Klasik Organizasyon Teorisi Çağrı ÇAĞAN & Mehmet ÖZCAN
Klasik Yaklaşım İşletmenin biçimsel yapısını kendine inceleme alanı olarak alan organizasyon konusunda ortaya çıkan ilk teoridir. Fikri temelini klasik iktisat doktrininden alır Belli tolerans limitleri içerisinde insanların ekonomik çıkarları peşinde, rasyonel hareket ederek daha fazla ve verimli çalışacaklarını temel varsayım olarak kabul eder İlkelerinin bir kısmı askerî yönetim ve kilise teşkilatından almış olduğu için otoriter bir özelliği vardır. Örgütü amaç ve hedeflerin geliştirilmesi için bir araç olarak görür. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 2
Klasik Yaklaşım Klasik organizasyon teorisi altında 3 yaklaşım bulunmaktadır. Bilimsel Yönetim Yaklaşımı ( Frederick Winslow TAYLOR) Yönetim Süreci Yaklaşımı (Henri FAYOL) Bürokrasi Yaklaşımı (Max WEBER) 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 3
KLASİK YAKLAŞIM Genel olarak; Taylor :Rutin işlerin görülmesinde insan unsurunun makinelere ek olarak nasıl etkin bir şekilde kullanılabileceğini, Fayol ve Weber : Formal organizasyon yapısının oluşturulması fikirleri, etrafında toplanmıştır. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 4
Klasik yönetimin fikir ve amaçları Klasik teorinin 3 Yaklaşımı içinde ortak olan fikirler ve amaçlar vardır. Bunlar; Teori insan unsuru dışındaki faktörler üzerinde durmuştur. Maddi faktörler düzenlendikten sonra insanın istenildiği gibi davranacağı varsayılmıştır. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 5
Klasik yönetimin fikir ve amaçları Makine-insan ilişkilerinde, işlerin tasarımı ve birleştirilmesinde, ilkelerin amaçladığı rasyonellik temeldir. İnsanı, kendine söyleneni yapan, rasyonel olduğuna inanılan sisteme uyan pasif bir unsur olarak ele almıştır. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 6
Klasik yönetimin fikir ve amaçları Organizasyonları kapalı sistem anlayışıyla ele almıştır. Bunun sonucu olarak da bütün yaklaşımlar organizasyon içi etkinliğin nasıl sağlanabileceği üzerinde durmuş, bunu sağlamak için uyulması gereken ilkeleri genel kabul etmiş ancak, dış çevre şartlarına ve organizasyonun değişen şartlara nasıl uyabilecekleri üzerinde durmamıştır 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 7
Bilimsel yönetim yaklaşımı ve Taylor F.W. Taylor Yönetimde Bilimsel Metodu ilk kez tam anlamıyla kullanan kişidir. İşin yapılış tarzını gayet ayrıntılı bir biçimde ele almış ve yöneticinin gerçek rolünü belirlemeye çalışmıştır. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 8
Bilimsel yönetim yaklaşımı ve Taylor Taylor çalışmaları esnasında şu sorulara cevap bulmaya çalışmıştır. İşin bazı unsurları elenebilir mi? Fabrikadaki işlemlerin bazı kısımları birleştirilebilir mi? İşlerin yapılış sırası geliştirilebilir mi? Bir işi yapmada en iyi bir tek yol (one best way) var mı? 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 9
Bilimsel yönetim yaklaşımı ve Taylor Çalıştığı şirketlerde edindiği tecrübeler ve incelemeler sonucu Taylor kendisine Bilimsel Yönetimin babası ünvanını kazandıracak, Atölye Yönetimi(1906) (shop management) Bilimsel Yönetimin Prensipleri(1911)(the principles of scientific management) adlı iki kitabı hazırlamıştır. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 10
Bilimsel yönetim yaklaşımı ve Taylor Taylor incelemelerinde sanayide çalışan işçilerin ekonomik olarak çalıştırılmadıklarını gözlemlemiştir. bu durumun iki zararlı sonucu olmaktaydı;.insan iş için gerekli olmayan bir takım hareketler yapmaktaydı. böylece işe harcayacağı enerji ve zamanın büyük bir kısmı boşa gidiyordu. en basit yapabileceği işleri daha güç ve karmaşık yol ve yöntemlerden hareket ederek yaptığı için çabuk yoruluyordu. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 11
