T.C. MİLLÅ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÅ EĞİTİM VE ÉĞRETİM SİSTEMİNİN GÑÖLENDİRİLMESİ PROJESİ) BAHÖECİLİK BİTKİ ORGANLARI ANKARA 2007
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modéller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait ÑerÑeve Öğretim programlarında amañlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş Öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). ModÉller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel Öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla Öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek Ézere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. ModÉller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amañlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim Öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması Önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. ÜrgÉn ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modéllere internet Ézerinden ulaşılabilirler. Basılmış modéller, eğitim kurumlarında Öğrencilere Écretsiz olarak dağıtılır. ModÉller hiñbir şekilde ticari amañla kullanılamaz ve Écret karşılığında satılamaz.
İÖİNDEKİLER İÖİNDEKİLER İàİNDEKİLER...i AàIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÜĞRENME FAALİYETİ 1...3 1. BİTKİ ORGANLARI...3 1.1. KÖk...3 1.1.1. Genel Karakteri ve Morfolojisi...3 1.1.2. KÖkÉn Anatomik Yapısı...3 1.2. GÖvde...5 1.2.1. Genel Karakteri ve Morfolojisi...5 1.2.2. GÖvde Metamorfozları...7 1.2.3. GÖvde Anatomisi...8 1.3. Yaprak...9 1.3.1.KÖkeni ve Dış Şekli...9 1.3.2. Yaprak Ayası (Lamina)...9 1.3.3. Damarlanma...10 1.3.4. Yaprak Sapı (Petiyol)...11 1.3.5. Yaprak Kını (Bazis)...11 1.3.6. Yaprağın Anatomik Yapısı...11 1.3.7. Yaprak Metamorfozları...12 UYGULAMA FAALİYETİ...13 ÜLàME VE DEĞERLENDİRME...14 ÜĞRENME FAALİYETİ-2...16 2. GENERATİF BİTKİ ORGANLARI...16 2.1. àiñek...16 2.1.1. àiñeğin Genel Yapısı ve Morfolojisi...16 2.1.2. àiñeğin Kısımları...17 2.1.3. àiñeklerde Eşeylilik...19 2.1.4. DÖllenme...19 2.1.5. àiñek Durumları (infloresans)...20 2.2. Meyve...20 2.2.1. Meyvelerin Oluşumu...20 2.2.2. Meyvelerin Sınıflandırılması... 21 2.3. Tohum...22 2.3.1. Tohumun Yapısı...22 2.3.2. Tohumun Yayılması...23 ÜLàME VE DEĞERLENDİRME...25 ÜNERİLEN KAYNAKLAR...31 KAYNAKàA...32 i
AÖIKLAMALAR AÖIKLAMALAR KOD 621EEH008 ALAN BahÜecilik DAL / MESLEK Ortak Alan MODÑLÑN ADI Bitki Organları MODÑLÑN TANIMI Bitkilerin organları, béyémeleri, gelişmeleri ve Éremeleri konularının anlatıldığı Öğrenme materyalidir. SÑRE 40/ 32 ÉN KOŞUL Ün koşul yoktur. YETERLİLİK Vegetatif ve generatif organları incelemek. Genel AmaÜ Bu modél ile gerekli ortam sağlandığında bitkinin organlarını MODÑLÑN AMACI tanıyabileceksiniz. AmaÜlar 1. Bitkinin vegetatif organlarını doğru olarak tanıyabileceksiniz. 2. Bitkinin generatif organlarını doğru olarak tanıyabileceksiniz. EĞİTİM ÉĞRETİM Ortam: TepegÖz, yazı tahtası, internet ortamı, sınıf, sera. ORTAMLARI VE Donanım: Televizyon, VCD, DVD, tepegöz, projeksiyon, DONANIMLARI bilgisayar ModÉlÉn iñinde yer alan her Öğrenci faaliyetinden sonra verilen ÖlÑme arañları ile kendinizi değerlendireceksiniz. ÉLÖME VE ModÉlÉn sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri, tavırları ÖlÑmek DEĞERLENDİRME amacıyla Öğretmen tarafından hazırlanacak ÖlÑme arañları ile değerlendirileceksiniz. ii
GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Éğrenci, Yıllardan beri Ñevrenizdeki bitkilerle iñ iñesiniz. Bitkiler gézel göréntéleriyle ruhumuzu okşarken, besin olarak da sağlıklı yaşamamızı sağlamaktadırlar. Bitkileri bazen ilañ olarak kullanırız. Bazen de Ézerlerine basar geñeriz. Ama ne olursa olsun bitkilerin bizim iñin ne kadar Önemli olduğunu biliriz. Biliyorsunuz, dényamızdaki canlıları iki aleme ayırarak inceleriz. Bunlar hayvanlar alemi ve bitkiler alemidir. Binlerce bitkinin yer aldığı bitkiler alemi Botanik dersinin konusudur. Bitkinin organlarını, bu organların yapı ve görevlerini bu modélle Öğreneceksiniz. Bizim iñin değerli olan bitkilerin yapısını Öğrenmek bize haz verecek. Camımızın ÖnÉne koyduğumuz bir ÑiÑeğin, yapraklarını géneşe döndéréşéné, ÑiÑek añışını, tomurcuklanmasını zevkle izleyeceğiz. Su vermediğimizde neden boynunu béktéğéné, yapraklarını yere déşérdéğéné Öğreneceğiz. Ne zaman ÑiÑek añacağını, ne zaman tohum vereceğini sabırsızlıkla bekleyeceğiz. Sizler bitkilerle uğraşmayı meslek olarak señtiniz. Ne kadar şanslısınız. Size ihanet etmeyen, masum, sadakatli canlılarla birlikte olacaksınız. Onları iyi tanıyın. Hem onlarla uğraşmanın zevkini yaşayın, hem de ekonomik getirisini Öğrenin. Sizler bu modélé Öğrendiğinizde bitkilerin yapılarını da Öğrenmiş olacaksınız. Hepinize başarılar dilerim. 1
2
ÉĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÖ ÉĞRENME FAALİYETİ 1 Bitki vegetatif organlarını doğru olarak tanıyabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bir saksı bitkisinin organlarını inceleyerek, şematize ediniz. Bir ağacın organlarını göstererek şematize ediniz. àim bitkisinin organlarını inceleyerek arkadaşlarınızla tartışınız. 1. BİTKİ ORGANLARI àeşitli bitkisel dokular bir araya gelerek bitkisel organları oluşturur. Her organın kendi görevlerine uygun Özel yapıları vardır. Organları inceleyen bilim dalına Organografi adı verilir. Bitki organları, kök, gövde, yaprak, ÑiÑektir. 1.1. Käk 1.1.1. Genel Karakteri ve Morfolojisi KÖk, yéksek yapılı bitkilerin ÖzgÉn organlarından biridir. GÖrevi, topraktan su ve suda ÑÖzÉnmÉş mineral tuzlarının alınmasına yardım etmek, aynı zamanda karada yaşayan bitkileri toprağa bağlamaktır. KÖk, toprak iñinde bulunan bir organ olmakla beraber, bazı bitki kökleri hava veya su iñerisinde de gelişebilirler. Havada gelişen köklere hava kökleri, suda gelişen köklere su kökleri denir. Dış görénéş bakımından kökén gövdeden farkı, yaprak taşıyan nod (boğum) ve internodyumlara (boğumarası) sahip olmamasıdır. Kloroplast taşımadıkları iñin yeşil renkli değildirler. 1.1.2. Käkãn Anatomik Yapısı GenÑ bir kökte dört bölém vardır. En uñta sarımsı veya kahverengi koni biñiminde kaliptra bulunur. Kaliptra, yumuşak ve nazik olan béyéme noktasının bölénér dokusunu, toprağın sert kısımlarına karşı koruyan yapıdır. 3
Şekil 1.1: Käk ucunun boyuna kesiti BÉyÉme noktasındaki meristem hécreleri, devamlı bölénme suretiyle hızla béyémeyi sağlar. Oluşan hécreler Önce bir uzama devresi geñirirler ve iñ iñe ÉÑ tabaka oluştururlar. Dışta dermotojen, daha altta periblem, en iñte plerom bulunur. KÖk téyleri, kökén topraktan mineral madde emme görevini tam yapabilmesi iñin, toprakla temas edici yézeyi artıran kök epidermisinin Ñıkıntılarından oluşan yapıdır. Emici téylerin ÖmrÉ Ñok kısadır. Yaşlı kısımlarda emici téyler ve epiderma parñalanır. Bu durumda yerine Ñeperleri mantarlaşmış tabaka oluşur. Bu koruyucu tabakaya ekzodermis denir. 1.1.3. Käk Öeşitleri Şekil 1.2: Käkãn enine kesiti KÖkler ÉÑ gruba ayrılır. Primer kök veya ana kök, sekonder kök veya yan kök, adventif kök veya ek kökler. Tohum Ñimlenince radikula yer Ñekiminin etkisiyle toprağın derinliklerine doğru béyémeye başlar. Radikuladan meydana gelen ilk kök primer kök veya ana köktér. Primer kökten belli bir añı(45 dereceden fazla) yapacak şekilde Ñıkan köklere sekonder kök denir. Bazı durumlarda primer kök bitkinin toprak ÉstÉ organları kadar uzun ÖmÉrlÉ değildir. BÖyle bitkilerde primer kökén yerine ÖmÉrleri bitkinin ÖmrÉ kadar uzun olmayan adventif kökler primer kökén yerini alır. KÖkler ayrıca kazık, sañak, etli, ipliksi olarak da sınıflandırılır. 4
