Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 4 Sayı: 16 Volume: 4 Issue: 16

Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 4 Sayı: 16 Volume: 4 Issue: 16 Kı 2011 Winter 2011 DOAL VE KÜLTÜREL ÖZELLKLER LE LÜLETAI THE NATURAL AND CULTURAL FEATURES OF MEERSCHAUM Özet Nuran TALIGL* Güven AHN** 18. yüzyılın ortalarında iletilmeye balanan ve Eskiehir ile özdelemi lületaı, Osmanlı mparatorluu nun ihraç etmi olduu ilk yeraltı kaynaklarından birisidir. ki asır boyunca bütün dünya pazarlarına taınmı olan bu taımız I. Dünya Savaı ndan sonra önemini kaybetmi ve unutulmaya yüz tutmutur. Bugün ise Eskiehir de sınırlı bir alanda üretilip ilendikten sonra ticarete konu olmaktadır. Bu çalımada yerinde kalkınmaya büyük katkı salayabilecek lületaı doal, tarihi, kültürel ve ekonomik özellikleriyle bir bütün olarak deerlendirilmitir. Anahtar Kelimeler: Lületaı, sepiyolit, kültür, ekonomi, Eskiehir. Abstract Meerschaum, which was first mined in mid 18th century and identifies with Eskisehir, is one of the first underground mines that the Ottoman Empire exported. This mine was brought to world market for two centuries but after the World War I it lost its importance and began to be forgotten. Currently it is produced and processed in a limited area in Eskisehir and then it is subject to trade. In this study meerschaum, which can contribute to on site development, is evaluated as a whole with its natural, historical, cultural and economical features. Key Words: Meerschaum, sepiolite, culture, economy, Eskisehir. Giri Bugün Eskiehir ile özdelemi olan lületaı, köklü bir geçmie, sanatsal ve ekonomik deere haiz önemli bir cevherimizdir. Dünya lületaı rezervi bakımından birinci sırada yer alan ülkemizde, bugün lületaı ve lületaı ilemecilii adeta unutulmaya yüz tutmu durumdadır. Bu çalımada amaç lületaını her yönüyle ele alarak tanıtmak ve de bu nadide cevhere dikkat çekmektir. Corafi aretler kapsamına da alınmasıyla yeniden dikkatleri üzerine çekmeye balayan lületaı, üzerinde hassasiyetle durulması gereken bir madendir. I. Lületaının Fiziksel (Doal) Özellikleri Sepiyolit terimi fillosilikatlar grubundan doal kil minerallerini ifade etmektedir. Lületaı da hidrosilikatlar grubundan bir kil minerali olup kimyasal bileimi (Si 12 )(Mg 8 )O 30 (OH 6 )(OH 2 ). 4 6H 2 O (Madencilik Özel htisas Komisyonu Raporu, 2001: 2) olan sepiyolitin lületaı tipi ise magnezyum silikat minerallerinin aırlıkta olduu türüdür. Sepiyolitin kimyasal bileimine baktıımızda (Tablo 1) içeriinin yarısından biraz fazlasının SiO 2 den olutuunu ve yaklaık ¼ ünün MgO dan olutuunu görmekteyiz. Sertlik derecesi 2 2,5 olup, ortorombik yapıda kristalleen sepiyolit, beyaz, krem, sarımtrak, gri, kırmızımsı ve yeilimsi renklerde bulunan bir cevherdir. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Corafya Bölümü, stanbul, ntasligil@marmara.edu.tr Yük. Lis. Ör., Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Corafya Bölümü, stanbul, guwen_sahin@hotmail.com

437 Bileenler Miktar (%) SiO 2 52.90 MgO 25.89 Fe 2 O 3 0.36 Al 2 O 3 0.27 CaO 0.01 Cr 0.01 0.1 Yakma kaybı 20.55 Tablo 1: Sepiyolitin Kimyasal Bileimi Sepiyolit oluum artları bakımından iki farklı yataklanma sergilemektedir. Bunlar: a) Nodüller (Yumrular) eklinde oluumlar. b) Tabakalı (Sedimanter) oluumlar. Bunlardan yumrular eklindeki oluumlar lületaı tipini (-sepiyolit), yassı ve yuvarlak partiküller veya agregalar halindeki oluanlar ise tabakalı (sanayi tipi) sepiyoliti (-sepiyolit) ifade etmektedir. Kolay ilenebilir, ekonomik deeri yüksek olan yumrular halindeki bu oluumlar lületaı veya Eskiehir taı olarak bilinmektedir. Bunlar bir ceviz büyüklüünden 6 7 kg. a ulaan kütlelere kadar deiik boyutlarda bulunabilmektedirler (Foto 9). Nemli olduu ölçüde kolay ilenebilen lületaı kuruduunda yüzebilecek bir hal alır. Jeolojik açıdan irdelendiinde yumrular halindeki lületalarının üç farklı kademede çökeldii görülmektedir. Bunlardan yüzeye en yakın olan birinci sıra 10 14 m. derinliklerde, kumlu killi seviyedeki oluumlardır. kinci sıra 40 ila 60 m. arasındaki killi seviyeyi, 80 130 m. arasındaki ve en kaliteli lületaı oluumlarını ihtiva eden seviye de üçüncü sırayı oluturmaktadır. Günümüzde birinci ve ikinci sıradaki lületaı cevherinin önemli ölçüde tükendii ve kuyuların daha da derinlere indii bilinmektedir. Derinlere inildikçe iyi kalite lületaları artmakla birlikte yer yer 300 m. ye yaklaan derinlikteki kuyuların su altında olması (su basar tüneller) nedeniyle öncelikle bu suların pompajla boaltılmasını daha sonra cevher çıkartılmasına balanmasını zorunlu kılmaktadır. Lületaı ilk çıkartıldıında oluum artlarından ötürü nemli bir özellik sergilemektedir. Cevherin oluumunda asli unsuru oluturan manyezitin younluu ve saflıı cevherin kalitesini tayin eden yegane unsurdur. Sedimanter tipi sepiyolit yatakları ise sanayi sepiyoliti veya tabakalı sepiyolitler olarak da bilinmektedir. Bunlar ekseriya endüstri faaliyetlerinde kullanılan, ilenmeye pek elverili olmayan sepiyolitlerdir. II. Lületaı Yataklarının Corafi Daılımı Öncelikle sedimanter tipi sepiyolit yataklarının daılımına bakacak olursak dünya üretiminin tamamına yakınını karılayan spanya bu cevherin ticaretini de tekeline almı bulunmaktadır. M.T.A. nın yapmı olduu aratırmalara göre spanya dan sonra en geni sepiyolit yatakları Türkiye ye aittir. ekil 1 de de görüldüü gibi dünya sepiyolit üretiminde spanya %61 lik payla (737.659 ton) ilk sırada yer almakta olup Türkiye nin sepiyolit üretimi tahmini 10.000 ton olarak bildirilmitir (World Mineral Production, 2008: 12). Dünya sepiyolit üretimi ve ihracatında (465.188 ton ihracat) hakim durumda olan spanya da tabakalı yani sanayide kullanılan sedimanter sepiyolit üretimi ve tüketimi söz konusudur. Ülkemizde ise sedimanter sepiyolit üretimi ve tüketimi son derece sınırlı olup tamamına yakını ihraç edilmektedir. Ayrıca bahsedilen tahmini 10.000 tonluk üretime günümüzde oldukça azalan lületaı üretimi de dahil edilmitir. 1969 yılında ham olarak ihracatının lisansa balanması, 1972 yılında da Dı Ticaret Dairesi tarafından yasaklanması ile birlikte bugün sadece ilenmi lületaı satıı yapılmaktadır. Sepiyolitin nodüller halinde yataklanmı bu tipinin rezerv ve üretiminde Türkiye I. sırada yer almaktadır.