Bilimsel yönetim yaklaşımı ve Taylor Çalışma zamanını tamamlayıp belli bir süre sonra işi paydos etmesi sonucunda, elde edilen verim düşük olmaktaydı. çünkü kişinin gerekli hareketler yanında gereksiz olanları da yapması, hem saat başına üretimi azaltmakta ve hemde işçiyi daha çok yorarak çalışma saatleri ilerledikçe verimini düşürmekteydi. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 12
Bilimsel yönetim yaklaşımı ve Taylor Taylor un ilkeleri bir iş en verimli şekilde yapılmak isteniyorsa, eski alışılmış usulleri bir kenara bırakarak yeni yöntem geliştirmeye çalışmalıdır. bu amaçla zaman ve hareket etütlerine girişilmelidir. işte gereksiz yapılan hareketler kesinlikle önlenmelidir. işin etkin ve hızlı bir biçimde yapılabilmesi için işgören özendirilmelidir. bu, belirli bir üretim miktarına ulaşan kimselere normal ücretleri dışında prim ve ikramiyeler verilerek gerçekleştirilebilir. işgörenin çalışmasını belirleyen kuralları kapsayan yöntemi uygulamak ve diğer çalışma koşullarını (makinaların hızı, işlerin sırası gibi) düzenlemek için tecrübeli ustabaşıları kullanılmalıdır. bilimsel yöntemlere aykırı hareket edenler cezalandırılmalıdır. genç mühendislerin geliştirdiği yöntem ve sistemleri üst kademe yöneticilerini tamamen ikna etmeden yürürlüğe koymamaları gerektiğini söylemiştir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 13
Başka bir deyişle Taylor'a göre işçilerin yaptığı işin herbir öğesi, bilimsel bir analize tabi tutulmalıdır belirli bir işin tek tek her parçasında uzmanlaşılmalıdır işçiler, nasıl yapılacağı daha önceden belirlenmiş işleri yapabilecek şekilde seçilmeli, bu işler için eğitilip geliştirilmelidir işletmedeki bütün işler planlanıp, programlanmalıdır tek tek her iş için standart zamanlar ve yöntemler geliştirilmelidir teşvik edici ücret sistemleri geliştirilmelidir bu ilkelere göre kurulan sistem sürekli olarak denetlenmeli, tesbit edilebilen aksaklıklar yine bilimsel bir yaklaşımla incelenmelidir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 14
Taylor ve arkadaşlarının insan sorunlarına bakış açıları daha çok teknik adam, yani mühendis gözüyle olmuştur. Bu nedenle rutin ve alışılmış işlerin etkin bir biçimde örgütlendirilmesi ve yürütülmesi için yöntem geliştirme çabalarından öteye geçememiştir 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 15
Eleştiriler; insan makina gibi görülüyor ve duyguları önemsenmiyor. işletme kapalı bir sistem olarak ele alınıyor ve çevre ile ilişkileri göz önünde tutulmuyor. motivasyon aracı olarak sadece para (olumsuz motivasyon aracı) kullanılıyor. çalışanlar vasat, bencil ve sorumluluktan kaçan insanlar olarak düşünülüyor ve sürekli kontrol altında tutuluyorlar. dolayısıyla çalışanlar ceza alacakları korkusunu taşıyorlar ve huzursuz oluyorlar. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 16
Bilimsel yönetim yaklaşımı ve Taylor ZAMAN-HAREKET ETÜDLERÎ Taylor, verimliği artırmak için zaman-hareket etüdleri yapılması gereğini ortaya atmıştır. Buna göre bir iş gözlenebilir en küçük parçalarına ayrılacak ve her bir parçayı gerçekleştirmek için gerekli zaman ve hareketler kronometre yardımıyla saptanacaktı. Taylor ve izleyicileri zaman ve hareket çalışmaları işçilerin fizyolojik limitlerini araştırdı ve verilen bir görevi yerine getirmenin en hızlı yöntemini tanımladılar. Her iki el de harekete aynı anda başlamalı ve aynı anda bitirmelidir. Kollarm hareketi zıt ve simetrik yönlerde ve eş zamanlı olmalıdır. Yumuşak ve sürekli el hareketleri, zikzaklı yada tek bir doğrultuda, giden fakat ani ve keskin yön değişiklikler gerektiren hareketlere tercih edilir. Araçlar,malzemeler ve kontroller teknisyene yakın ve önünde olmalıdır. Olanak bulundukça araçlar birleştirilmelidir. geri 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 17