1.1.4. Käk Metamorfozları KÖkler esas görevlerinden başka görevler yapmak Ézere metamorfoza uğrarlar. Yumru veya depo käk: Besin maddelerini depo etmek Ézere şişkinleşmiş köklere yumru kök denir. Turp, pancar, havuñ yumrulaşmış köklerdir. Yumru kökler genellikle iki yıllık bitkilerde bulunur. Birinci yılda depoladıkları besinler ile ikinci yılda yeni gövdenin gelişmesine ve ÑiÑek añmasına neden olurlar. Ayrıca bu bitkiler insanlar iñinde iyi bir besin kaynağıdır. Assimilasyon käkleri: Bu kökler klorofil taşıdıkları iñin fotosentez yaparlar. EmeÜ veya sämãrme käkleri: Parazit bitkilerde kökler değişerek konak bitkiden Öz suları emecek emeñler halini alırlar. Ürneğin Ökse otunda olduğu gibi. Hava käkleri: Hava iñinde gelişen köklere hava kökleri denir. GÖrevleri Ñeşitlidir. Duvara ya da başka bir bitkiye tutunma, bazı bitkilerde destekleme, bazı bitkilerde de oksijen almaya yardımcı olurlar. Ñretken käk: Bazı bitkilerde kökler gövde verici tomurcuklar oluşturur. Bu tomurcuklardan séren yavru bitkinin ana bitkiden ayrılmasıyla eşeysiz Éreme yapılır. Diken käkler: Savunma görevini görmek iñin diken halini almış köklere denir. Palmiyelerde görélér. Su käkleri: Su bitkilerinin su iñerisinde gelişen köklerine denir. KÖkÉn genel Özelliklerine sahip olmakla beraber genellikle kök téyleri bulunmaz. Kortekslerinde geniş hécreler arası boşluklar vardır. Boşluklar arasında bulunan hava bitkinin su iñerisinde yézmesini sağlar. Bazı su köklerinin iñi hava doludur. Buradaki hava bitkiye oksijen sağlar. Öekme käkleri: Bazı bitkilerde kökler kısalarak bitkinin gövdesini toprak altına Ñekerler. 1.2. Gävde 1.2.1. Genel Karakteri ve Morfolojisi GÖvde bitkilerde toprak ÉstÉnde bulunur. ÜzÉmleme organı olan yapraklarla, yan dalları ve bitkinin Éreme organını taşır. GÖvdeler her ne kadar toprak ÉstÉnde gelişse de bazı bitkilerde hem toprak altı, hem de toprak ÉstÉ gövde bulunur. Bazı bitkilerin gövdesi su iñinde gelişir. 5
Bitkiler aleminde en basit gövde kara yosunlarında görélér. İletim demetlerine sahip tipik gövde yapısı ise eğrelti otlarında görélér. En gelişmiş gövde ÑiÑekli bitkilerdedir. GÖvde genellikle uñtan béyér. BÉyÉmeyi sağlayan tepedeki béyéme noktasıdır. Yapraklar ve yan dallar daima nodyumlardan oluşur. GÖvdeler bitkilerin tek yıllık veya Ñok yıllık olmasına göre farklı yapılıştadırlar. Bu nedenle otsu ve odunsu gövdeler olarak ayırt edilirler. GÖvdeyi kökten ayıran Özellikler şunlardır: GÖvde yalnız uñtan béyémez. Dallanma gösterir. GÖvde pek belirgin olmayan pullar halinde yapraklar taşır. GÖvdenin yan organları olan yapraklar ve koltuk altı tomurcukları daima ekzogen olarak meydana gelmiştir. GÖvdenin iletim demetleri hiñbir zaman ışınsal dağılma göstermezler. Dağınık veya dairesel dizilmiş biñimdedir. GÖvdenin dış yézeyinde lentiseller bulunur. GÖvde kökén aksine negatif jeotropizma gösterir. Şekil 1.3: Bitki gävdesinin boyuna kesiti 6
1.2.1.1. Tomurcuk Şekilleri BÉyÉme noktalarının ÉstÉ kışın hécrelerin zarar görmesini Önlemek iñin Ést Éste gelen sıkışmış yapraklarla ÖrtÉlÉr. Buna tomurcuk denir. Ana eksenin ucundaki tomurcuğa terminal tomurcuk veya tepe tomurcuğu denir. Eksen Ézerindeki yan dalların kökenini teşkil eden tomurcuğa da lateral tomurcuk ya da yan tomurcuk denir. Her lateral tomurcuk bir yaprak koltuğunda bulunur. Bu tomurcuğa koltuk altı tomurcuğu denir. Yaprakların koltuğundaki lateral tomurcukların bulunduğu bölgeye nod (boğum)denir. İki nod arasına internod veya boğum arası denir. GÖvdeden Ñıkan dalların, bazen kısa bir aradan sonra béyémesi durur. Bunlara kısa sérgén denir.bazı sérgénler ise béyémeye devam eder.bunlara da uzun sérgén denir.gövde Ézerindeki tomurcukların hepsi faaliyete geñmez.bir kısmı faal iken bir kısmı pasif kalır.faal olan tomurcuklara aktif tomurcuk, pasif olan tomurcuklara uyur tomurcuk denir.bu tomurcuklar herhangi bir yaralanmada veya budama olduğunda uyanarak yeni sérgénler oluşturur.bu tomurcukların gelişmesi sonucu benzer yapılar meydana gelmez.bazılarından ÑiÑek, bazılarından dal meydana gelir. 