İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM DANIŞMANLIĞIN TANIMI VE TARİHÇESİ I. DANIŞMANLIĞIN TANIMI VE TARİHÇESİNE GİRİŞ... 3 A. Danışmanlığın Tanımı... 4 B. Rehberliğin Tanımı... 4 C. Psikoterapinin Tanımı... 5 D. Danışmanlık... 7 II. DANIŞMANLIĞIN TARİHÇESİ... 11 A. 1900 ler Öncesi... 11 B. 1900-1910 lar... 12 C. 1920-1930 lar... 14 D. 1940-1950 ler... 14 E. 1960-1970 ler... 17 F. 1980-1990 lar... 17 G. Milenyumda (2000 lerde) Yeni Anlayışlar... 18 2. BÖLÜM DANIŞMANLARIN İŞLEVLERİ VE ÇALIŞMA ALANLARI I. DANIŞMANLARIN İŞLEVLERİ... 23 A. Bir Yardım Mesleği Olarak Danışmanlık... 23 B. Profesyonel Danışman... 25 C. Bir Bilim Dalı Olarak Danışmanlık... 26 D. Danışmanlığın Geleneksel İşlevleri... 26 1. Bireyi Tanıma... 28 2. Bireysel Danışma... 29 3. Grup Çalışmaları... 29 4. Kariyer Planlama... 30 5. Yerleştirme ve İzleme... 31 6. Konsültasyon... 31 7. Araştırma... 32 8. Değerlendirme... 32 xi
9. Önleme... 32 10. Sevk Etme... 33 II. DANIŞMANLARIN ÇALIŞMA ALANLARI... 33 A. Toplum ve Akıl Sağlığı Kuruluşlarında Danışmanlık... 35 1. Akıl Sağlığı Kuruluşları... 35 2. Toplumsal Kuruluşlarda Danışmanlık... 36 B. Rehabilitasyon Danışmanlığı... 38 C. Evlilik ve Aile Danışmanlığı... 40 D. Gerontoloji Danışmanlığı... 41 E. Özel Çalışma... 42 F. Eğitim Kurumlarında Danışmanlık... 42 III. GELECEĞE İLİŞKİN YÖNELİMLER... 43 3. BÖLÜM BİREYSEL DANIŞMA VE DANIŞMA KURAMLARI I. BİREYSEL DANIŞMA VE DANIŞMA KURAMLARINA GİRİŞ... 49 II. KLASİK PSİKANALİTİK KURAM... 51 A. İnsan Doğasına Bakış Açısı... 51 1. Id, Ego, Superego... 51 B. Psikoseksüel Gelişim Dönemleri... 52 C. Heinz Kohut (1914-1981)... 53 D. Erik H. Erikson (1902-1994)... 54 E. Ego Savunma Mekanizmaları... 55 F. Danışmanın Rolü... 55 G. Psikanalizde Kullanılan Teknikler... 56 H. Kurama Getirilen Olumsuz Eleştiriler... 57 III. ADLERCİ DANIŞMANLIK (INDIVIDUAL PSYCHOLOGY)... 57 A. İnsan Doğasına Bakış Açısı... 58 B. Danışmanın Rolü... 60 C. Adlerci Danışmanlıkta Kullanılan Teknikler... 61 D. Kurama Getirilen Olumsuz Eleştiriler... 62 IV. AFFEKTİF KURAMLAR... 62 A. Birey Merkezli Danışmanlık (Person-Centered Counseling)... 63 1. İnsan Doğasına Bakış Açısı... 63 2. Danışmanın Rolü... 64 3. Bireyi Merkez Alan Danışmanlıkta Kullanılan Teknikler... 65 4. Kuramla İlgili Olumsuz Eleştiriler... 66 xii