Henry Laurence Gantt Önce öğretmenlik ve teknik çizimcilik yaptı sonra makine mühendisliği yapmaya başladı. 1887'de, Frederick W. Taylor'un bilimsel çalışmalarına Midvale Steel ve Bethlehem Steel ile katıldı, Taylor ile 1893'e kadar çalışmıştır. Kariyerine yönetim danışmanlığı yaparak devam etti; bunu Gantt çizelgesini buluşu takip etti. Aynı zamanda ücret ödemeleri için 'görev ve prim' sistemi ve ek olarak işçi verimliği ve üretkenlik ölçüm sistemlerini geliştirmiştir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 18
GANTT Şeması
Frank Bunker Gilbreth, Sr. Ve Yaklaşımları Bilimsel Yönetim'in savunucusu ve Hareket Etüdü'nün öncüsüdür Bir duvarcı olarak işe başlamış daha sonra müteahhit, mucit ve baş mühendis olmuştur. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 20
Taşıma, tutma, arama, monte etme gibi iş hareketleri 18 adet therblig denilen sembollerle ifade edilerek, işi yapmanın en iyi metodunun belirlenmesinde ve iş eğitimlerinde bu sembollerin kullanılmasını önermişlerdir. Gilbreth buna therblig hareketleri adını vermiştir (therblig "Gilbreth" kelimesinin tersten yazılışında th harflerinin yer değiştirmesiyle oluşan bir kelime). Hareketli fotoğraf kaydı yapan bir makineyle çalışanların en küçük hareket zamanları için, dakika cinsinden derecelendirme yapmıştır. sürekli kalitenin geliştirilmesinin öncelikli olduğunu ve 20.yy'da tekrarlı hareketlerin işçilerin yaralanmalarına yol açabileceğini savunmuşlardır 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 21
THERBLİG Bir işi yapmanın en iyi metodunun belirlenmesinde 18 yol önermişlerdir. Inspect Search Transport loaded Find Transport unloaded Select Pre-position for next operation Grasp Release load Hold Unavoidable delay Position Avoidable delay Assemble Plan Use Rest to overcome fatigue Disassemble 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 22
Gilbreth'ler çalışmalarını her ne kadar Frederick Winslow Taylor ile ilişkili olarak yapsada aralarında önemli bir felsefi farklılık vardır. Taylorizm sembolünde kronometre kullanılıyordu ve Taylor öncelikle işlem sürelerinin azaltılmasıyla ilgileniyordu. Öte yandan Gilbreth'ler süreçlerde daha çok hareketleri azaltarak verimlilik sağlamaya çalışıyordu. Gilbreth'ler daha çok işçilerin refahını ele aldılar. Taylor ise öncelikli olarak üretim zamanını azaltmayı ele almıştır. Bu daha çok işçilerin kendilerini karla ilgili olarak algılamasını sağlamıştır 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 23
Gilbreth'ler bir cerraha, cerrahi malzemelerin bir hemşire tarafından kendisine uzatılmasını teklif eden ilk kişi olmuştur. Ayrıca Gilbreth Dünyadaki tüm orduların kullandığı standart yönteminde acemi erlere karanlıkta bile silahlarının nasıl sökülüp takıldığını öğretecek bir metod tasarladı. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 24
Yönetim Süreci Yaklaşımı (Henry FAYOL) Henry Fayol Yönetim Süreci Yaklaşımı ve Yönetimin Evrenselliği 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 25
Yönetim Süreci Yaklaşımı (Henry FAYOL) Henry FAYOL, 1841-1925 yılları arasında yaşamış bir Fransız maden mühendisidir. Büyük bir işletmenin GENEL YÖNETİM PRENSİPLERİni ilk defa sistemli bir şekilde ortaya koyarak bilimsel yönetimin gelişmesine büyük katkı sağlamıştır. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 26
Yönetim Süreci Yaklaşımı (Henry FAYOL) Çalışmakta olduğu maden ve metalurji şirketi hızla iflasa sürüklenmektedir. Fayol,1888 yılında şirketin genel müdürlüğüne getirilir. Fayol, bu görevde kaldığı 30 yıl boyunca şirketi oldukça güçlü bir mali güce kavuşturmuştur. Bu başarısını kişisel niteliklerine değil, uyguladığı yöntemlere bağlamıştır. Genel ve Sınai Yönetim(1916) 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 27
Yönetim Süreci Yaklaşımı (Henry FAYOL) Yönetim bilimi evrenseldir. Bazı ilkelere bağlı olarak birtakım fonksiyonlarca yürütülür. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 28