1.2.1.2. Dallanma Şekilleri Taşıdığı yaprakları en fazla oranda géneşten yararlanmaya sunabilmek ve organik madde yapımında tam verim sağlayabilmek iñin gövde dallanır. Bu sayede hava ile temas eden geniş bir hacim ve yézey kazanır. Tamamen ana gövde Özelliğinde olan bu dallar genellikle dikey yékselen, ana gövdeden farklı olarak yanal uzanırlar. Dallanma iki şekildedir: Öatalsı dallanma: Basit yapılı bitkilerde görélér. Lateral dallanma: Ana eksenden yanal olarak birñok yan tomurcukların ve sonuñta yan dalların oluşmasıyla meydana gelir. İki grupta incelenir: Monopodial dallanma: Ana gövde devamlı olarak terminal tomurcuğun faaliyeti ile gelişir ve yan dallara göre daha ÉstÉndÉr. Bu şekilde dallanma ile genellikle koni şeklinde sivri ağañlar meydana gelir. Simpodial dallanma: Yan kollar meydana geldikten sonra eksen béyémesi durur. 1.2.2. Gävde Metamorfozları Bitki, yetiştiği Ñevrenin etkisi altında normal gövdelerden farklı olarak gördékleri iş ve yapıları bakımından bazı değişiklikler gösterir. GÖvde ve dalların bu tér değişikliklerine gövde metamorfozları denir. GÖvde metemorfoz Ñeşitleri: Toprak altı gävdeler: Bu tip gövdeler depo görevini Éstlenmiştir. àoğunlukla şişkinleşmiş olup yaprakları iyi gelişmiştir. Depo gövdelerdir. Yapraksı gävdeler: ãzerindeki yapraklar körelmiş olduğundan yaprakların görevini yapmak Ézere yassılaşmış gövdelerdir. 7
Sukkulent gävdeler: Kurak bölgelerde veya tuzlu ortamlarda yaşayan bitkilerin gövdeleri etlenerek su depolayacak şekilde metemorfoza uğrar. Sãlãk gävde: BirÑok bitkilerde kısa sérgén değerinde olan yan dallar yapraksız ince ve esnek bir yapı gösterirler. Tutunma ile sarılmaya hizmet ederler. Diken gävde: Kısa ve uzun sérgénlerin diken şeklini almasıdır. GÖrevleri bitkiyi korumaktır 1.2.3. Gävde Anatomisi GenÑ bir bitki gövdesinden enine kesit alıp mikroskopta incelersek bitkinin dikotil ve monokotil oluşuna göre dokuların dağılış durumu, iletim demetlerinin dézeni, devamlılığı ve yapılışı bakımından béyék farklar göze Ñarpar. Dikotil bir gövdenin enine kesitinde dokuların belirli bir tabakalaşma gösterdikleri görélér ve ÉÑ kısım kolayca ayırt edilir. Koruyucu doku (Epiderma): Alttaki dokuları koruyan tabakadır. GÖvdenin eksenine paralel uzanan tek bir hécre tabakasından meydana gelir. YÉzeyi kétıkula tabakası ile kaplıdır. KÉtikula tabakası Ñok incedir. Burada az sayıda emici téy ve stomalara da rastlanır. Korteks (Endoderma): Bu kısımda kökteki endodermise karşılık olan nişasta tabakası vardır. Nişasta tabakasından sonra merkezi silindir gelir ki bu kısımda dikotil bitkiler iñin tipik bir veya iki daire halinde sıralanmış iletim demetleri gelir. GÖvdenin merkezinde kökén aksine genellikle parankimatik Öz dokusu vardır. Merkezi silindir: Endodermanın iñ kısmındaki dokular merkezi silindiri meydana getirir. Merkezi silindir dışında bulunan perisikl bir veya birkañ sıra parankima ve sklerankima hécrelerinden meydana gelir. SelÉloz Ñeperlidirler. Yapraklar ile kök sistemi arasında madde iletimini sağlayan iletim demetlerini oluşturur. İletim demetlerinin sayısı ilkel eğreltilerde tektir. YÉksek yapılı bitkilerde birden fazladır. İletim demetlerinin dizilişi bitkilere göre değişir. Monokotillerde demetler kolleteral kapalı tiptedir. Demetler epidermanın altından başlar ve Ñevreye doğru sık ve kéñék, merkeze doğru seyrek ve béyék olmak Ézere dağılır. Dikotil, iki Ñeneklilerde ise kolleteral añık demetler bulunur. Parankima dokusu iñinde floem dışa, ksilem iñe gelecek şekilde Ñevreye paralel bir şekilde sıralanır. 8
Şekil 1.4: Gävdenin enine kesiti GÖvdede sekonder béyéme, tek Ñenekli bitkilerde genel olarak ilk gövde yapısını korudukları halde Ñift Ñenekli bitkiler ve Ñamlarda ikincil kalınlaşma görélér. àift Ñeneklilerde ikincil kalınlaşma gövde iñinde ve iletim demetleri arasında bulunan kambiyum tabakasının bölénme faaliyetleri ile mémkén olur. BaşlangıÑta yalnızca iletim demetlerinin floem ve ksilemleri arasında görélen kambiyum dokusu daha sonra demetler arasındaki parankimatik bölgede de meydana gelir. 1.3. Yaprak 1.3.1.Käkeni ve Dış Şekli Gelişmiş bir gövdeye sahip her bitki gövdesi Ézerinde az veya Ñok gelişmiş yapraklar bulunur. Morfolojik olarak yaprak sınırlı béyéme göstermelerinden dolayı kısa sérgén olarak kabul edilir. Yaprak bitki hayatı iñin Ñok Önemli olan iki Önemli olayı gerñekleştirir: Fotosentez, Transpirasyon (terleme) olaylarının cereyan ettiği başlıca organdır. Bu nedenle geniş yézeye sahiptir. 1.3.2. Yaprak Ayası (Lamina) Yaprağın görev yapan geniş yézeyini meydana getiren yassılaşmış ince yeşil kısımdır. Yaprak ayası bétén ya da parñalı oluşuna göre ikiye ayrılır: Basit yaprak:yaprak ayası béténdér. Bileşik yaprak:yaprak ayası parñalardan oluşur. 9
