılan Cantillon (1680-1734), o yıllarda girişimciliği, iş adamının emeği üretim sürecinde istihdam etme, sermaye sağlama işlevleri ile bilinmeyen geleceğin karşısındaki risk ve karar alma pozisyonu olarak tanımlamıştır (Alada, 2001:65). Girişimci risk alandır, çünkü belirli bir fiyattan alım yapar; ancak, ürün için talep olup olmayacağı, olsa bile beklenen satış fiyatına erişilip erişilemeyeceği belli değildir (Yıldırım, 2008:18). 1800 lerin başlarında girişimci kavramına ikinci kez değinen ise, ekonomist Jean Baptiste Say (1767-1832) dir. Say, girişimciyi, görmediği şeyleri anlayan ve bu sezgiye göre hareket eden kişi olarak görmüştür (İraz, 2005:156). Girişimcinin özel bir yeteneğe ya da kişiliğe ihtiyacı yoktur (Arıkan, 2004:12). Say girişimcinin elde ettiği kârın, sermaye sahibinin elde ettiği kârdan farklı nitelikte olduğuna ilişkin görüşü ortaya atmış, girişimcilik sürecinin kendine özel bir faaliyet türü olduğu düşüncesi daha fazla taraftar kazanmıştır. Cantillon gibi Say de, girişimcinin ekonominin kilit noktasındaki kişi ve ekonomik değişim ve gelişimin bir tetikleyicisi olduğunu vurgulamıştır (Gürol 2006:10). Say den itibaren girişimcilik

6 dördüncü üretim faktörü olarak genel kabul görmüştür. Böylece klasik üretim faktörleri olan emek, sermaye ve doğal kaynaklara girişimcilik de dâhil edilmiştir (Müftüoğlu ve Durukan 2004:6). Say e göre girişimci firma içersinde hem koordinatör hem de lider ve yönetici rollerini üstlenir. Say bu bağlamda, girişimcinin yönetsel rolünü ilk vurgulayan iktisatçı olarak tarihe geçmiştir (Arıkan, 2004:5). Frank Knight (1921) risk ve belirsizlik arasındaki ayrımı açıkça ortaya koyan ilk kişidir. Girişimcinin ekonomik fonksiyonu belirsizliğe göğüs germektir. Cantillon un girişimcilik kuramını genelleştirmiş, girişimcinin belirsizliği yüklendiğini ve girişimciliğin arbitraj dan daha fazlasını içerdiğini belirtmiştir. Knight a göre girişimci belirsizlik ortamı içerisinde neyin, ne zaman ve nasıl üretileceğine ilişkin üretken süreçte karar verici konumunda ve kâr elde etme beklentisiyle bunun sorumluluğunu alan kişidir (Döm, 2008:4). 20. yüzyılın başında, modern girişimcilik düşüncesinin kurucusu olarak nitelendirilen Joseph Schumpeter (1883-1950), girişimciliği yeni bileşenlerin meydana getirilmesi olarak tanımlamış ve bunun da ekonomik kalkınmanın temeli olduğunu belirtmiştir. Schumpeter girişimciyi, yenilik yaparak ekonomideki süregelen durumu bozma kabiliyetine sahip, ekonomik kalkınmanın merkezi rolüyle ilişkilendirmiştir (Buergin, 1998:13; Tamasy, 2006:368). Ayrıca günümüz girişimcilik yaklaşımlarına da ilham kaynağı olan yenilikçilik kavramını da girişimciliğe katmıştır (Yıldırım, 2008:18; Karabulut, 2009:336). Schumpeter in tanımında girişimcilik yenilik yapmayı içerdiği için girişimci sıfatı sürekli geçerli bir statü değildir. Girişimci sadece yenilik faaliyeti yapıyorsa girişimcidir. Bir diğer deyişle, girişimcilik bir anlayış ve davranış biçimidir (Peukert, 2002:85). Schumpeter in fikirlerinden yola çıkan Israel M. Krizner (1930), girişimciyi, başkalarının göremediği şeyleri anlayan, bu sezgiye göre hareket eden ve aktif risk alan kişi olarak tanımlamıştır (İraz, 2005:156). Girişimci, gelirlerin belirsiz, harcamaların ise belirli olduğu koşullar içerisinde faaliyet gösteren kişidir. Gelirin belirsiz olma nedeni ise gelecekteki pazar talebini gerçekçi bir biçimde öngörmenin imkânsızlığıdır. Bu anlamda gelir satışlardan elde edilen gelirdir (Arıkan, 2004:4). Kirzner e göre girişimciliğin özü, fırsatları fark edebilmektir ve bunu gölgede