B. Varoluşçu Danışmanlık... 66 1. İnsan Doğasına Bakış Açısı... 67 2. Danışmanın Rolü... 69 3. Varoluşçu Danışmada Kullanılan Teknikler... 69 4. Kurama Getirilen Olumsuz Eleştiriler... 70 C. Gestalt Danışmanlığı... 70 1. İnsan Doğasına Bakış Açısı... 70 2. Danışmanın Rolü... 70 3. Gestalt Danışmasında Kullanılan Teknikler... 71 4. Kuramla İlgili Olumsuz Eleştiriler... 71 V. DAVRANIŞÇI TEORİ (BEHAVIORISM)... 71 A. İnsan Doğasına Bakış Açısı... 72 B. Danışmanın Rolü... 73 C. Davranışçı Kuramda Kullanılan Teknikler... 73 D. Davranışçı Kuramın Aldığı Olumsuz Eleştiriler... 73 VI. KOGNİTİF (BİLİŞSEL) DANIŞMANLIK... 73 A. Akılcı Duygusal Davranışçı Terapi (Rational Emotive Behavior Therapy) R.E.T.... 75 1. İnsan Doğasına Bakış Açısı... 76 2. Danışmanın Rolü... 77 3. Danışmada Kullanılan Teknikler... 77 4. Akılcı Duygusal Davranışçı Terapinin Aldığı Olumsuz Eleştiriler... 77 B. Gerçeklik Terapisi (Reality Therapy)... 77 1. İnsan Doğasına Bakış Açısı... 77 2. Danışmanın Rolü... 78 3. Terapide Kullanılan Teknikler... 79 4. Gerçekçi Terapinin Aldığı Olumsuz Eleştiriler... 79 VII. TRANSAKSİYONEL ANALİZ (TRANSACTIONAL ANALYSIS)... 79 A. İnsan Doğasına Bakış Açısı... 80 B. Danışmanın Rolü... 80 C. Transaksiyonel Analizde Kullanılan Teknikler... 81 D. Tranksaksiyonel Analize Gelen Olumsuz Eleştiriler... 81 VIII. DANIŞMANLIĞIN HEDEFLERİ... 81 IX. DANIŞMANLIK SÜRECİ... 83 A. Danışmanlık Sürecindeki Aşamalar... 83 1. İlişkinin Kurulması... 83 2. Danışmana Ait Hedefler... 84 xiii
3. Danışana Ait Hedefler... 84 4. Problemin Tanınması ve Keşfedilmesi... 85 5. Problemin Çözümü İçin Plan Yapma... 86 6. Çözüm, Çözümün Uygulanması ve Sonlandırma... 87 B. İletişim Becerileri... 87 1. Sözel Olmayan İletişim Becerileri... 87 2. Sözel İletişim Becerileri... 88 X. KISA SÜRELİ TERAPİ... 91 XI. DANIŞMANLIK YARDIMI VERİLEN FARKLI GRUPLAR... 92 4. BÖLÜM TOPLUMSAL, DUYGUSAL VE KOGNİTİF ÇERÇEVEDE GELİŞİMSEL DANIŞMANLIK I. OKUL DANIŞMANLIĞINA GELİŞİMSEL BİR YAKLAŞIM... 95 II. SOSYAL YETERLİLİK ÖĞRETMENİN YOLLARI... 98 III. TEMEL GELİŞİMSEL BECERİLER: DÜŞÜNME, DUYGULANMA, İLİŞKİ KURMA... 99 A. Çocuklar ve Ergenlerin Düşünme, Duygulanma ve İlişki Kurma Özelliklerine Göre Gelişim Ödevleri (Okul Öncesi Yaşları; 4-6 Yaş Arası)... 99 1. Düşünme... 99 2. Duygulanma... 100 3. İlişki Kurma... 102 B. Çocukların ve Ergenlerin Düşünme, Duygulanma ve İlişki Kurma Özelliklerine Göre Gelişim Ödevleri (İlköğretim Yaşları; 6-12 Yaş Arası)... 103 1. Düşünme... 103 2. Duygulanma... 104 3. İlişki Kurma... 105 C. Çocuklar ve Ergenlerin Düşünme, Duygulanma ve İlişki Kurma Özelliklerine Göre Gelişim Ödevleri (Ergenlik Yılları 12-18 Yaş Arası).... 107 1. Düşünme... 107 2. Duygulanma... 107 3. İlişki Kurma... 108 IV. SOSYAL OKUR YAZARLIK BECERİLERİ... 109 V. DUYGUSAL OKURYAZARLIK BECERİLERİ... 109 VI. KOGNİTİF BECERİLER... 110 xiv
