HEMODİYALİZ HASTALARININ UYKU SORUNLARI VE ETKİ EDEN FAKTÖRLERİN İNCELENMESİ Serap YURDUSEVER 1, Ayşe Gül TEMİZKAN KIRKAYAK 1, H.Müjgan SİFİL 1, Şengül ÖZDEMİR², Fatma KABAN³, Filiz AKDENİZ³, Tevfik ECDER³, Asiye AKYOL 4 1-Diaverum Özel Urla Tatil Diyaliz Merkezi 2-Diaverum Özel Buca Diyaliz Merkezi 3-Diaverum Genel Merkez 4-EÜ Hemşirelik Fakültesi, İç Hastalıkları Hemşireliği ABD 25.Ulusal Böbrek Hastalıkları,Diyaliz ve Transplantasyon Hemşireliği Kongresi 21-25 Ekim 2015
Uyku Uyku tüm bireylerin yaşamlarını sürdürebilmesi için gerekli temel bir ihtiyaçtır. Günün 1/3 ü uykuda geçirilmektedir. Uyku; istemli ve bilinçli vücut fonksiyonlarının geçici olarak durdurulduğu beden ve zihin için bir dinlenme periyodudur. Uyanıklık durumuna göre dış uyaranlara karşı cevap eşiği yükselmektedir. Ancak bilinç kaybolmamakta, hipnoza benzer bir bilinç hali ortaya çıkmaktadır.
Hemodiyaliz Hastalarında Uyku Bozuklukları Hemodiyaliz ( HD) hastalarında sık bir semptom. Prevalansı %50-83 arası. Derin uyku süresi kısalmış ve toplam uyku süresi azalmıştır. Uzun süren uyku bozukluğu ; gündüz uyuklama, mental keskinliğin azalması, genel sağlığın ve fonksiyonların bozulmasına neden olur. 3
Hemodiyaliz Hastalarında Uyku Bozuklukları HD hastalarında en yaygın uyku bozuklukları; İnsomnia Huzursuz bacak sendromu Uyku apne sendromu 4
Hemodiyaliz Hastalarında Uyku Sorunlarının Nedenleri Yaşamda kısıtlılıklar Hastalığa bağlı gelişen metabolik değişiklikler Ağrı Diyet kısıtlaması Dispne Yorgunluk Kramp İleri yaş Periferik nöropati Metabolik asidoza bağlı hipokapni 5
AMAÇ Hemodiyaliz hastalarında uyku sorunları ve etki eden faktörleri belirlemek. 6
Araştırmanın Evren ve Örneklemi Araştırma; Mayıs 2015-Haziran 2015 3 özel HD merkezi Toplam 340 hastadan; sözel iletişim kuramayan, psikiyatrik problemleri olan, görme işitme problemi olan, araştırmaya katılmak istemeyen 142 hasta araştırma dışında tutulmuştur. Örnekleme 198 hasta alınmıştır. 7
GEREÇ -YÖNTEM
Veri Toplama Sosyodemografik özellikleri içeren form Uyku sonrası değerlendirme formu Uykuyu etkileyen faktörleri saptama formu Uyku anketi formu uyku apne sendromu (UAS) insomnia narkolepsi gastroözefagial reflü (GÖR) huzursuz bacak sendromu (HBS) nu içeren 5 alt başlıktadır. 9
Veri Toplama-1 Sosyodemografik Özellikleri İçeren Form Bu bölümde hasta hakkında özel tanıtıcı bilgiler yaş, cinsiyet, çalışma durumu, diyaliz süresi, diyalize giriş saati, hemodiyalize uzaklık, uyumak için ilaç kullanma, solunum sıkıntısı olma, diyaliz sırasında uyuma olmak üzere toplam 9 sorudan oluşmaktadır 10