438 ekil 1: 2008 Yılı Dünya Sepiyolit ve Lületaı Üretimi (WMP, 2008). Dünyada lületaı yatakları bakımından Türkiye den sonra ikinci sırada Somali gelmektedir. Somali lületaı da iyi kalitede olup, düük younluklu ve yüksek porozitelidir. Toplamda 2 milyon tonu görünür 50 100 milyon ton civarında lületaı ve sedimanter sepiyolit rezervi bulunmaktadır (DPT, ÖK Raporu, 2001: 4). Ocaklar kuzeydeki El Bus yataklarında younlamı olup üretiminin tamamını ham olarak ihraç etmektedir. Tanzanya da ise üretim 1954 yılında balamı olup, rezervi hakkında verilere rastlanmamıtır (DPT, ÖK Raporu, 2001: 4). Bu ülkeyi Kenya ve Meksika takip etmektedir. Fas, spanya, Fransa, ran, Hindistan, A.B.D. (Özellikle Pensilvanya, Güney Carolina, Utah), Avusturya ve Yunanistan daki bazı adalarda (Eriboz, Samos) lületaına rastlanmı olmakla birlikte bunlar ekonomik deere sahip deillerdir. Günümüzde Türkiye dıında Somali ve Tanzanya dan baka bir yerde lületaı üretimi yapılmamakta fakat bu iki Afrika ülkesine ait resmi verilerde bulunmamaktadır. Cevherin Türkiye deki yayılıına baktıımızda ise lületaı Eskiehir de Margı, Sarısu, Beyazaltın Köyü (Sepetçi), Gökçeolu, Baören, Türkmentokat, Nemli (Kümbet) yörelerinde (Harita 1) ve Konya Yunak ta bulunmaktadır (Tunçdilek, 1955: 95). Yunak taki lületaı ekseriya damarlar halinde yataklanmıtır. Bunlar haricinde Çanakkale, Bursa ve Kütahya da da lületaı oluumlarına rastlanmı olmakla birlikte bunlar ekonomik bir deere haiz deildir. Günümüzde lületaı çıkarımında Merkez ilçeye balı, eski adı Sepetçi olan Beyazaltın Köyü bata gelmekte ve en fazla üretim buradan salanmaktadır. Eskiehir de lületaı rezerv bakımından balıca 3 bölgeye ayrılmıtır (Tablo 2). Bunlardan rezerv (mümkün) bakımından en zengin olanı Eskiehir in dousunda Merkez e 83 km. uzaklıktaki Mihalıççık ilçesine balı Kayı Köyü Bölgesi (10.236 ton) dir (Tunçdilek, 1955: 96). Bunu sırasıyla Türkmentokat ve Baören köylerini de içine alan Sarısu Bölgesi ve en düük mümkün rezervi ile Alpu nun güneybatısındaki Gökçeolu Bölgesi takip etmektedir. Eskiehir in batısında yer alan yaklaık 500 dönümlük Nemli bölgesi (Kümbet) ise rezerv bakımından çok zengin olmadıından geçmite de ilgi görmemitir (Tunçdilek, 1955: 99). Bugün Gökçeolu ve Nemli bölgesinde çıkarım faaliyetleri tamamiyle durmu, az bir miktar Sarısu da olmak üzere tamamına yakını Kayıköyü bölgesinde yapılmaktadır. Bölge Sandık Rezerv (Mümkün) Ton Kayıköyü 853.000 10.236 Sarısu 460.000 5.520 Gökçeolu 50.670 608 TOPLAM 1.363.670 16.364 Kaynak: (DPT., ÖK Raporu, 2001) Tablo 2: Eskiehir in Mümkün Lületaı Rezervi (Sandık / Ton)