Yönetim Süreci Yaklaşımı (Henry FAYOL) SANAYİ İŞLETMESİNİN 6 FONKSİYONU 1. Teknik (üretim) 2. Ticari (satınalma, satma, takas) 3. Mali (finans) 4. Muhasebe 5. Güvenlik (Mülkiyetin ve kişilerin korunması) 6. Yönetim Fayol e göre ilk 5 fonsiyon kolayca anlaşılır fakat Yönetim üzerinde yarıca durulması gereken bir konudur. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 29
Yönetim Süreci Yaklaşımı (Henry FAYOL) YÖNETİM SÜRECİ Yönetim birbirini izleyen aşamalardan oluşan bir süreçtir. Bu aşamalar 5 yönetim fonksiyonunu oluşturmaktadır. 1. Planlama 2. Örgütleme 3. Yöneltme 4. Koordinasyon 5. Denetim 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 30
Yönetim Süreci Yaklaşımı (Henry FAYOL) İşçi için teknik bilgi, üst kademelere çıkıldıkça yönetim bilgisi gerekmektedir. Yönetim BİLGİsi ifadesi teknik gibi yönetimin de bilgisinin olduğunu ve yönetimin öğrenilebilir olduğunu ima eder. Fayol yönetim eğitiminin önemini ısrarla vurgulamıştır. Fayol un ilkeleri esnektir. Değişen şartlara göre farklı şekillerde uygulanabilecektir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 31
Yönetim Süreci Yaklaşımı (Henry FAYOL) Fayol un 6 grupta topladığı işletme fonksiyonları güvenlik dışında günümüzün işletme fonksiyonları olan üretim,pazarlama, finansman, muhasebe ve yönetimle uyumludur. Ayrıca, yönetim fonksiyonları planlama, örgütleme, yöneltme, koordinasyon, denetim Fayol da birebir yer almaktadır. Fayol, günümüzün işletme ve yöetim fonksiyonlarını büyük bir isabetle 100 yıl öncesinden tespit etmiştir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 32
YÖNETIM SÜREÇLERİ KURAMI Luther Gulick ve Lyndall Urwick yönetim ilkelerini sekiz başlık altında toplamışlardır. Bu ilkeler şunlardır: (1)Örgütlerin mutlaka ortak bir maksadı olması gerektiğini ifade eden amaç ilkesi. (2) Örgütlerin yetki ve sorumluluğu hakkaniyet ölçülerinde dengeleyecek bir sisteme sahip olmasını öngören uygunluk ilkesi. (3) Amirlerin astların çalışmasından mesul olmalarını öngören sorumluluk ilkesi. (4) Örgütlerin piramit þeklinde bir hiyerarþik yapıya sahip olmaları gerektiğini ifade eden basamaklılık (scalar) ilkesi. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 33
5) Örgütlerin beş veya altı basamaklı bir emir komuta zincirine sahip olmasını öneren emirkomuta zinciri ilkesi. (6) Her işin (işçilerin çoğu için) bir işlevle sınırlı olmasını öngören işbölümü ilkesi. (7) Yöneticilerin örgütün düzenini sağlamasını öngören eşgüdüm ilkesi. (8) Açık iş tanımlarının bulunması gerektiğini savunan tanımlılık ilkesi. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 34
Bu ilkeler çerçevesinde Gulick ve Urwick de Fayol gibi yönetimi işlevlerine ayırarak inceleme yoluna gitmiştir. Ancak Fayol'un getirdiği dört işleve karşılık Gulick yönetim literatüründe POSDCORB olarak bilinen sekiz işlevden söz Etmiştir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 35
PODSCoRB Planning(planlama) Organizing(organize etme) Staffing(personel yönetimi) Directing(yönlendirme) Coordinating(eşgüdüm) Reporting(raporlama) Budgeting(bütçeleme) (Gulick and Urwick, 1937) 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 36
işbölümünün en önemli ilke olduğunu ileri sürmüştür. İşbölümünün gerekliliğini; çalışanların yeteneklerinin ve kapasitelerinin farklı olmasına, her şeyi bilmelerine olanak olmamasına ve bir çalışanın aynı anda iki işi birden yapmasındaki güçlüklere dayandırmıştır. İşbölümü ile zamanın etkili kullanılğabileceğini, çalışanların kişisel yeteneklerinden en iyi biçimde faydalanılabileceğini, kaynakların etkili kullanılabileceğini savunmuştur. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 37