Veri Toplama-2 Uyku Sonrası Değerlendirme(USD) Formu Geçerlilik ve güvenirliği Çınar tarafından yapılmıştır. 12 olumlu 12 zıt cevapları içeren üç grup sorudan oluşmaktadır; birinci grupta yatma zamanına ilişkin duygular(p1) ikinci grupta gece uyku kalitesine ilişkin duygular(p2) üçüncü grupta uyanma zamanına ilişkin duyguları(p3) içeren ifadeler yer almaktadır. P1,P2,P3 toplamı total USD puanını oluşturmaktadır. Olumlu ifadeler 0 USD puanı olarak, olumsuz ifadeler 1 USD puanı olarak değerlendirilmiştir. HD önceki gece ve diğer geceler için ayrı sorgulama yapılarak doldurulmuştur. 11
Veri Toplama-3 Uykuyu Etkileyen Faktörleri Saptama Formu Uykuyu kolaylaştıran ve engelleyen faktörler 10 ar maddeden oluşan ifadeler şeklinde sıralanmış, Evet ve Hayır olarak 2 seçenekli düzende yanıtlanmıştır. 12
Veri toplama-4 Uyku Anketi 38 sorudan oluşmaktadır UAS, İnsomnia, Narkolepsi, GÖR, HBS olmak üzere 5 alt boyutu vardır. Evet ve Hayır olmak üzere 2 seçenekli düzende yanıtlanmıştır. 13
Araştırmanın Uygulanması Veriler yüz yüze görüşme yöntemiyle toplanmıştır. Anket formu uygulanmadan önce hastalara araştırmanın amacı ve formların içeriği hakkında bilgi verilmiş, katılımları için onayları alınmıştır. Formların uygulanması yaklaşık 15-20 dk. sürmüştür. Araştırmanın planlanması ve yürütülmesi için gerekli izinler alınmıştır. 14
Veri Analizi SPSS- 21 paket programında (biyoistatistik ABD da) analizler yapılmıştır. Veri istatistiklerinde; sayı, yüzde dağılımları ki-kare,t- testi Mann Withney U testi kullanılmıştır. 15
BULGULAR
Grafik 1:Hastaların Cinsiyetlere Göre Dağılımı Cinsiyet 100 80 60 40 20 0 kadın % 51 % 49 erkek 17
Grafik 2:Hastaların Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Yaş % 3,5 % 27,8 % 68,2 20-39 40-59 60 ve üzeri 18
Grafik3 :Hastaların Çalışma Durumuna Göre Dağılımı Çalışma Durumu % 10,6 % 89,4 evet hayır 19
Grafik 4:Hastaların Diyalize Giriş Saatine Göre Dağılımı Diyalize Giriş Saati 100 80 60 % 38,9 % 44,9 40 20 % 15,7 0 Sabah Öğlen Akşam 20
Yüzde Oranı Grafik5:Hastaların Diyaliz Saati Tercihine Göre Dağılımı 100 Diyaliz Saati Tercihi 80 60 40 % 42,4 % 42,4 20 % 15,2 0 Sabah Öğlen Akşam 21
Grafik6:Hastaların Uyku İlacı Kullanımına Göre Dağılımı Uyku İlacı Kullanımı 100 80 60 40 20 0 evet 17,2 hayır 82,8 22
Grafik7:Hastaların Solunum Sıkıntısına Göre Dağılımı Solunum Sıkıntısı %13,1 evet hayır %86,9 23
Tablo1: Hastaların USD toplam puanlarının HD önceki gece ve diğer gecelerdeki dağılımı Özellikler USD 1 USD 2 sayı yüzde (%) sayı yüzde (%) Sorunsuz(0 puan ) 12 6,1 20 10,1 Az sorun (1-3 puan) 81 40,9 93 47,0 Orta sorun ( 4-6 puan) 51 25,8 44 22,2 Sorun fazla(7-9 puan) 40 20,2 31 15,7 Çok fazla sorun (10-12 ) 14 7,1 10 5,1 TOPLAM 198 100,0 198 100,0 USD1 X:4,37±3,02 t:4,46 p<0,000 USD 2 X:3,70±2,91 USD1 ve USD2 puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır(t:4,46 p<0,000) 24