7 bırakmadan girişimciliğin risk içerdiği söylenebilmektedir (Adaman ve Devine, 2002:337). Kirzner, girişimci kişiyi keşif yapma ve kâr fırsatlarını kovalama konusunda tetikte olan kişi olarak tarif etmiş ve girişimcinin ihtiyaç duyduğu en önemli unsur olarak bilgiyi ön plana çıkarmıştır (Adaman ve Devine, 2002:337; Tunç, 2007:33). 21. yüzyılda özellikle toplumsal değişimlerin girişimciliği etkilediği söylenebilir. Aynı şekilde girişimciliğin gelişmesi de toplumları ülke içinde ve/veya dışında sosyal, ekonomik ve siyasal olarak etkilemektedir. Girişimcilik ilk dönemlerde daha çok maddi unsurlar ile ilişkilendirilirken, ilerleyen dönemlerde ve özellikle 21. yüzyılda başarı, yenilikçilik, bağımsızlık, sosyal sorumluluk gibi kavramlarla ilişkilendirilerek gelişme göstermiştir (Parlak, 2005; Aytaç ve İlhan, 2007:101; Karagöz, 2009:47). 1.2. Girişimci ve Girişimcilik 1.2.1. Girişimci Girişimci (Entrepreneur) kelimesi, Fransızca arada bulunan ve almak kelimelerinden türemiştir (Gürol, 2000:25). Fransız bilim adamları Cantillon ve Say a göre girişimci, bir ekonomiye yön veren iki farklı kişi (tüketici ve tedarikçi) arasında yer alan ve işin merkezinde bulunan, asıl işi (üretimi) örgütleyen dinamik bir kişidir (Caird, 1991:76). Buradan yola çıkarak satıcı ve müşteri/alıcı arasında yer alan birisi olarak adlandırılan girişimci, kelimenin gerçek anlamında başaracağı inancı ile risk üstlenen kişi olarak tanımlanabilir (Gürol, 2000:25). Girişimci ekonomik bir insan olarak kaynakları (işçilik, materyal, donanım, sermaye gibi faktörleri) öz çıkarlarına uygun olarak organize ederek daha öncekinden büyük, değişik, farklı, değer yaratırken aynı zamanda değişimi, yeniliği, yeni düzeni oluşturan ve bunu gerçekleştirirken risk alan kimsedir (Swedberg, 1991:440; Tekin, 2004:3). Girişimci için riskler çok çeşitli olabilir. Bu risklere girmek ve sonucunda bir şeyler elde etmek girişimcilik kültürünün gereğidir (Şimşek vd., 2001:41).

8 Girişimci bir iş psikologu olarak, çeşitli güdülerle, hedeflerine ulaşan, belli başarıları yakalayan, deneyim kazanan ve tatmin olan kimsedir (Swedberg, 1991:440). Bir iş sosyologu olarak girişimci, toplum içinde itibarı olan, saygı gören, bir statüsü olan, ünlü, güvenilir kimsedir. Bir koordinatör olarak ise, yönetim, ustalık (beceri), girişimcilik (yetenek) gibi farklı özelliklerin tek bir bedende buluştuğu farklı bir kişiliktir (Top, 2006:6). Bir kişinin girişimci olabilmesi için risk ve sorumluluk üstlenebilme, yeniliklere açık olma, durağan olmayan dinamik bir kişilik, üretme ve büyüme tutkusu, sorumluluk sahibi, yaratıcılık gibi bir takım belirli niteliklere sahip olması gerekmektedir (Bridge, 1998:43; Müftüoğlu, 1998:44; Zhao, 2005:26; Bozgeyik, 2005:37). Malta lı düşünür De Bono ya göre, girişimciyi tanımlayan, bir şeyi gerçekleştirme tutkusudur ve bu tutku bir yazar ya da ressamın tutkusundan farklı değildir. Bu noktada girişimcinin en büyük amacının daha önce bulunmayan bir şeyi ortaya çıkarmak olduğunu vurgulamıştır. Girişimcinin yalnızca düşünmeyen, fikirlerini kâğıt üstünde bırakmayan, eylem i seçen kişi olması onu