Marxist Bürokrasi Kuramı Bürokrasiyi kuramsal çerçevede ele alan ilk kişi Karl Heinrich Marx olmuştur. Marx bürokrasiyi devletin nötral bir yönetim aygıtı olarak değil, egemen sınıfların egemenliklerini sürdürmek için kullandıkları bir baskı aracı olarak Görmüştür. Marx'a göre bürokrasi bir zenginlik yaratmaz. Zenginliğin üretimini, paylaşımını ve tüketimini kontrol eder ve yönetir. Bürokrasi temel gelirini de zenginliğin yaratılması sırasında insan emeğinin ortaya çıkardığı artı değerden alır. Bürokrasi toplumlar için bir yük, bir maliyettir. Marx, tarihsel süreç içerisinde farklı üretim ilişkilerinin ortaya çıkması ile bürokrasinin gereksiz hale geleceğini savunur. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 38
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) Bürokrasinin tarihi gelişimi GELENEKSEL BÜROKRASİ Çin de bürokrasi, Çin'in büyük ve yaygın bir devlet olması, kuzeyden gelen akınlara karşı büyük bir ordu beslemesi, Çin Seddi gibi büyük bir bayındırlık işine girişmesi, kültürün saf olması gibi faktörlerin etkisiyle ortaya çıkmıştır. Öte yandan Çin hükümdarları derebeyliklerin genişlemesine engel olmak için kısa süreli hizmet, memurların doğup büyüdüğü bölgede görev yapmasının yasaklanması ve devlet memurluğuna giriş sınavları v.b. önlemler almışlardır. Bu önlemler de Çin'de bürokrasinin gelişmesine neden olmuştur. Çin bürokrasisi genel esasları bakımından demokratik esaslara dayanmıştır.(memurların sınavla işe alınmaları demokrasiye bir örnek teşkil eder. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 39
BÜROKRASİ MODELİ (MAX EBER) Eski Mısır da gelişmiş bürokrasi uygulamaları gözlenmektedir.planlı tarım çabaları ve Nil nehrinin taşmalarının sulama tesisleriyle önlenmesi çalışmaları, çok büyük bir memurlar sınıfının ortaya çıkmasına yol açmıştır." Katolik Kilisesi ve ordular da bürokratik örgütlenme modelleridir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 40
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) MODERN BÜROKRASİ Sanayi devrimiyle birlikte kol gücüne dayalı üretim tarzından makinelerle üretim tarzına geçilmiştir. geleneksel üretimden fabrikasyon üretim tarzına geçilmesiyle, yeni yeni işletmeler ortaya çıkmış ve kırsal kesimden kentlere büyük kitlesel göçler meydana gelmiş ve yüksek nüfuslu büyük metropoller oluşmaya başlamıştır. Sanayi devriminin teknolojisi büyük kuruluşları gerekli hale getirmiş, ayrıca endüstri merkezlerinde yığınlaşan kütlelerin ihtiyaçlarının karşılanması da kuruluşların büyümesine yol açmıştır. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 41
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) MODERN BÜROKRASİLER Kurumların büyüklüğü, bürokrasinin en belirgin yönünü teşkil eder. Bu nedenle sanayi devriminden sonra, ekonomik amaçlı kuruluşlarda da bürokrasileşme eğilimi ortaya çıkmıştır. Sendika, siyasi partiler vb. gibi ikincil gruplar da giderek bürokrasileşme süreci içine girmişlerdir. Bürokrasi literatüründe bu tür bürokrasilere 'modern bürokrasiler' denmektedir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 42
Max Weber (1864-1920) Alman bilim adamı, sosyolog. BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) Sosyoloji, din, iktisat ve siyaset bilimi alanlarında eserler vermiştir. Weberin bürokrasi kavramı, günlük dilde kullanılan, işleri yokuşa süren, geciktiren hantal yapının aksine, etkinlik açısından ideal bir örgüt yapısını ifade eder. Bureau ve cratie=devlet dairesi ve hakimiyet Memur egemenliği 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 43
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) Bürokratik modelde görevler hiyerarşik bir sistem oluşturacak şekilde düzenlenmiştir. " Hiyerarşinin her kademesinde yetki ve görevler önceden belirlenmiş kanun,kaide ve idari kurallarla biçimsel olarak belirlenmiştir. İşler bölümlere ayrılarak, uzmanlaşmış kişiler tarafından, belirli kural ve standartlara uygun olarak; kişisel olmayan, formel bir şekilde yürütülür. İşlemler ve iletişim yazılı olarak yapılmakta, işgörenler emirlere yasal yetkiye dayandığı için uymaktadırlar." 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 44