Yaprak ayasının şekline göre yaprak; şeritsi, iğnemsi, yumurtamsı, yéreksi, oksu ve dikdörtgensi şekilde olabilir. Yaprak ayasının kenarına göre; déz, dişli, testere dişli, loblu, oymalı olarak sınıflandırılır. 1.3.3. Damarlanma Şekil 1.5: Yaprak Üeşitleri (basit, bileşik) GÖvdeden yaprak sapı yoluyla laminaya geñen iletim demetleri yaprak ayasında dağılarak yaprak damarlarını meydana getirir. Genellikle yaprak ortasından bir orta damar geñer ve Ézerenden yan damarlar Ñıkar. Yan damarlarda tekrar ince damarlara ayrılır. Damarlanma durumlarına göre yaprak dört Ñeşittir: Basit damarlanma: Yaprak ayası daralmış iğne veya pul şeklini almış yapraklarda görélér. Aya ortasında tek damar vardır. Ürneğin Ñam. Şekil 1.6: Yaprak Üeşitleri 10
Öatalsı damarlanma: Orta damar yoktur. Geniş damarlar ikişer ikişer eşit béyéklékte damarlara bölénerek derece derece daha ince damarlara ayrılır. Paralel damarlanma: Orta damar egemen durumdadır. Yan damarlar buna paralel olarak yaprağın yan tabanından uñ kısmına ya da orta damardan yaprağın uñ kısmına uzanırlar. Ağsı damarlanma: Bir veya birkañ kalın ana damar vardır. Bu damarlardan Ñıkan daha ince damarlar bir ağ meydana getirecek şekilde yaprak ayasında dağılır. 1.3.4. Yaprak Sapı (Petiyol) Yaprak sapı yaprak ayasını taşır ve onu uzunluğuna göre belli bir añı ile gövdeden uzaklaştırır. Gerek kalınlığı gerekse sağlamlığı taşıdığı ayanın ağırlığı ile orantılıdır. Yaprak sapı genel olarak alt yézeyi yuvarlakña Ést yézeyi oluğumsudur. Nadiren silindir gibi olanı da vardır. Bunu karşı Ñoğunlukla ayanın yézeyine paralel ya da yanal olarak yassılaşır ve ayanın görevini Ézerine alır. Bazı yapraklarda yaprak sapı bulunmaz. Yaprak doğrudan gövdeye bağlanır. 1.3.5. Yaprak Kını (Bazis) Yaprak sapının gövdeye birleştiği yere denir. Bazen yaprak kını bir yastık gibi şişer. Buna yastıkñık denir. Bazen de gövdeyi tamamen kuşatarak yan tomurcukları da korur. Yaprak kınının fazla geliştiği bitkilerde kının ayaya bağlandığı noktasının ÉstÉne kadar uzanan bir Ñıkıntı bulunur. Bu Ñıkıntıya ligula denir. Dikotil bitkilerin bir kısmında yaprak tabanının iki yanında serbest veya sapa bitişik olarak bazen kéñék, bazen asık yaprak béyékléğénde yaprak şeklinde yapılar meydana gelir; bunlara kulakñık (stipul) denir. KulakÑıklar bazen diken şeklinde olabilir. 1.3.6. Yaprağın Anatomik Yapısı Yapraktan enine kesit alındığında alt ve Ést yézeyin bir sıralı epidermis dokusu ile kaplı olduğu görélér. ãst kısma Ést epidermis, alt kısma alt epidermis adı verilir. Epidermis tabakasının dış Ñeperinde kétikula tabakası bulunur. KÉtikula tabakasının altındaki epidermis hécrelerinin kural olarak dış Ñeperi kalın, yan ve iñ Ñeperleri daha incedir. ãst epidermis tabakasının altında sétunlar şeklinde Ñoğunlukla bir sıra palizat parankiması hécrelerinin oluşturduğu tabaka bulunur. Palizat parankiması bol kloroplastlıdır. Palizat parankiması altında daha az kloroplast taşıyan, dézgén olmayan şekilde dizilmiş, Ñok geniş hécreler arası boşluk bulunan sénger parankiması yer alır. Palizat dokusu ve sénger dokusu yaprağın iñini tamamen doldurduğundan fotosentez olayında en Ñok iş gören organdır. 11