5. BÖLÜM GELİŞİMSEL VE EĞİTİMSEL KONSÜLTASYON I. KONSÜLTASYON... 115 A. Konsültasyon Süreci... 116 B. Konsültasyon Modelleri... 117 C. Konsültasyon Becerileri... 120 II. TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK OKUL... 120 A. Okul Ortamında Konsültasyon Hizmeti... 121 B. Öğretmenlere Konsültasyon... 123 C. Yöneticilere Konsültasyon... 124 D. Ailelere Konsültasyon... 124 E. Müfredat Geliştirme Konsültasyonu... 126 F. Problem Çözme Süreci Olarak Konsültasyon... 127 III. KONSÜLTASYONUN YARARLARI... 127 IV. EBEVEYN VE ÖĞRETMEN MÜZAKERE KONSÜLTASYONU- OKUL DANIŞMANININ ROLÜ... 131 V. KAVGA ETMEYE YATKIN VELİLERLE BAŞ ETME... 135 VI. AİLENİN KATILIMINI SAĞLAMA... 138 A. Çocuğun Akademik Başarısına Ailenin Katılımını Sağlama... 139 1. Akademik Başarıyı Arttırma Stratejileri... 139 B. Kariyer Planlamasına ve Meslek Seçimine Ailenin Katılımını Sağlama... 140 VII. STRES DÜZEYİ YÜKSEK AİLELERE ÖNLEYİCİ VE MÜDAHALECİ YAKLAŞIM... 141 6. BÖLÜM EĞİTİM KURUMLARINDA DANIŞMANLIK HİZMETLERİ I. OKUL DANIŞMANLIK HİZMETLERİ... 145 A. Okul Danışmanlık Hizmetlerine Duyulan İhtiyacı Etkileyen Etmenler... 146 B. Okul Temelli Kapsamlı Danışmanlık Programı... 148 2. PROFESYONEL OKUL DANIŞMANI... 150 A. İlköğretim I. Kademe (1-5. Sınıf) Okul Danışmanı... 152 B. İlköğretim II. Kademe (6-8. Sınıf) Okul Danışmanı... 155 C. Ortaöğretim (9-12. Sınıf) Okul Danışmanı... 157 D. Meslek Liseleri Okul Danışmanı... 158 E. Yükseköğretim Okul Danışmanı... 158 xv
III. OKUL DANIŞMANLIK PROGRAMLARINDA ÖĞRETMEN VE YÖNETİCİLERİN ROLLERİ... 159 A. Sınıf Öğretmeni... 159 B. Okul Müdürü... 162 IV. DİĞER YARDIM MESLEKLERİYLE DANIŞMANLARIN İLİŞKİLERİ... 162 A. Okul Psikoloğu... 163 B. Okul Sosyal Hizmet Uzmanı... 164 C. Özel Eğitim Uzmanı... 164 D. Okul Sağlık Personeli... 164 V. OKUL ORTAMINDA DANIŞMANLIK HİZMETLERİ VE PROGRAM ÖZELLİKLERİ... 165 A. Okul Danışmanlık Programları... 165 B. İlköğretim Okulu I. Kademe Danışmanlık Hizmetleri... 167 1. İlköğretim Okulu I. Kademe Öğrencilerinin Özellikleri... 168 2. İlköğretim Okullu I. Kademe Danışmanlık Programı Özellikleri... 169 C. İlköğretim Okulu II. Kademe Danışmanlık Hizmetleri ve Program Özellikleri... 173 1. İlköğretim Okulu II. Kademe Öğrencilerinin Özellikleri... 174 2. İlköğretim Okulu II. Kademe Danışmanlık Programı Özellikleri... 175 D. Ortaöğretim Kurumları Danışmanlık Hizmetleri... 178 1. Ortaöğretim Kurumlarının ve Öğrencilerin Özellikleri... 179 2. Ortaöğretim Kurumları Danışmanlık Programı Özellikleri... 180 E. Yüksek Öğretimde Danışmanlık Hizmetleri... 186 VI. OKULUN EKOLOJİSİ... 189 VII. OKUL DANIŞMANLIK HİZMETLERİNİN DEĞERİ... 190 A. Okul Danışmanlık Programları Standartları... 191 1. Akademik Gelişim... 191 2. Kariyer Gelişimi... 192 3. Kişisel / Sosyal Gelişim... 193 7. BÖLÜM KARİYER PLANLAMA VE KARAR VERME DANIŞMANLIĞI I. GELENEKSEL MESLEKİ YÖNELTME HİZMETİNDEN BUGÜNE KARİYER DANIŞMANLIĞI... 201 A. Tanımlar... 201 B. Kariyer Planlamada Bugünkü Yönelimler... 203 xvi