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) WEBER İN ÇAĞDAŞ DEVLET ANLAYIŞI: Çağdaş devletin hukuk düzeni kanunlara dayandığı sürece kişilerin gözünde meşrudur. Bu meşruluk, hukuki meşruluğu aşıp toplumsal meşruluğu da kapsar. Çağdaş devletten söz edebilmek için bir siyasal toplulukta idari ve hukuki kuralların, idari örgütün zorlama gücünün ve meşru iktidar uygulamasının gözlemlenmesi gerekir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 45
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) Almanya'nın hızla sanayileşerek geliştiğini ancak 'Junkers' lerin (gelenekçilerin) endüstrileşmeyi engellediğini düşünmüştür. Patrimonial aile yönetimine dayanan yönetim sisteminin de büyük örgütler için yeterli olmadığını sezmiş; geleneksel toplum niteliklerinin üstesinden gelmek için örgütlerin rasyonelleştirilmesi ve kapitalist devlet yönetimine etkinlik kazandırılması gerektiği tezini savunmuştur. Adam Smith, İngiltere'de merkantilist politikadan kapitalizme geçilmesini sağlarken, Weber de geleneklerin ve ekonominin politik kontrolünün terkedilmesine, bilgi ve teknik maharete dayanan yönetimin önem kazanmasına yol açmakla kapitalizmin gelişmesinde rol oynamıştır." Weber'in bürokrasi modeli geliştirdiği sosyal teorinin bir bölümünü teşkil eder. Aslen bir sosyolog olan Weber ; toplumun ekonomik ve politik yapısını incelerken biçimsel örgütlerle dolaylı olarak ilgilenmiştir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 46
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) Yetki kavramı: İdeal bürokrasi tipinde üç egemenliği meşru saymıştır: a- Geleneksel Yetki : Geleneksel yetki kişisel olup doğuştan kazanılan statüye bağlıdır. Yetki ve emirler geleneklere aykırı olmadığı takdirde meşrudur. b- Karizmatik Yetki: Karizmatik yetkide kişiseldir. Ancak geleneksel yetki gibi doğuştan ve geleneklerden kaynaklanmaz, sonradan kazanılır. Karizmatik yetki bu yetkiyi kullanan kişilerin kutsallık, kahramanlık vb. gibi üstün nitelikleri sonucu ortaya çıkar. Weber e göre karizmatik şekiller istikrarsızlık ve kriz dönemlerinde olağanüstü önlemler gerektiğinde bu önlemleri sağlamayı vaat eden birileri çıktığında ortaya çıkar. Lenin, Hitler, Gandi ve Mao karizmatik liderlerin günümüzdeki birkaç örneğidir. c-ussal-yasal Yetki: Diğer iki yetki çeşidinin aksine bu yetki çeşidi kişisel değildir. Bu yetki mantıki kaideler ışığında yapılan seçimler sonucu elde edilir ve yine aynı şekilde devredilir. Emirler herkesi bağlayıcı niteliktedir. Bu yetki daha spesifik ve daha evrensel bürokratik yapılar için temel sağlar. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 47
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) Weber'in bürokrasi modeli yasal yetkiye dayanmaktadır. Bu yetkiye 'Bürokratik Yetki' de denmektedir. Weber bürokrasi modeli için en uygun yetki çeşidinin yasal yetki olmasının sebeplerini yine açıklamıştır. I- Yönetimde devamlılık sağlar. II- Yönetsel pozisyonları işgal edenler, yeteneklerine göre ve ussal seçilirler. III- Üstlere yetkilerini kullanmaları için yasal olanak ve araçlar sağlanmıştır. IV- Yetkinin mahiyet ve sınırları açık ve seçik olarak belirlenmiştir. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 48
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) Bürokrasi Modelinin Genel Nitelikleri 1- İdeal bürokrasi yapısında açık ve seçik bir şekilde belirlenmiş görev ve yetkileri tanımlanmış bir hiyerarşik yapı mevcuttur. Bu şekilde her üst kademenin bir alt kademeyi denetlemesi ile kontrol fonksiyonu icra edilmiş olacaktır. Fakat bu üstlerin astlarını istedikleri gibi görevden alma yetkisine sahip olduklarını göstermez. Astların üstlerini şikayet etme hakkı ve daha üst mercilere başvurma hakkı vardır. 2- Fonksiyonel uzmanlaşmaya dayanan iş bölümü ile hız ve etkinlik sağlanacaktır. 3- Her kademedeki işlerin nasıl yapılacağına ilişkin ayrıntılı soyut ilke ve yöntemler geliştirilecektir. Bu kural ve yöntemlerin takip edilmesiyle organizasyonda koordinasyon ve ahenk sağlanacaktır. Bu ilkeler sayesinde üst kademelerin alt kademeleri kontrol ve koordine etmeleri kolaylaşacaktır. Bu ilkeler kişisel değildir ve pozisyonlara bağlıdır. Dolayısıyla, örgüt yaşamında devamlılık sağlanacaktır. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 49