1.3.7. Yaprak Metamorfozları Bilindiği gibi yaprağın asıl görevi fotosentez yapmak ve transpirasyon yapmaktır. Bu görevlerin dışında yapraklar bazen başka görevlerde yapmak Ézere değişikliklere uğrayabilirler. Bu yapraklara metamorfoza uğramış yapraklar denir. Besleyici yapraklar( Soğan yapraklar):bu yapraklar etlenerek soğan gövdeleri meydana getirirler. Soğanlar kısa, geniş, renksiz, yumuşak ve Ñok kalın yapraklardan meydana gelmişlerdir. Diken yapraklar: àoğu hallerde yaprakların orta ve yan damarlarının uñları diken haline geñer. Sãlãk yapraklar: Üzellikle tırmanıcı bitkilerde yaprağın tamamı veya bir kısmı, dokunmaya karşı hassas ve sarılıcı sélék denilen yapıya dönéşér. Su depo eden yapraklar: BirÑok kurak bölgelerde yetişen bitkilerde yaprakların, su depo edecek tarzda değişikliğe uğradığı görélmektedir. Kapan yapraklar: BÖyle yapraklar böcek kapmaya ÖzgÉ karakterler kazanmıştır. 12
UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ İşlem Basamakları Bir saksı bitkisi alınız. Toprak ÉstÉ bölémlerini inceleyiniz. GÖvde Ñeşidini belirtiniz. Yaprakların ayasını inceleyiniz. Yaprakların damarlarını inceleyiniz Éneriler Toprak ÉstÉ bölémleri gösteriniz. Yaprakları sınıflandırınız. Bitkilere zarar vermemeye Özen gösteriniz. Yapraklarına göre bitkileri ayırt edebilir misiniz? Yaprakların kenarlarını inceleyiniz. Aynı incelemeyi farklı bitkiler iñinde yapınız. 13
ÉLÖME VE VE DEĞERLENDİRME Aşağıda verilen değerlendirme sorularını cevaplandırarak faaliyete ilişkin bilgilerinizi ÖlÑÉnÉz. ÉLÖME SORULARI Aşağıdaki cãmleler doğru ise kutuculara D yanlışsa Y harfi koyunuz. Değerlendirme ÉlÜeği Doğru Yanlış 1 SÉlÉk yapraklar tırmanmayı sağlar. 2 HavuÑ bitkisinin yenen kısmı bitkinin gövdesidir. 3 Yapraklar ayalarına göre basit ve birleşik olmak Ézere ikiye ayrılır. 4 àam bitkisinin yaprakları basit damarlanmaya Örnek gösterilebilir. 5 KÖkÉn görevi su ve suda ÑÖzÉnmÉş mineralleri almaktır. Aşağıdaki cãmlelerin arasındaki boşlukları doğru kelimelerle doldurunuz. 6. BÖcek yiyen bitkilerin yaprakları.. yapraklara Örnektir. 7. Bitkinin toprak ÉstÉ organlarını. taşır. 8. Yaprakların görevi. ve yapmaktır. 9. Kurak bölge bitkilerinde yapraktaki tabakası kalındır. 10. Kurak ve tuzlu topraklarda yaşayan bitkilerin gövdeleri etlenerek su depolayacak şekilde değişikliğe uğramıştır.bu gövdelere. gövdeler denir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ediniz. Hatalı yanıtlarınız iñin konuyu tekrar ediniz. Tamamen doğru ise değerlendirme ÖlÑeğine geñiniz. 14
PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME Uygulama faaliyetinde kazandığınız bilgi ve beceriler doğrultusunda gél bitkisini inceleyiniz. Yapmış olduğunuz Ñalışmayı aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. DEĞERLENDİRME ÉLÖEĞİ Değerlendirme Kriterleri Evet Hayır GÉl bitkisi aldın mı? Toprak ÉstÉ organları ayırt edebildiniz mi? GÉl hangi Ñeşit gövdeye sahip? Yaprak ayası basit mi? Yapraklar paralel damarlı mı? Yaprak kenarlarını incelediniz mi? Aynı incelemeyi farklı bitkiler iñinde yaptınız mı? Yaprakları kenarlarına göre sınıflandırdınız mı? Bir bitkinin organlarını ayırt edebilir mi siniz? Yapraklar arasındaki farkı Öğrendiniz. Tebrik ederiz DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayısını belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Hatalı yanıtlar iñin bilgi konularını tekrar ediniz. TÉm yanıtlar doğru ise bir sonraki Öğrenme faaliyetine geñiniz. 15
ÉĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÖ ÉĞRENME FAALİYETİ-2 Bitkinin generatif organlarını doğru olarak tanıyabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bitkilerde Éreme nasıl gerñekleşir? Sınıf ortamında tartışınız. Bitki de Éreme organları nelerdir? Rapor halinde hazırlayınız. àiñeklerin kokuları ve renkleri onlara ne yarar sağlar? GÖzlemleyerek arkadaşlarınızla tartışınız. 2. GENERATİF BİTKİ ORGANLARI 2.1. ÖiÜek Bitkilerde Ñoğalmanın temeli ÑiÑek ve bundan oluşacak tohumdur. Bitki bireylerinin Özellikleri sonraki bireylere tohumla geñer. Tohum oluşması döllenme ile mémkéndér. Bitkilerde döllenme ÑiÑeklerde olur. àiñeklerin yapısı döllenme ve döllenmenin sonucunda tohum denilen yapılarda bitkinin minyatér Örneğini oluşturarak neslini devam ettirmektir. 2.1.1. ÖiÜeğin Genel Yapısı ve Morfolojisi Değişik béyéklékte, farklı renkte, şekilde pek Ñok ÑiÑek vardır. Bazı ÑiÑekler Ñok kéñék mikroskobik yapıda olmasına karşın 1 m. Ñapında olan ÑiÑekler de vardır. àiñekler ÑiÑek sapı ile gövdeye bağlanır. Normal bir ÑiÑekte değişime uğramış dört Ñeşit yaprak bulunur. Şekil 2.1: Tam ÜiÜeğin boyuna kesiti 16