BULGULAR Hastaların hemodiyaliz öncesi gece uyku sorunlarının orta derecede, HD sonrası gün de ise az derecede olduğu görülmektedir. Akyol ve ark (2007),Yıldırım ve ark (2004), Çınar ve ark (1998) sonuçları ile benzerlik göstermektedir 25
Tablo2:Uykuyu Engelleyen Faktörler Özellikler Engelliyor Engellemiyor sayı yüzde(%) sayı yüzde (%) Hava 67 33,8 131 66,2 Ağrı 138 69,7 60 30,3 Huzursuz Bacak 101 51,0 97 49,0 İdrar Yapma İhtiyacı 82 41.4 116 58,6 Üzüntü 126 63,6 72 36,4 Karın Ağrısı 100 50,5 98 49,5 Solunum Zorluğu 87 43,9 111 56,1 Aşırı Yorgunluk 92 46,5 106 53,5 Rüyalar 63 31,8 135 68,2 Kaşıntı 87 43,9 111 56,1 Açlık 91 46,0 107 54,0 26
Tablo3: Hastaların Uykuyu Kolaylaştıran Faktörlere Göre Dağılımı ÖZELLİKLER Kolaylaştırıyor Kolaylaştırmıyor sayı yüzde (%) sayı yüzde(%) Sedasyon 107 54 91 46 Çevre Düzenlemesi 102 51,5 96 48,5 Fiziksel Yorgunluk 110 55,6 88 44,4 Ağrı İlaçları 99 50 99 50 Yiyecek İçecek 78 39,4 120 60,6 Sessizlik 156 78,8 42 21,2 Müzik 93 47,0 105 53,2 Gevşeme 131 66,2 67 33,8 Hayal Kurma 78 39,4 120 60,6 Duş Alma 136 68,7 62 31,3 27
BULGULAR Yapılan araştırmalarda en fazla HBS, karın ağrısı, rüya görme, kramplar, üzüntü, ağrı, solunum zorluğunun uykuyu engelleyen faktör olduğu belirlenmiştir (Akyol ve Ark.2007;Cusiloto ve ark.2001;uzun ve ark 2003). Uykuyu kolaylaştıran faktörlere ilişkin araştırma sonuçları incelendiğinde; sedasyon, analjezik kullanımı, sessizlik, müzik dinleme, duş almanın olumlu etkileri olduğunun belirtildiği görülmektedir (Akyol ve ark.2007; Çınar ve ark.1998). 28
Tablo 4: Hastaların Uyku Bozukluklarına Göre Dağılımı ÖZELLİKLER Var Yok sayı yüzde(%) sayı yüzde(%) Uyku Apnesi 79 39,9 119 60,1 İnsomnia 97 49,0 101 51,0 Narkolepsi 37 18,7 161 81,3 Gastroözafagial Reflü 13 6,6 185 93,4 Huzursuz Bacak Sendromu 42 21,2 156 78,8 29
Tablo 5 : Hastaların Uyku Bozuklukları ile Bazı Bağımsız Değişkenlerle Karşılaştırılması İnsomnia X 2 p Uyku Apnesi X 2 p Narkolepsi X 2 p GÖR X 2 p X 2 HBS p Yaş 2,80 0,24 0,12 0,93 0,22 0,89 1,45 0,48 0,12 0,94 Cinsiyet 2,46 0,12 0,61 0,47 4,99 0,01 1,84 0,25 1,54 0,22 Diyalize giriş Saati 1,65 0,43 6,13 0,04 0,97 0,61 6,16 0,04 0,90 0,63 Uyku İlacı 12,4 0,00 6,13 0,02 5,04 0,02 1,80 0,17 4,87 0,02 Solunum sıkıntısı 9,34 0,02 20,84 0,00 7,70 0,00 1,20 0,38 14,84 0,000 Diyaliz Süresi(U) 4456 0,27 3883,0 0,03 2532 0,15 1029 0,38 2887 0,23 Bun 4323 0,15 4432 0,49 2644 0,28 920 0,15 3266 0,97 Kreatinin 4252 0,39 4242 0,24 2565 0,18 1112 0,65 2885 0,23 30