diğerlerinden farklı kılmaktadır (Gerber, 2008). Ülkelerin ekonomik sistemleri içerisinde girişimciler; buluş yapmakta, yeni işler kurmakta ve ekonomik büyümeye yardımcı olmaktadırlar (Tekin, 2004:3). Aynı zamanda üretecekleri mal hizmetleri farklı kesimlerin beğenisine sunarak potansiyel pazarlar oluşmasının da önünü açmaktadırlar. Girişimcilerin kâr marjlarını artırabilme güdüsüyle ürünlerinde yenilikler yapma ihtiyacının doğması onları yeni teknolojiler kullanmaya teşvik etmekte bu da mevcut teknolojinin gelişmesine yardımcı olmaktadır (Ünal, 2009:80). 1.2.2. Girişimcilik Girişimcilik (entrepreneurship) kavram olarak, bir girişimci olma eylemini ifade ederken, Fransızca daki üstlenmek-girişmek; fırsatları kovalamak; yenilik ve bir iş başlatma yoluyla ihtiyaç ve istekleri yerine getirmek anlamına gelen entreprendre kelimesinden türetilmiştir (Burch, 1986:4). Günümüzde girişimcilik ülke ekonomileri için oldukça önemli olup, girişimciler, iş hayatının ve kalkınmanın lokomotifi olarak kabul edilmektedirler (Tekin, 2004:3; Yıldırım, 2008:45).

9 Girişimcilik, yeni bir üretim ve tüketim anlayışıyla ilgili olup, birbirinin benzeri taleplere dayalı, üretime odaklanan geleneksel anlayışın yerine; değişken tüketici taleplerini dikkate alan yeni bir üretim anlayışını ifade etmektedir. (Stopford ve Baden-Fuller, 1994:522). Bu üretim anlayışı ise sürekli değişen tüketici taleplerince nitelenmektedir. Bu nedenle homojen bir tüketim anlayışına ve kitlesel üretim anlayışına dayanan üretim anlayışı egemenliğini kaybetmiştir. Böylece esnek örgütlenmeye dayalı özel girişimcilik, giderek ekonomik alanda ağırlık kazanmaya başlamıştır (İlhan, 2004:70). Girişimcilikle ilgili bir çalışmada, 1982-1992 yılları arasında girişimcilik konusuyla ilgili yapılmış çeşitli akademik yayınlarda girişimci ve girişimcilik ile ilgili bulunan 77 tanımda en az 5 kere görülen 15 anahtar sözcük grubu tespit edilmiştir. Bu sözcük grupları; risk alma/risk yönetimi/belirsizlik, başlatma/bulma/yaratma, yenilik/yeni ürünler/yeni pazar, yeni işletme, fırsatların peşinden koşma, kar arzusu/kişisel fayda, değişim yaratma, değer yaratma, yönetim, strateji oluşturma, üretim yolları ve kaynaklar, büyüme arzusu, sahiplik, Sahiplik/sorumluluk/yetki ve girişim dir. (Müftüoğlu vd. 2004:3) Çalışma sonucunda oluşturulan bu tespitten yola çıkarak girişimciliğin oldukça geniş bir yelpaze içersinde ele alınabileceğini söylenilebilir. Güncel ve popüler bir kavram olan girişimcilik, çok çeşitli, heterojen, geniş kapsamlı, karmaşık bu nedenle tek bir tanımla tanımlanması ve kavramsallaştırılması zor bir olgudur (Brockhaus 1980:510; Drucker, 1985:21; Diensberg, 2006:5-25). 1.3. Girişimcilik Kültürü Girişimcilik, bilgi, kültür ve karakter boyutları olan bir meslek olarak toplumsal/kültürel yapı ile ilişki içerisindedir Bazı toplumlar girişimcilik konusunda yüksek performans gösterirken diğerlerinde aynı performans görülememektedir. Bu farkın oluşmasında ise kültürün oynadığı role dikkat çekilmektedir. Toplumun yapısal koşulları, değer ve norm sistemleri, herhangi bir davranışın oluşmasını doğrudan etkileyebilmektedir. Girişimcilik ve kültür kavramlarını birleştirerek bir girişimcilik kültürü kavramına ulaşılabileceği gibi, iki kavramın anlatımlarına bakılarak da bir tanım yapılabilir (Aytaç, 2006:139). Girişimcilik kültürü;