439 III. Tarihi Açıdan Lületaı Harita 1: Lületaı ve Sepiyolitin Eskiehir deki Daılımı Lületaı tarihine geçmeden önce etimolojik açıdan taı inceleyecek olursak morfolojik özellikleri bakımından deniz köpüü, sabun köpüü ile olan benzerliinden ötürü tüm dünyada Almanca Meerschaum (deniz köpüü) olan adı yaygın olarak kullanılmaktadır. Zira uzun yıllar lületaı ticaretinin merkezi konumunda olan Viyana dan dünyanın dier yerlerine ihraç edilmesi, lületaı ticaretini tekelinde tutması bu taımızın bir dönem uluslararası pazarlarda Viyana taı olarak anılmasına sebep olmutur. ngilizcede sea foam veya soap foam olarak da bilinen lületaı, Latince Spuma maris, Fransızca écume de mer olarak adlandırılmaktadır. Esasında denizköpüü adı ilk olarak büyük liman kentlerinde ticaretle uraan Levantenler tarafından kullanılmıtır. Sepiyolit adı ise ilk olarak E. F. Glocker tarafından 1847 yılında bir tür mürekkepbalıının (sepia) kemiklerine benzerliinden ötürü bu ismi almıtır (Can, 1992: 166). Tüm dünyada denizköpüü olarak adlandırılan lületaı ülkemizde youn olarak bulunduu ve iletildii Eskiehir ile özdelemesinden ötürü Eskiehir Taı olarak da bilinmekle birlikte Akta ve Patal terimleri de halk arasında kullanılmaktadır (Çelik, 2009: 3). Lüle Farsça emzik, tütün içmeye yarayan aızlık anlamına gelen Lûle den dilimize geçmitir. Ülkemizin çeitli yerlerinde aızlık, çubuk anlamına gelen lule, lülü terimleri de kullanılmaktadır (Çelik, 2009: 3). Günümüzde lületaı corafi iaretler kapsamına alınarak tescillenmi ve literatüre Eskiehir Lületaı olarak geçmitir. Corafi iaretler kapsamına alınmasıyla birlikte bu cevherimiz hem ülke tanıtımında hem de kalitesinin korunmasında Avrupa Birlii güvencesi altına girmi bulunmaktadır. Eskiehirli ustalar ve Beyazaltın köyünün ileri gelenleriyle yaptıımız görümelerimizde lületaının kefedilii ile ilgili Köstebekname adı verilen öyle bir rivayet aktarmılardır: Bir gün çobanın biri koyunlarını otlatırken bir köstebein tünelini kazarken yerin altından beyaz talar (lületaı) çıkardıını görmü. Bu talardan birini alıp incelemi ve çakısıyla yontmaya balamı. Bu beyaz taın yontulmasından ortaya güzel bir perikızı çıkmı ve birden dile gelmi: Yapma, canımı acıttın insanolu. demi ve köstebein yuvasından yeniden topraın altına girmi. Çobanda kendisini mest eden bu güzelliin peinden bu delii emeye balamı. Lakin kazdıı bu derin çukurlukta yorgunluk ve açlıktan ölür zavallı çoban. Bu açılan da ilk lületaı kuyusu olmutur (Ürersoy, 2010: 13). Bu hikaye Köstebekname adıyla Eskiehirli ustalar arasında hala dilden dile gezinir.

440 üphesiz yukarıda bahsedilen bu hikayenin bilimsel bir dayanaı olmamakla birlikte lületaı kültürümüzün zenginliini ortaya koyduu da inkar edilemez bir gerçektir. Bilimsel çalımalar lületaının binlerce yıl öncede çıkartılıp ilendiini ortaya koymutur. Arkeolojik aratırmalara baktıımızda yapılan kazılar ile lületaının 5000 yıllık bir geçmii olduu ortaya konmutur. Bu konuda en eski buluntu M.Ö. 3000 li yıllara ait olduu saptanan Demirci Höyük kazısındaki eserlerdir. Yine M.Ö. 1700 lere ait ehir merkezinin 16 km. dousunda bulunan Çavlum Antik kentindeki kazılarda lületaından yapılmı, ucunda sadece bir çizik olan mühür ele geçirilmitir. Mühür küçük bir kız çocuunun mezarında bulunmutur (Ürersoy, 2010: 3). Arkeolojik buluntuların ardından lületaı ile ilgili ilk yazılı bilgilere 1100 lü yıllarda rastlanmaktadır. Arap seyyah El Herevi (1173) yazdıı seyahatnamesinde (Kitab al-arat ila-marifat Ez- Ziyarat) lületaından bahsetmi fakat teferruatlı bilgi vermemitir. Daha sonraki yıllarda gezginler tarafından azda olsa bahsedilen lületaı ile ilgili en salıklı bilgilere 18. yy. da rastlamaktayız. Zira lületaı en parlak devrini 1700 lerin ikinci yarısından itibaren yaamaya balamı ve popülaritesi I. Dünya Savaı na kadar sürmütür. Özellikle 1850 1890 arasında tütün tüketimindeki artıa paralel olarak lületaı üretiminde ve pipo yapımında ciddi artılar gözlenmitir (Bilim, 1997: 101). I. Dünya Savaı nın ardından lületaına olan talep dümü, bu el sanatı adeta unutulmaya yüz tutmutur. Ustası ve kesin tarihi bilinen ilk lületaı eserler 1652 yılında Fransız heykeltıra Pierre Paul Puget tarafından Vaux-le-Vicomte atosu için ortaya konan 17 cm. boyundaki heykellerdir (Konçak, 1988: 5). Her ne kadar binlerce yıllık bir geçmie sahip olsa da lületaının yazılı tarihinin balangıcını bu eserlerden yola çıkarak balatırsak 358 yıllık bir süreçten bahsedebiliriz. Cevheri ilk olarak Osmanlıyı ziyaret eden Macar bir seyyah olan Comte Andrasy e dönemin padiahı tarafından (1723) hediye edilen 2 parça ham lületaının (Konçak, 1988: 5) ardından Karon Kowates in bunları ileyerek ilk pipoyu yaptıı bilinmektedir (Bilim, 1997: 92). Bugün bu pipolar Budapete Ulusal Müzesi nde sergilenmektedir. Bunun ardından lületaı Avrupa da hızla yayılmaya balamıtır. Lületaının yabancılar tarafından rabet görmesi yaklaık 300 yıllık bir lületaı ticaretinin balangıcı olmu ve Eskiehir den Viyana ya uzanan Lületaı Yolu nun kurulmasına vesile olmutur (Reinhardt, 1911: 18). Eskiehir znik stanbul Belgrad Budapete ve Viyana arasındaki bu hat Reinhardt tarafından adlandırılmıtır. Avusturya gümrük vergisinden muaf tuttuu bu cevherimizin uluslararası ticaretini uzun yıllar tekelinde tutmutur. Osmanlı mparatorluu nun ihraç ettii ilk maden olma özellii taıyan lületaı o dönemlerde ham olarak satılmaktaydı. Lületaının ilenip pazarlandıı merkez Viyana olduundan yıllarca lületaı uluslararası piyasalarda Viyana Taı olarak anılmıtır. Avrupa daki bir dier lületaı merkezi ise Almanya nın Kuzey Ren Vestfalya Eyaleti ndeki Lippe ehri idi. Üretim deerlerine baktıımızda ise ilk istatistiki verilere 1865 yılında rastlıyoruz. Bu tarihte 9.000 sandık 1 olan üretim 1872 de 10.000 sandıa yükselmi, 1912 de 6.000 sandıa düen üretim I. Dünya Savaı ile birlikte 200 sandıa kadar gerilemitir (TÜK, 1984). I. Dünya Savaı ndan sonra 1940 lara kadar ciddi bir gelime görülmezken 1940 lardan sonra lületaı sektöründe yeniden canlanmalar görülmeye balanmıtır. 1950 lerde 600 sandıa çıkan üretim 1958 de 1.505 sandıa yükselmitir (TÜK, 2008). Bununla birlikte takip eden yıllardan günümüze kadar lületaı üretimi son derece istikrarsız bir yapı sergilemi ve sürekli dalgalanmalar göstermitir (ekil 2). Son olarak 1985 teki 336 sandıklık üretimin ardından bir daha bu kadar yüksek deerde bir üretim gerçeklememitir. üphesiz bu gerilemenin balıca sebepleri lületaı rezervinin ve de bu ticari aynı zamanda sanatsal faaliyetle ilgilenenlerin günden güne azalmasıdır. Bunların her biri basit tahta sandıklar olup 12 kg. lık kapasitededirler. Buna balı olarak ilk yıl üretim yaklaık 108.000 kg. olarak gerçeklemitir.