2.1.2. i eğin Kısımları 2.1.2.1. anak Yapraklar (Kaliks) Dışta yeşil renkli normal yaprağa benzeyen yapraklardan oluşmuş yapıya anak yaprak denir. ˆanak yapraklar kloroplast organeli taşıdıkları i in fotosentez yaparak i eğin beslenmesini sağlar. Ancak anak yaprakların asıl g revi koruyuculuktur. ˆi eğin diğer kısımlarını dağılmaktan ve dış etkenlerden korur. 2.1.2.2. Ta Yapraklar (Korolla) ˆanak yaprakların i kısmında bulunan genellikle parlak renkli yapraklara ta yapraklar denir. Ta yapraklar b cekleri cezbederek ƒzerine eker. B ylece b ceklerle tozlaşma sağlanır. 2.1.2.3. Erkek Organ Erkek organlar dişi organın etrafında tek sıralı ya da ift sıralı olarak dizilmiştir. Erkek organın g revi ƒremeyi sağlamaktır. Erkek ƒreme organı iki b lƒmden oluşur. Sap ık: Genellikle silindir veya yassı bir iplik şeklindedir. Kısa, uzun veya tamamen yok olabilir. ˆıplak ya da parlak renkli tƒylƒ olabilirler. G revi, erkek organın baş ığını taşımaktır. Baş ık: Erkek organın şişkin kısmıdır. Her baş ık iki b lƒmden oluşur. Bu b lƒmlere teka denir. Her tekada iki polen kesesi bulunur. Polen keseleri polen ekirdeklerini oluşturur. Şekil 2.2: Erkek organda polenlerin oluşumu 17
Polen kesesinde polen oluşumu ise; polen keselerinde polen ana hécreleri mayoz bölénme ile dört polen hécresi meydana getirir. Bir polen hécresine mikrospor denir. Mikrosporların Ñekirdekleri mitoz bölénerek iki Ñekirdekli yapı oluşur. Bu yapıların etrafında kalın, renkli, déz veya pérézlé, bazılarında da yapışkan Ñeper oluşur. Bu ikişer Ñekirdekli yapılara ÑiÑek tozu (polen) denir. 2.1.2.4. Dişi Organ àiñeğin ortasında dişi organ yer alır. Dişi organ ÉÑ bölémden oluşur: Dişicik tepesi: Dişi organın en Ést kısmıdır. Genişleyerek yézeyi béyéméştér. Bazı tepecik girintili ve Ñıkıntılı bir yapı kazanmıştır. Bazı tepecik ise sıvı salgılama Özelliği kazanmıştır. Bu değişiklikler polen tozunun tepecikte tutunmasını sağlar. Dişicik borusu: Ovaryum ile dişicik tepesi arasında bulunur. Polen tozunun Ñimlenmesi ile polen tépénén ovaryuma ulaşmasını sağlar. Ovaryum(Yumurtalık):Dişi organın en Önemli kısmıdır. En altta bulunur. Şişkin bir yapıya sahiptir. İÑinde tohum taslağı bulunur. Şekil 2.3: Dişi organda yumurta hãcresinin oluşumu Dişi organda yumurta hécresinin oluşumu ise; yumurtalıktaki tohum taslağında diploid makrospor ana hécresi bulunur. Makrospor ana hécresi mayoz bölénme geñirerek dört tane monoploid makrospor oluşturur. Bunlardan ÉÑ tanesi eriyerek kaybolur. Bir tanesi megaspor denilen hécreyi oluşturur. Megaspor ard arda ÉÑ kez mitoz bölénme geñirerek sekiz Ñekirdekli bir yapı oluşturur. Bu yapıya embriyo kesesi denir. Embriyo kesesi iñindeki Ñekirdeklerden ÉÑ tanesi Ést kutuba yerleşir. Bunlara antipot Ñekirdek denir. ãñ tanesi alt kutuba yerleşir. Bunlardan bir tanesi yumurta Ñekirdeğini oluşturur. Diğerlerine de sinergit 18
Ñekirdekler denir. İki Ñekirdek ise kesenin merkezine yerleşir ve polar Ñekirdekleri oluşturur. Yumurta Ñekirdeği etrafına bir miktar sitoplazma alarak, yumurta hécresini oluşturur. Antipot ve sinergit Ñekirdekler ÖlÉr ve kaybolur. SonuÑta, bir yumurta ve iki polar Ñekirdeğe sahip döllenmeye hazır embriyo kesesi oluşur. 