BULGULAR Yaş ile toplam uyku bozuklukları puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanamamıştır. Akyol ve ark (2007) yaptığı çalışma ile benzerlik görülmektedir. Cinsiyetin sadece narkolepsi üzerinde etkili olduğu görüldü. Akyol ve ark (2004) yaptığı çalışma ile benzerlik görülmektedir. İnsomnia kadınlarda erkeklere göre daha fazla görülmektedir. Ancak bu çalışmada anlamlı bir fark saptanamamıştır. Uyku ilacı kullanma durumu ile GÖR dışında uyku sorunları arasında anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır. Yapılan çalışmalarda uyku sorunlarını gidermede yada azaltmada ilaç kullananların uyku sorunlarının daha az olduğu belirtilmektedir (Akyol ve ark.2007;gigle ve ark.2004;gugli ve ark.2006) Solunum sıkıntısı olma durumu ile GÖR dışında uyku sorunları arasında anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır. Solunum sıkıntısı olan hastalarda, insomnia, uyku apne sendromu, narkolepsi ve GÖR daha fazla olduğu belirtilmektedir (Akyol ve ark.2007). Diyalize giriş saati ile uyku sorunları arasında anlamlı bir ilişki olmadığı saptanmıştır (Akyol ve ark.2007). 31
BULGULAR Uyku anketinde hastalarda sırasıyla insomnia, UAS,HBS, narkolepsi ve GÖR tespit edildi. Hüzmeli ve ark (2015) HD hastalarının % 66.1 inde HBS saptamışlardır. Uzun ve ark (2003) uyku sorunlarının başında uykuya dalmada güçlük, solunum sıkıntısı ile uyanma,sık uyanma ve gündüz uyuklaması olarak belirlemişlerdir. Lidner ve ark (2015) insomnianın yüksek oranda görüldüğünü belirtmiştir. Ezzat &Mohab (2015) HD hastalarında sırasıyla %69 insomnia,% 24 OSAS,%18 HBS ve %1.4 Narkolepsi saptamışlardır. Chavaski ve ark (2015) Hd hastalarının % 31.7 sinde HBS ve insomnia şiddeti indeksinin kötü olduğunu belirtmişlerdir. Üremik hastalarda normal popülasyona göre daha fazla insomnia görülmektedir.bu nedenle hekim ve hemşireler bu hastalarda sabah baş ağrıları erken kalkma ve konsantrasyon güçlüğü olanlarda insomniayı düşünmelidir. 32
SONUÇ Hemodiyalize giren hastalarda uyku bozuklukları sık görülmektedir. Bu sonuç diğer çalışmalardaki sonuçlarla uyumludur. En sık uyku sorunları insomnia, UAS, HBS nin yanında bizim çalışmamızda ek olarak narkolepsi ve GÖR de tespit edildi. Hastalarda uykuyu kolaylaştıran ve uykuyu engelleyen faktörler diğer çalışmalardaki faktörlere benzerdi. 33
ÖNERİLER HD ünitelerinde hasta uyku problemleri ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi, Buna yönelik tanılama formlarının olması,tüm hastaların değerlendirmelerinin yapılması ve kayıt edilmesi, HD saatlerinin uyku sorunu olma durumuna göre uygun şekilde planlanması Uykuyu kolaylaştıran faktörler ve uygulama konusunda hastaların desteklenmesi, HD hastalarında uyku sorunlarına ilişkin sağlık çalışanlarının bilgilendirilmesi, sorunları gidermeye yönelik girişimleri belirleme ve uygulama konusunda ölçüm araçlarını kullanmaya teşvik edilmesi Uyku hijyeni konusunda bilgilendirme ve eğitim programlarının düzenlenmesi önerilmektedir. 34
TEŞEKKÜRLER 35