441 Not: Bir sandık 50 lületaından (Yaklaık 12 kg.) olumaktadır. Kaynak: TÜK, 2008. ekil 2: Yıllar tibariyle Türkiye Lületaı Üretimi 1960 lardaki hızlı gelimelere paralel olarak (1965 te rekor seviyedeki üretim) 1972 yılında ham lületaı ihracatına son verilmitir. Bu uygulama Viyana lületaı borsasına büyük bir darbe indirmitir. Fakat kısa bir süre sonra lületaı üretiminde ciddi bir düü yaanmı ve bir daha eski seviyelerine ulaamamıtır. Zira günümüzde atölyelerin çou kapanmı, bir kısmı da evlerine taınmı ve ev tipi üretim eklinde faaliyetlerini sürdürmektedirler. Son yıllarda üretimdeki bu düüe ve yaanan pazar sıkıntısına karılık birtakım kültürel faaliyetler lületaı ilemeciliini ve bu güzide el sanatını yeniden popüler hale getirmeyi amaçlamaktadır. Buna en güzel örnek ulusal ve uluslararası boyutlarda organize edilen Lületaı Festivalleri (lki 1988 yılında düzenlenen Eskiehir I. Uluslararası Lületaı Festivali) ve 1989 yılında Odunpazarı (Eskiehir) nda kurulan Odunpazarı Lületaı Müzesi verilebilir (Foto 13). Bununla birlikte Eskiehir de her yıl lületaı çeitli sempozyum, fuar ve kongrelere konu olmaktadır. Yine 1989 yılında l Özel daresince Lületaı Sanayi Okulu hizmete girmi ve devamında birkaç köyde daha benzer okullar açılmıtır. Uluslararası Lületaı Heykelcilik Yarıması, Lületaı Bilimsel Aratırma Yarıması, Lületaı El Sanatları Yarıma ve Sergisi gibi çeitli müsabaka ve gösteriler lületaına olan ilgiyi bir nebze de olsa artırmıtır. Yapılan bu ulusal ve uluslararası organizasyonlar neticesinde yurtdıından gelen talepler dorultusunda Viyana, Berlin, Milano, Bükre ve Pekin de lületaı sergileri açılmıtır. Benzer sergiler bata A.B.D. olmak üzere çeitli ülkelerde her yıl yapılmaktadır. Bir döneme damgasını vuran, Türkiye de lületaı ilemeciliinin gelimesinde büyük katkıları olan ilk lületaı ustalarından Ali Osman Bey (1897 1961), Ulu Önder Atatürk ün tevikiyle talya da lületaı ilemecilii eitimi almı, yurtdıı ve yurtiçinde pek çok sergi açmı ve ustalar yetitirmitir. Soyadı kanunuyla birlikte lületaına olan balılıı ve bu sanatı yaygınlatırmak için verdii çabalardan ötürü Denizköpüü soyadını almıtır. IV. Lületaı Çıkartılması ve lemecilii Lületaının çıkartılmasına gelince yeraltına dik olarak inen tüneller boyunca bakalaım katmanlara rastlandıı andan itibaren yatay tüneller (yolak) açılmaya balanır. Yeraltına dik bir ekilde inen bu tüneller 5 m. den 150 m. ye kadar deiik seviyelerde olabilmektedir. Bununla birlikte son yıllarda tüneller daha da derinlere inmekte (380 m. ye kadar) ve açılan bu kuyuların çapı 1.5 ila 2 m. arasında deimektedir (Ertin, 2004: 24). Buna ilaveten derinlere inildikçe lületaı kalitesi artmakta ve daha iri yumrulara rastlanmaktadır. Kuyulara inip çıkmak için bunların her iki tarafının yüzeyine oyuklar açılır ve kii bunları basamak olarak kullanarak rahatlıkla tünele girip çıkabilir (ekil 3). Günümüzde hala ilkel yöntemlerle çıkartılan lületaı önceleri kandil ııında ve basit el aletleriyle çıkartılırken günümüzde