2.1.3. ÖiÜeklerde Eşeylilik Hermafrodit: Erkek ve dişi organları olan ÑiÑektir. Diklin:Bir ÑiÑekte erkek veya dişi organdan yalnız biri bulunur.bu ÑiÑeklere tek eşeyli ÑiÑek denir.dişi organ bulunduran ÑiÑeklere dişi ÑiÑek, erkek organ bulunduran ÑiÑeklere erkek ÑiÑek denir. Monoik (Bir evcikli) ÜiÜek: Bir bitkide hem erkek hem de dişi ÑiÑek bulunuyorsa bu bitkileri monoik bitki denir. Dioik (İki evcikli) ÜiÜek: Bir bitkide yalnızca dişi ÑiÑek veya yalnızca erkek ÑiÑek bulunuyorsa bu bitkilere iki evcikli bitkiler denir. Poligam: Aynı bitki hermafrodit ÑiÑeklerle beraber tek eşeyli ÑiÑeklerde bulunabilir. Bu bitkilerede poligam bitkiler denir. 2.1.4. Dällenme Mikrospor dişi organın tepeciğine gelir ve orada Ñimlenir. àimlenen polen tanesi polen tépéné oluşturur. Polen tépé dişicik borusundan aşağıya iner ve mikropile gelir. Polen tépéndeki doğurucu Ñekirdek bir mitoz bölénme geñirerek iki tane sperm Ñekirdeği oluşturur. Polen tépénén uñ kısmının patlaması ile sperm Ñekirdekleri embriyo kesesine ulaşır. Sperm Ñekirdeklerinden biri yumurtayı dölleyerek embriyoyu oluşturur. Diğer Ñekirdek ise polar Ñekirdeklerle birleşir ve endospermi oluşturur. Endosperm besin dokudur. Embriyonun beslenmesini sağlar. Embriyo, endosperm ve kabuk tohumu oluşturur. 19
2.1.5. ÖiÜek Durumları (infloresans) Şekil 2.4: Tozlaşma ve dällenme Bazı bitkilerde bir ÑiÑek sapı Ézerinde bir tek ÑiÑek bulunduğu halde, bazılarında birden fazla ÑiÑek bir ÑiÑek sapı Ézerinde bulunur. Bu şekilde bir araya toplanmış ÑiÑek gruplarına infloresans denir. İnfloresans basit veya bileşik olmak Ézere iki tiptir. Basit tipte eksen dallanmamış, bileşik tipte ise eksen dallanmıştır. àiñek durumları dallanma tarzına göre ikiye ayrılır. Rosemäz ÜiÜek durumu: Ana eksen yan dallara göre ÉstÉn durumdadır ve daha iyi gelişmiştir. Bunlarda ikiye ayrılır: 2.2. Meyve Basit rosemöz Bileşik rosemöz Simäz ÜiÜek durumu: Burada ana eksen tepesinde ÑiÑek teşekkél eder ve béyéme durur. Yan dallar gelişerek ana eksenin yerini alır. Yan dallar hakim durumdadır. En yaşlı ÑiÑek ana eksenin uñ kısmında olur. 2.2.1. Meyvelerin Oluşumu Meyve denince aklımıza gelen elma, armut, şeftali, erik, vişne, portakal gibi meyvelerdir. Fakat domates, biber, patlıcan, fasulye gibi sebzeler, mısır, buğday, arpa gibi tahıllar da meyvedir. 20
Üyleyse meyve; bir ÑiÑeğin olgunlaşmış yumurtalığıdır. Bazen ÑiÑeğin diğer kısımları da olgun yumurtalıkla birleşerek meyve yapısını meydana getirir. Bir bademde ÑiÑekten itibaren meyvenin oluşumunu incelersek, Önce tañ yapraklar déşer, erkek organlar ayrılır. DÖllenmiş yumurtalık gelişmeye béyémeye başlar ve Ñanak yapraklardan oluşan tépé patlatır. Yumurtalık hızla béyér ve ÉÑ farklı tabaka oluşur. Bu aşamada yumurtalık incelenirse dışta exokarp, ortada mezokarp, iñte ise endokarp görélér. Tozlaşmadan sonra döllenme olursa bitkilerde meyvenin gelişimi tamamlanır ve tohum meydana gelir. DÖllenme, ÑiÑeğin bétén kısımlarının Özellikle yumurtalığın gelişmesini teşvik eder. Eğer döllenme olmazsa yumurtalık ve meyvenin gelişmesi durur. Ancak bazı bitkilerde normal meyve gelişimi döllenme olmadan da olabilir. Bunlarda tohum gelişebilir veya gelişemez. Bu durum partonegenesis ve bunu takip eden adventif embriyoların gelişmesine bağlıdır. Diğer taraftan bazen döllenme olur fakat yumurtalık gelişmez ve tohum olgunlaşmaz, buna rağmen meyve normal olarak gelişebilir. İşte döllenme olmaksızın gelişmesini tamamlayan meyvelere partenokarp meyve denir. Ürneğin, Ñekirdeksiz ÉzÉmde döllenme olmuş ama yumurtalık tohum geliştirememiştir. Partenokarp meyvelerin Éretimi oldukña yaygındır. Salatalık, muz, ananas bu Ñeşit meyvelerdendir. Bazı Ñekirdeksiz meyvelerde, meyveler döllenme kabiliyeti olmayan polenlerle tozlanarak sağlayabilir. Ürneğin orkidelerde ÖlÉ polenler veya polenin su extraları tepeciye sérélénce meyve gelişimi başlar. Son zamanlarda bazı béyéme dézenleyiciler ÑiÑeklere péskértélerek Ñekirdeksiz meyve elde etme Ñalışmaları yapılmaktadır. 2.2.2. Meyvelerin Sınıflandırılması Meyveler ÉÑ grupta sınıflandırılır: Basit meyveler: Bunlar tek yumurtadan oluşmuştur. Basit meyveler etli veya kuru olabilir. Ürneğin, kiraz, erik, hurma, elma basit meyvelerdir. Fotoğraf 2.1: Basit meyve Üeşitleri 21