C. İş Dünyasının Değişen Yapısı... 203 D. Bilgi Çağının Ardından... 204 II. KARİYER GELİŞİMİ VE KARAR VERME KURAMLARI... 206 A. Özellik-Faktör Kuramı... 206 B. Gelişimsel Kuramlar... 207 C. Kişilik Kuramları... 211 D. Sosyal Öğrenme Kuramı... 216 E. Sosyolojik Kuramlar... 217 F. Ekonomik Kuramlar... 217 G. Değerler Yaklaşımı... 218 H. Sosyal-Bilişsel Kuramlar... 218 III. DANIŞMANLAR KARİYER KURAMLARINDAN NASIL YARARLANABİLİRLER?... 218 A. İnsan Gelişimi ve Kariyer Danışmanlığı... 220 IV. OKULLARDA KARAR VERME VE KARİYER PLANLAMA DANIŞMANLIĞI... 221 A. Karar Verme ve Kariyer Planlama Danışmanlığı İlkeleri... 221 B. Kariyer Gelişim Uzmanı Olarak Okul Danışmanı... 223 C. Kariyer Planlama ve Karar Verme Danışmanlığı Teknikleri... 224 D. Kapsamlı Kariyer Danışmanlığı... 228 V. FARKLI YAŞ GRUPLARINA KARİYER DANIŞMANLIĞI... 230 A. Çocuklarla Kariyer Danışmanlığı... 230 B. Ergenlerle Kariyer Danışmanlığı... 231 C. Yükseköğrenim Kurumlarında Kariyer Danışmanlığı... 232 D. Yetişkinlerle Kariyer Danışmanlığı... 233 8. BÖLÜM AKIL SAĞLIĞI DANIŞMANLIĞI I. AKIL SAĞLIĞI... 237 II. OKULDA ŞİDDET... 238 A. Şiddeti Önleme ve Müdahale İçin Öneriler... 238 III. ALKOL VE MADDE KULLANIMI... 239 A. Alkol ve Madde Kullanımını Önleme ve Müdahale İçin Öneriler... 239 IV. ÇOCUK VE ERGENLERDE İNTİHAR... 241 A.İntiharı Önleme ve Müdahale İçin Öneriler... 241 V. ETKİLİ MÜDAHALE PROGRAMLARININ ÖZELLİKLERİ... 245 VI. ŞİDDETİ ÖNLEYİCİ PROGRAMLARIN ÖZELLİKLERİ... 246 VII. PSİKOSOSYAL PROBLEMLER... 247 xvii
VIII.ÇOCUK VE ERGENLERDE SIK RASTLANILAN PSİKİYATRİK BOZUKLUKLAR... 247 A. Anksiyete Bozuklukları... 248 B. Duygu Durum Bozuklukları... 249 C. Dikkat Eksikliği /Hiperaktivite... 250 D. Otizm... 252 E. Yeme Bozuklukları... 253 IX. TANI VE TEDAVİ... 253 A. Tedavi Yaklaşımları... 254 X. AKIL SAĞLIĞI DANIŞMANLIĞI... 255 XI. REHABİLİTASYON DANIŞMANLIĞI... 258 A. Rehabilitasyon Danışmanının Rolü ve İşlevleri... 260 B. Rehabilitasyon Danışmanlarının 12 Temel İşlevi... 261 XII. KRİZ DANIŞMANLIĞI... 263 A. Krize Müdahale ve Kriz Yönetimi... 263 B. Kuramsal Açıdan Krize Müdahale ve Krizin Yönetimi... 264 C. Psikolojik Dengenin Bozulması... 265 D. Krize Tepki Ekibi... 268 D. Dengeyi Yeniden Oluşturmak... 268 F. Kaybedilenin Travma Sonrası İrdelenmesi... 269 G. Travma Sonrası Kaybın İrdelenmesinde İzlenecek Yedi Aşama... 271 XIII. DANIŞMANIN DUYGUSAL YÖNDEN KORUNABİLMESİ... 273 9. BÖLÜM DANIŞMANLIKTA GRUPLARIN YERİ I. GRUP ÇALIŞMALARININ DOĞASI... 277 II. GRUP ÜYELERİNİN SEÇİMİ VE HAZIRLANMASI SÜRECİ... 278 III. GRUP DANIŞMANLIĞI... 280 A. Grubun Büyüklüğü ve Süresi... 280 B. Açık veya Kapalı Gruplar... 280 C. Gizlilik ve Güvenirlik... 281 D. Fiziki Yapı... 281 E. Yardımcı Liderler... 281 F. Özaçılım... 282 G. Geribildirim... 282 H. İzleme... 283 I. Teorik Yaklaşımlar... 283 xviii