442 bu ilem küçük el kompresörleriyle daha hızlı ve pratik bir ekilde yapılabilmektedir. Bununla birlikte lületaı, tünellerden eskiden olduu gibi günümüzde de basit çıkrıklarla çekilen kovalarla çıkartılmakta bu yönteme de çıkrık yöntemi denilmektedir. Aynı ekilde içiler de tünellere bu ekilde inip çıkabilmektedir. Beyazaltın Köyü ne yaptıımız ziyaretlerde söz konusu kuyulara hala motorlu veya insan gücüyle çalıan sarkaçlarla inilip çıkıldıı gözlenmi (Foto 11) ve kuyuların iç kısmının etrafı ahap ve naylon malzemelerle kaplanarak daha kullanılı hale getirilmitir (Foto 11). Açık iletmelere ise az da olsa rastlanmaktadır. Yüzeyden 5 m. derinlie kadar kepçelerle yapılan kazı ileminin ardından yeniden kuyular açılarak derinlere inilmektedir. Çıkartılan lületaları boyutlarına göre çeitli adlarla anılmakta ve 1 den 12 ye kadar derecelendirilmektedir. Cılız, orta, pamuklu, birimbirlik, apak ve sıramalı olarak adlandırılırlar ve 1 7 arası iyi, 7 10 arası orta ve 10 12 arası düük kaliteli olarak sınıflandırılır. Özellikle derinlere inildikçe pamuklu ve sıramalının iyi kalitede olanlarına daha sık rastlanmaktadır. Sıramalı lületaı sanatsal deeri olan süslemelerde ve büyük tip pipoların yapımında kullanılmaktadır. Buna karılık pipo yapımı için en ideal lületaı pamuklu cinsidir. ekil 3: Lületaı Ocaı Kesiti; A: Çıkrık Sistemi denilen ve madene giri çıkıı salayan basit düzenek; B: Çeitli seviyelerde rastlanılan deiik irilikte lületaları, C: Keser benzeri aletler ve küçük el kompresörleri ile çalıılan, yolak adı verilen tüneller. Lületaı çıkartıldıktan sonra atölyelere gönderilmeden önce kabaca yıkanarak toprak, kum gibi artıklarından arındırılır. Bu ilemden sonra atölyelere taınan lületaı ilenmeye balamadan önce yıkamayla çıkartılamayan kalıntılar keskin bir aletle temizlenir, oyuk ve çatlaklar düzeltilir (Foto 1). Bu temizleme ilemine saykalı denilmektedir. Özellikle sulu ocaklardan çıkartılan nemli lületaları yumuaklıından ötürü daha kolay ve çabuk temizlenir. Temizleme ve ileme esnasında ortaya çıkan lületaı tozu ve döküntüleri israf edilmez, kalitesiz lületaları ile birlikte çeitli alanlarda kullanılmak üzere biriktirilir (Pipo astarı, sigara filtresi, baca filtreleri gibi). Deerlendirilemeyecek nitelikteki lületaı