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) Bürokrasi Modelinin Genel Nitelikleri 4- Çalışanlar gayrişahsi (impersonal) ilişkiler içinde olmalıdırlar. Bir personelin davranışlarında kızgınlık veya aşırı arzu gibi hissi herhangi bir bağ geliştirmeden davranması gerekir. Bu da personelin bulunduğu kademelerin ilkeleri doğrultusunda rasyonel olarak davranması ile sağlanır. 5- Personel seçimi ve terfi sistemi teknik yetenek esasına dayanan ve işin gerektirdiği bilgi ve yeteneği ölçen sınav sonuçlarına göre şekillenecektir. Bu seçim ve terfi sisteminde herhangi bir dış faktörün etkisi kesinlikle göz önüne alınmayacaktır. 6- Organizasyonun birimleri birbirlerine yasal yetki ile bağlanacaklardır. Organizasyon mensuplarının kullandığı yetkinin kaynağı bulundukları organizasyon kademesi ve pozisyondur. Organizasyona dahil olan bir kişi bu anlamda yasal yetkiyi kabul eder. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 50
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) 7- Yönetim işlevleri, kararlar ve kurallar yazılı olarak yapılır ve saklanır. Örgüt içi iletişimin yazılı olarak yapılması esastır. Bu ilke sözlü tartışmalar sırasında da geçerlidir. 8- Örgüt bağımsızlığının korunması için örgütsel kaynaklar dış denetimden uzak tutulur. Görevlerin bir kimsenin tekeline geçmemesi için gayret sarfedilir ve hiçbir görevlinin görevini kendi amaçlarına hizmet için kullanmasına izin verilmez. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 51
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) OLUMLU YÖNLERİ -Kompleks görevlerin basitleştirmesi. Bürokratik organizasyon bu şartı bütün organizasyonu uzmanlaşmış alt birimler dizisine bölerek sağlar. -Uzman bilgisinin kullanılması etkinliği ve amaca ulaşmayı artırır. -Bürokratik kurallar çerçevesinde işlev yapan işletmeler, yüksek bir başarı ve etkinliğe ulaşabileceklerdir. Getirilen iyileştirmeler ve çağdaş yönetim teknikleri bürokratik örgüt modeline prestij ve uzun ömürlülük sağlarlar. -Doğruluk, Hırs(liyakat),Süreklilik, Kesinlik, Gizlilik, Birlik, Tam bağımsızlık, dakiklik, devamlılık, disiplin, güvenilirlik, ileri ölçüde rasyonellik, tahmin edilebilirlik ve belirsizliğin ortadan kaldırılması, demokrasi(kuralların herkes için aynı olması) 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 52
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) Olumsuz yönleri ve eleştiriler Büropataloji Bürokrasiyi eleştirenler tarafından ortaya atılan iki kanun : a) Parkinson Kanunu : Bürokratik personelin sayısı ile yapılacak iş sayısı ters orantılıdır. b) Peter ilkesi (Peter principle) : Bürokratik yapılarda kişiler gerekli yeteneklere sahip olmadıkları kademelere kadar yükselirler. Biçimsel örgütler çevrelerinde artarak devam eden sosyal ve ekonomik değişimlere uyum sağlamakta zorlanmaktadır. Bunun nedeni bürokratik örgüt dizaynına sıkı sıkıya bağlı kalmaktır. Değişim süratindeki artış örgütler için büyük bir uyabilirlik yeteneği gerektiren etkiler yapmaktadır. Çevreye uyabilirlikle bürokratikleştirme derecesi arasında ters bir ilişki bulunduğu savını ileri sürmektedirler. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 53