IV. GRUP TÜRLERİ... 284 A. Rehberlik/Psikoeğitim Grupları... 284 B. Grup Danışmanlığı/Kişiler arası Problem Çözme Grupları... 285 C. Grup Terapisi/Kişiliği Yeniden Yapılandırma Grupları... 286 D. Görev/Çalışma Grupları... 286 E. T-Grupları... 286 F. Etkileşim Grupları... 287 G. Maraton Grupları... 287 H. Destek Grupları... 287 V. GRUP ÇALIŞMASI YAPILMASININ GEREKLİLİĞİ... 287 VI. DANIŞMANLIK GRUPLARI... 288 A. Gelişimsel/Temelden Önleyici Danışmanlık... 289 B. Problem Odaklı/Yapılandırılmış Müdahale Danışmanlığı... 290 C. Grup Sürecinin Kazanımları... 291 VII. PSİKOEĞİTİM GRUPLARI... 294 A. Akran İlişkilerinin Önemi... 295 B. Sosyal Becerilerin Önemi... 296 10. BÖLÜM DANIŞMANLIKTA TEST KULLANIMI, BELİRLEME VE DEĞERLENDİRME 1. DANIŞMANLIKTA TEST KULLANIMI... 301 A. Test Kullanımında Görülen Sakıncalar... 302 B. Testlerin Yararları... 303 II. TESTLERİN SINIFLANDIRILMASI... 304 A. Zekâ/Yetenek... 306 B. Zekâ Testleri... 306 C. Yetenek Testleri... 307 1. Özel Yetenek Testleri... 308 2. Mesleki Yetenek Bataryaları... 308 3. Eğitsel Yetenek Testleri... 309 D. Akademik Başarı Testleri... 309 E. İlgi Envanterleri... 311 F. Kişilik Testleri... 312 1. Kişilik Ölçülebilir mi?... 312 2. Projektif Teknikler... 313 III. BİLGİSAYAR UYGULAMALI TESTLER... 315 xix
IV. BİR TEST PROGRAMI GELİŞTİRME... 316 A. Çoklu Kültürel Etmenler... 317 V. TESTLERİN UYGULANMASI VE YORUMLANMASI... 317 VI. TEST DIŞI TEKNİKLER... 319 A. Bireyi Tanımaya İlişkin Kavramlar... 320 1. Sosyoloji... 320 2. Psikoloji... 321 3. Antropoloji... 321 4. Ekonomi... 322 5. Disiplinler Arası Yaklaşımlar... 323 VII. DANIŞMANLIKTA BELİRLEME VE DEĞERLENDİRME... 324 A. Bireyi Tanıma ve Değerlendirme Yöntemlerinin Amaçları... 324 B. Bireyi Tanıma ve Değerlendirme Yöntemlerinin İlkeleri... 325 VIII. GÖZLEM... 327 A. Gözlem Çeşitleri... 327 B. Gözlemin Zayıf Yönleri... 328 C. Danışanın Gözlem Yoluyla Analizi İçin Yapılması Gerekenler... 329 D. Gözlem Listeleri (Check-lists)... 330 E. Özellik Kayıt Çizelgeleri... 331 F. Anektod (Olay/Vaka) Kaydı... 331 G. Derecelendirme Ölçekleri... 332 IX. OTOBİYOGRAFİ... 333 A. Otobiyografi Türleri... 334 B. Otobiyografinin Yorumlanması... 334 X. PROBLEM TARAMA LİSTESİ... 335 XI. ANKET... 335 XII. SOSYOMETRİ... 336 KAYNAKÇA... 341 xx