443 tozları, sahte lületaı ürünlerin yapımında kullanılamasın diye ehirden uzak yerlere atılmakta veya kullanılamayacak hale sokulmaktadır. leme esnasında, kalitesine ve büyüklüüne göre sınıflandırılan lületaı onu ileyen ustanın hayal gücüne balı olarak bata pipo ve süs eyası olacak biçimde ilenir. lemeye balamadan önce veya ileme esnasında zaman zaman nemini kaybeden lületaının kolay ilenebilmesi için suyun içinde bekletilerek veya nemli bir bezle örtülerek yeniden yumuaklık kazanması salanır (Foto 2). Pipolarda ekseriya insan baı figürü, hayvan figürleri (özellikle kartal pençesi), geometrik ekiller, Alman stili denilen gösterili figürlerle bezeli ve gümü kapaklı pipolar; yaprak ve çiçek desenli takılar en bilindik motiflerdir. leme esnasında çeitli incelikte, sivri uçlu aletler kullanılmakta (Foto 3), özellikle tespih ve kolye küpe yapmak içinde deiik aparatlar ve motorlu aletler kullanılmaktadır. Zira gelien teknoloji ile birlikte ilemecilikte kullanılan elektrikli aletlerin sayısı da artmıtır. lendikten sonra ya açık havada ya da fırınlarda kurutulmaya bırakılan lületaları kuruduktan sonra balmumu ile ovularak cilalanır. Bu cilalamanın ardından parlak, sarımtırak bir görünüme kavuan lületaı satıa hazır hale gelmitir. Yapılan ürünler arasında çeitli boylarda dekoratif süs eyaları, pipo, tespih, kolye, küpe, bro, aızlık, baston gibi çeitli ürünler sayılabilmektedir (Foto 4 5). Ortalama lületaı bir piponun yapımı 1 3 saat (seçilen motife göre 1 saatlik deiim olabilir) ile 1 hafta arasında deimekte, kolye ve tespih gibi boncuk haline getirilen lületalarından yapılan objeler ise 1 2 saatte ortaya konmaktadır. Son dönemlerde yaanan en büyük sıkıntı ise sahte lületaı eserlerdir. Lületaı ilemeciliinden artan tozların alçı ile karıtırılmasıyla ortaya konan basit görünümlü, hakiki lületaına göre çok daha parlak görünen ve çok çabuk kırılan bu deersiz ürünler oldukça cüzi fiyatlara satılmakta, bu fiyatlarla rekabet edemeyen orijinal lületaı satı maazaları ciddi güçlükler yaamaktadırlar. V. ktisadi Boyutuyla Lületaı Asırlardan beri ilenen lületaı aynı zamanda Osmanlı mparatorluu nun ihraç ettii ilk yeraltı kaynaı olma özelliini taımaktadır. Cumhuriyet Dönemi öncesinde müsadere usulü ile iletilen yataklar o dönemlerde ehre büyük kazançlar salamı, ocaklar etrafından nüfusu 6.000 i bulan yerlemeler kurulmutur (Konçak, 1988: 5). Cumhuriyet Dönemi nde lületaı çıkartılması ve ilemecilii yeniden artıa geçmi fakat hiçbir zaman eskisi kadar kazanç salayamamıtır. Son yıllarda giderek azalan üretim aırlıkla lületaı çıkartan ustalarla bunları evlerinde veya küçük atölyelerde ileyen ustalar arasındaki ilikiden ibarettir. T.Ü..K. son olarak 1994 yılındaki 47 sandıklık üretimin ardından lületaı ile ilgili bilgileri üretimin çok düük olmasından ötürü vermemektedir. Lületaı çıkartılan köylerdeki ta ustalarıyla yaptıımız görümeler neticesinde, henüz bir birlik (Oda, dernek) oluturulamadıından ve çou kiinin münferit faaliyetlerinden ötürü toplam üretim hakkında net bir bilgi alınamamıtır. Ustalar kimi gün hatta hafta boyunca hiç bu cevhere rastlayamadıklarını, kimi zaman ise sadece bir günde 10 kg. dan fazla lületaıyla döndüklerini belirtmektedirler. Günümüzde ham lületaı ithalatı ve ihracatı yapılmamakta, sadece bata pipo olmak üzere ilenmi ürünler dı pazarlara gönderilmektedir. Nikotini %70 oranında absorbe edebilmesinden ötürü hem insan salıına büyük fayda salamakta hem de bu absorbsiyon özelliinden dolayı sanayi faaliyetlerinde de tercih edilmektedir. Bugün için lületaı en fazla pipo yapımında kullanılmaktadır. Lületaından yapılan pipolar nikotini emdii için zaman içerisinde renk deiimine urarlar, önce açık sarıya dönen rengi zamanla turuncu, açık kahverengi ve koyu kahverengine doru kademeli bir ekilde koyulamaktadır (Foto 6). Pipo kullanımının azalmasına karılık pipo satıları artı göstermi, nikotini emici özelliinden dolayı sigara filtresi ve aızlık yapımında da kullanılmaya balamıtır. Bununla birlikte son dönemlerde bazı lületaı eserlere yakılmak suretiyle eski görünümü verilmektedir (Foto 7). Sanayi tipi sepiyolitin (sedimanter) en yaygın kullanım alanı ise kedi kumudur, bunun dıında atık suların arıtılması, sanayi tesislerinde kükürt arıtımında, hayvan yemine katkı maddesi, madeni ve bitkisel yaların rafine edilmesinde de kullanılmaktadır (DPT, ÖK Raporu, 2001: 17). 2008 yılı itibariyle sanayi tipi sepiyolitin üretimi ve ihracatında spanya I. sırada yer almaktadır. Son dönemlerde genel olarak artı gösteren sepiyolit üretimimiz ise 2003 yılında 31.885 ton, 2006 da 19.242 ton, 2007 de 36.402 ton ve 2008 yılında da yaklaık %90 lık bir düüle 3.824 ton olarak gerçeklemitir 2 (MGEM, 2009: 54). Üretilen sepiyolitin tamamına yakın bir kısmı ihraç edilmektedir. Maden leri Genel Müdürlüü nden alınan bu verilere sepiyolitle birlikte az miktarda üretilen lületaı ve paligorskitte dahil edilmitir. Lületaı üretimi çok düük olduundan 1994 ten itibaren tek baına üretim istatistikleri verilmemektedir. Toplam sepiyolit üretimine dahil edilen lületaının payının %1 den daha az olduu belirtilmitir.

444 Türkiye, dünya lületaı rezervinin %70 ine sahip olmakla birlikte aynı zamanda dünyanın en kaliteli lületaı yataklarına sahip ülkesidir. Ayrıca Türkiye dünyanın rakipsiz ilenmi lületaı ürünlerin ihracatçısı konumundadır. Bunda 1968 deki ham lületaı ihracatının yasaklanmasının büyük payı vardır. Zira birkaç ülke dıında dünyada lületaı zuhurlarının bulunduu dier ülkeler ekonomik açıdan iletmeye uygun rezervlere sahip deillerdir. hracat yasaı getirilmeden evvel lületaı dı ülkelere 20 x 90 cm. ebatlarında ve 35 cm. derinliinde olan tahta sandıklarla gönderilir ve toplam üretim bu sandıklar baz alınarak hesaplanırdı. Günümüzde ilenmi lületaı ürünler (bata pipo olmak üzere) özel olarak tasarlanan ambalajlarıyla yurtdıına gönderilmektedir. Lületaı ürünlerinin ihracatına baktıımızda imal edilen lületaı pipoların %70 i A.B.D. ye ihraç edilmekte ayrıca Almanya, Fransa, Hollanda, Danimarka, Avusturya gibi Avrupa ülkeleri ile birlikte Çin, Japonya ve Malezya ya da ihracat söz konusu olmaktadır. hracat ürünleri içerisinde birinci sırada lületaı pipolar gelmektedir, bundan baka tespih, takı ve süs eyaları da az da olsa talep gören dier ürünlerdir. Bununla birlikte gelien teknolojiye balı olarak ve lületaından yapılan eyaları çeitlendirmek adına son dönemlerde ustalar tarafından kiiye has büstler ve heykeller yapılmakta, sanatkarlar fotoraflara bakarak kiinin minyatür heykellerini yapmaktadırlar. VI. Sonuç ve Öneriler Eskiehir ile özdelemi olan ve Corafi aret kapsamına da Eskiehir Lületaı olarak geçen bu nadide ve kıymetli cevherimiz gerek Türkiye gerekse Eskiehir adına büyük bir önem arz etmektedir. Türkiye nin dünyanın en zengin lületaı rezervine sahip olması ve ilenmi lületaı ihracatında ilk sırada yer alması, Eskiehir de lületaı ocakları ve satı noktalarında yerinde kalkınma ve turizm açısından bu cevherimiz oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Bununla birlikte gerek rezervin azalmı olması ve Eskiehir civarında devletin resmi kurumlarınca yeni lületaı sahalarının var olup olmadıının aratırılmaması lületaının geleceine yönelik ciddi üpheler barındırmaktadır. Aynı zamanda ocakların çok derinlere inmesi ve pek çoundan pompajla suyun tahliye edilmesi zorunluluu ciddi anlamda maliyet artılarına sebebiyet vermektedir. Bu açıdan süratle saha aratırması yapılmalı ve en kısa sürede var olan rezervler ile birlikte muhtemel rezervler de tespit edilerek haritalanmalıdır. Ancak bu ekilde lületaına uzun vadede yatırımlar yapılarak bir planlamaya gidilebilir. Önemli bir dier problem ise Eskiehir de lületaı içi ve sanatkarlarının hala bir birliinin bulunmamasıdır. Fakat bu kapsamda Eskiehirli ustalar 05 Mayıs 2010 da bir araya gelerek Eskiehir Lületaı Ürünleri Üretim Pazarlama Kooperatifi adında yeni bir kooperatif kurma yoluna gitmilerdir. Bu kapsamda birliin ortaya koyduu yönetmelik kapsamında lületaı maden sahalarının iletme hakkı alınarak lületaı madeni çalıanlarının da sosyal güvenceye kavuturulması, terk edilmi maden sahalarının yeniden düzenlenerek çevre düzenlemesinin yapılması, lületaı ustalarının ihtiyaç duyduu hammadde, araç ve gereçlerin birinci elden ve belli bir ücret karılıında temin edilmesi gibi mevzuatlar yer almaktadır. Günümüzde hammaddenin az bulunması (çıkartılması), kolay yoldan kazanç elde etme istei gibi nedenlerden ötürü Eskiehirli ustaların en büyük sıkıntısı sahte lületaı ürünlerdir. Lületaı ürünlerin ilenmesinden arta kalan tozlar ile alçı karıtırılarak lületaı benzeri ürünler piyasada oldukça düük fiyatlara satılmaktadır. Bu nedenle hakiki lületaı ürünler sahteleriyle rekabet edememekte ve mecburen el emei bu ürünlerde fiyatın aaı çekilmesi söz konusu olmakta, ustalar hak ettii kazancı alamamaktadır. Gelen turistler veya hakiki lületaını tanımayan halkımız da bu sahte ürünlere rabet etmektedir. Oysaki sahtesi ile hakiki lületaı ürünler bilen birisi için oldukça kolay ayırt edilebilir özellikler taımaktadır. Bu kapsamda Eskiehir Belediyesi nce lületaını tanıtıcı, Türkçe ve yabancı dillerde broürler basılarak, turistik yerlerde daıtımı yapılmalıdır. Böylelikle hem sahte ürünler rahatlıkla ayırt edilebilecek hem de bu nadide yeraltı kaynaımızın kolay yoldan reklamı yapılacaktır. Lületaında devlet desteine büyük ölçüde ihtiyaç duyulmaktadır. Özellikle yurtdıı piyasalara bu kıymetli cevherden yapılmı ürünlerimizin tanıtılması, çeitli fuar, sempozyum gibi etkinliklerin organizasyonu, yurtdıı sergiler gibi hususlarda bata Dı Ticaret Müstearlıkları na ciddi görevler dümektedir. Öte yandan maden ocaklarında çalıan vatandalarımızın sosyal güvenlik kapsamına alınması gerekmektedir. Günümüzde tüm ocaklar özel iletme eklinde deerlendirilmekte, pek çok maden içisinin herhangi bir salık sigortası bulunmamaktadır. Lületaı ile ilgili bir dier görev üniversitelere ve bu alanda bilimsel aratırma yapan kurululara dümektedir. Özellikle bu cevherimiz ile birlikte sepiyolitin de deiik kullanım alanlarında, en iyi ne

445 ekilde tasarruf edilebilecei hususunda Ar Ge çalımalarına aırlık vermekle birlikte cevher ile ilgili tarihi, doal ve ekonomik özellikler ile ilgili yayınlar uluslararası etkinliklerde duyurulmalıdır. Örnein 2005 yılında yapılan ve TÜBTAK destei ile hayata geçirilen Lületaı Projesi, ülkemizin sahip olduu deerli madenlerden biri olan lületaı ve yok olma sürecine girmi bir meslek olan lületaı ilemecilii konularını içermektedir. Bu ve benzeri projelerin desteklenerek daha geni kitlelere bu cevher tanıtılmalı ve bu sanat özendirilmelidir. Lületaı ustalarının sayısının gittikçe azalması, bu sanata ilginin her geçen yıl daha azalması, lületaı ilemeciliini unutulma noktasına getirmektedir. Bu kapsamda çeitli tevikler ve özendirmelerle lületaı ilemecilii yaygınlatırılmalıdır. Milli Eitim Bakanlıı nın destei ile lületaı ilemecilii ile ilgili eitimlere aırlık verilmelidir. Özellikle yaz döneminde açılan kurslarda (yaklaık 40 kiilik gruplar halinde) lületaı ilemecilii konusunda ev hanımları da dahil olmak üzere toplumun çeitli kesimlerinden insanlar eitilmektedir. Hem ekonomik açıdan kiilere bir kazanç hem de bu sanatın yaatılması açısından büyük önem salayan bu gibi uygulamalar daha da geni kitlelere hitap edecek ekilde yaygınlatırılmalıdır. Son olarak temennimiz Türkiye ye ve bata Eskiehir e özgü bu taımızın hak ettii yere gelebilmesi için gençlerin bu sanatı ustalarından örenerek çok daha ileri boyutlara taımasıdır. KAYNAKÇA ANAÇ, Selahaddin, TAMZOK, Nejat (2007). The Mining Industry of Turkey, Slobodan Vujic (ed), 2nd Balkan Mining Congress Book of Proceedings, 2007, s. 37 43, Belgrad. BLM, Cahit (1997). Deniz Köpüü, Lületaı, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Aratırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8, Yıl: 1997, Ankara. CAN, Güler (1992). Dünya da ve Türkiye de Sepiyolitik Kil, Jeoloji Mühendislii Dergisi, Sayı: 41, s. 166 170, 1992 Kasım, Ankara. ÇELK, sa (2009). Lületaı, Lületaı Pipo ve Ali Osman Denizköpüü, Paylaım Kartonsan Yaam Kültürü Dergisi, Sayı: 1, Nisan 2009, stanbul. ERKOÇ, Yeliz (2001). Gizemli Mineral Lületaı, Bilim ve Teknik Dergisi, Tübitak Yayınları, Aralık 2001, s. 31 32. ERTN, Gaye (2004). Türkiye de Geleneksel Ta çiliine Bir Örnek: Lületaı, Kaynak Dergisi, Sayı: 25, s. 22 26, 2004, Sofya. KONÇAK, Sedat (1988). Lületaının Tarihçesi, Eskiehir I. Uluslararası Lületaı Beyaz Altın Festivali, Beyaz Altın Semineri Notları, Ekim 1988, Eskiehir. Maden leri Genel Müdürlüü (2009). 2003 2009 Yılları Arasında Yapılan Maden Üretim Miktarları, http://www.migem.gov.tr/ (Son eriim: 06.10.2010). PETRASCHECK, W. E. (1963). Eskiehir Civarındaki Lületaı Yatakları, M.T.A. Dergisi, Ankara. REINHARD, A., 1911; Über Meerschaum und Meerschaum Fundstatteen bei Eskisehir in Kleinasien, Pettermanns Mitteilungen, c. II. Halsband. SARC, Ömer Celal (1944). Türkiye Ekonomisinin Genel Esasları I. Tabiat artları, stanbul Üniv. Yayınlarından No: 234, ktisat Fakültesi No: 24, 1944, stanbul. Sekizinci Be Yıllık Kalkınma Planı (2001). Madencilik Özel htisas Komisyonu Raporu, Genel Endüstri Mineralleri II. (Mika, Zeolit, Lületaı), Çalıma Grubu Raporu, 2001, Ankara. TALIGL, Nuran (2005). Türkiye nin Ekonomik Corafyası, Çantay Kitabevi, 2005, stanbul. TUNÇDLEK, Necdet (1955). Lületaı, Türk Corafya Dergisi, Yıl: 12, Sayı: 13 14, 1955, stanbul. T.Ü..K. (2009). statistik Göstergeler, 1923 2008, Aralık 2009, Ankara, ISBN 978-975-19-4674-4 (Elektronik ortam), http://www.tuik.gov.tr T.Ü..K. (1984). Osmanlı Sanayi, 1913, 1915 Yılları Sanayi statistikleri, Tarihi statistikler Dizisi, Cilt: 4, ISBN 975-19-1697 6, Ankara. ÜRERSOY, Talat (2010). Lületaı, Eskiehir Valilii, l Kültür ve Turizm Müdürlüü, Yayın No: 14, Temmuz 2010, Eskiehir. World Mineral Production (2004 2008). British Geological Survey, Nottingham, 2010, ISBN 978-0-85272-656-3 (website version), http://minerals.usgs.gov YILMAZ, Yeliz, (2007). Eskiehir Yöresi Sepiyoliti nin Termal Özelliklerinin ncelenmesi, Anadolu Üniv. Fen Bilimleri Enst., Yüksek Lisans Tezi (Basılmamı), Austos 2007. ZESCHKE, G. (1954 1955). Eskiehir Taı Hakkında, M.T.A. Dergisi No: 46 47, Ankara.

446 Teekkür Her yönüyle ele almaya çalıtıımız Lületaı ile ilgili bu çalımamızda bizden yardımlarını esirgemeyen, fotoraf arivi ile birlikte birtakım verilere ulamamızda büyük katkısı olan bata Eskiehir Lületaı Ürünleri Üretim Pazarlama Kooperatifi Bakanı Sn. Muharrem YILMAZ Bey olmak üzere, emektar lületaı ustalarımızdan Sn. Hasan SAIN, Sn. Emren EGE ve Recep DEMRAYAK a; babalarının mesleini büyük özveriyle devam ettiren Sn. Ufuk ve Ali DÜLGER kardelere; Ali Osman DENZKÖPÜÜ nün son çıraklarından ve nesillerdir bu ii sürdüren bir aileden gelen Sn. Cihangir AKTA a ve çalımamızın her aamasında en içten misafirperverlilikleriyle bizleri aırlayan ve yardımlarını esirgemeyen çok deerli Eskiehir halkına teekkürlerimizi sunmayı zevkli bir görev biliriz. EKLER Foto 1: Ham lületaının ilenmeden önce keserlerle kabaca yontulması Foto 2: Kolay ilenebilmesi için suda bekletilen lületaları

447 Foto 3: Lületaının ince içiliinde kullanılan çeitli aletler Foto 4: Eskiehir Odunpazarı nda lületaı ürünlerin satıldıı bir maaza

448 Foto 5: Ham lületaı, tozu ve lületaından yapılmı çeitli ürünler. Foto 6: Zamanla nikotine balı olarak renk deiimine uramı Lületaı Pipolar.

449 Foto 7: Yakılarak eski görünümü verilmi pipolar Foto 8: Osmanlı Dönemi nde Eskiehir deki ham lületaının kabaca temizlenip ihracata hazırlandıı bir atölye

450 Foto 9: 1975 Yılında lületa ından eserlerle birlikte sergilenen çıkartılmı en büyük lületa ı (Yılmaz ar ivinden) Foto 10: 1975 Yılında çıkrık yöntemi de denilen ve bugün de kullanılan maden oca ına girip çıkma düzene i (Beyazaltın Köyü, Yılmaz ar ivinden)

451! " # Foto 11: Lületaı kuyularına motorlu (A), kol gücüyle (B) girip çıkma düzenei ve iç kısmı düzenlenmi bir lületaı kuyusunun görünüm (C), (Beyazaltın Köyü). Foto 12: Eskiehir Merkez de Porsuk Nehri kenarında tesis edilen lületaından ürünlerin satıldıı maazaların bulunduu Lületaı Sanat Merkezi (Çukur Çarı).

452 Foto 13: Odunpazarı nda 1989 yılında açılan tarihi ve sanatsal deere sahip lületaı eserlerin sergilendii Lületaı Müzesi nin içeriden görünümü.