BÜROKRASİ MODELİ (MAX WEBER) 1- Katılık ve Değişmezlik: Esnek olmaması nedeniyle bürokrasi değişen ortam koşullarına uyum sağlayamaz. Bürokratik modellerde formalite egemendir. Bürokratik model bürokratik sabotaja uygundur (Astların bilerek yanlış emirleri yerine getirmesi vb.) Yeniliklere karşı direnç gösterir. Katı ve değişmez örgütlerin yaşama şansı azdır. 2- Gayri Şahsilik: Bürokratik örgütler kişisel etkilerden uzak bir makine modeline benzetilir. İnsanın psikolojik ve sosyal bir varlık olduğunu görmezden gelir. 3- Amaçlar Hiyerarşisinin Bozulması: Bürokratik modelde memurlar asıl amacın örgütün tüm olarak amacına hizmet etmek olduğunu unutma eğilimindedirler ve birim amaçlarını daha fazla önemser duruma gelmektedirler. Bu da amaçlar hiyerarşisinin bozulmasına yol açar. 4- Bağımsızlık Eğilimi: Bir önceki madde ile de ilişkili olan bu madde iş bölümü ve uzmanlaşmayı sağlamak için azami derecede işlerin kategorileştirilmesi ve departmanlaşmadan bahsetmektedir. Bürokratik örgütlerde tam gün çalışma zorunluluğu olmasa bile ortak personel kullanma imkanı yoktur. 5- Kırtasiyecilik ve Kontrolün Zorluğu: Düzeni korumak için konulan çok sayıda kural nedeniyle kontrolün sağlanamaması ve her şeyin yazılı yapılması zorunluluğu nedeniyle artan yoğun kırtasiyecilik ve kırtasiye trafiği de olumsuz yönlerden birisidir. 6- Düzeni Koruma Eğilimi: Görevi sona erse ve yararı ortadan kalsa bile bir ünitenin ortadan kaldırılması çok zordur. Aynı zamanda bürokratik kurallar; işgörenler tarafından yanlış algılanarak bir hükmetme ve üstünlük aracı olarak kullanılıp, nihai amacın gerçekleştirilmesi için bir araç olmaktan çıkarılıp amaç haline getirilebilirler. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 54
BÜROKRATİK MODELE ELEŞTİRİLER Bürokratik modelin eksiklikleri nedeniyle çeşitli bilim adamları tarafından çalışmalar yapılmış ve modele katkılarda bulunulmuştur.bu bilim adamlarından en önemli katkıları gerçekleştiren ve kendi bürokratik modellerini kuran üç tanesi R.K.Merton, P.Selznick, ve A.W.Gouldner'dir. İdeal örgüt yapısının kurulmasıyla birlikte daima verimliliğin artacağı ve çalışanların aynı tepkiyi gösterecekleri fikrine karşı çıkmışlar ve örgüt üyelerinin beklenmeyen tepkileri ve bürokrasinin beklenmeyen sonuçlarına yoğunlaştırmışlardır. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 55
BÜROKRATİK MODELE ELEŞTİRİLER MERTON MODELİ Merton bürokratik sistemlerde örgüt üyelerinin beklenmeyen olumsuz davranışlarını ve bürokrasinin beklenmeyen sonuçlarını bir önermeler sistemi geliştirerek açıklamaya çalışmıştır. Mertonun önermeler sistemi hiyeraşinin üst kademesinden gelen kontrol gereği ile başlar. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 56
BÜROKRATİK MODELE ELEŞTİRİLER Merton'un Önermeler Sistemi(*) -Davranışların standartlaştırılması ve rasyonelleştirilmesi -Bürokratik Modelde Kontrol Gereği -Bireysel ilişkilerde azalma -Örgüt üyeleri tarafından örgüt kurallarının giderek daha fazla benimsenmesi -Alternatifler arama çabasının yok olması davranışlarda genellikler oluşması -Daha fazla standartlaşma ve rasyonellik -Davranışlarda katılığın artması -Üyeler arasında rekabetin azalması -Takım ruhu ve dayanışmanın artması -Örgüt üyelerinin birbirlerini koruma eğilimi artar -Bireysel hareketlerin savunulabilirlik derecesinin artması -Müşterilerle olan ilişkilerde güçlükler meydana gelmesi -Astların otorite sembollerini kullanma alanını genişletmeleri -Müşterilerin tatminsizliği -Üst yönetime yapılan şikayetler 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 57
BÜROKRATİK MODELE ELEŞTİRİLER SELZNİCK MODELİ Merton gibi kontrol tekniğinin kullanılmasının ne gibi beklenmeyen sonuçlar oluşturacağı üzerinde çalışmış ancak bağımsız değişken olarak yetki devrini kullanmıştır. -Kontrol Gereği -Yetki devri -Uzmanlık gerektiren alanlarda eğitim ihtiyacının artması -Alt bölümlere ayırmanın artması -Bölümler arası çıkar farklılığının artması -Uzmanlaşma sonucu personel transferinin zorlaşması -Bölümler arası çatışmaların artması -Örgüt amaçlarıyla başarılanlar arasındaki farkın artması 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 58
BÜROKRATİK MODELE ELEŞTİRİLER Gouldner Modeli Bir alt sistemin dengesini sağlamak amacıyla kullanılan tekniklerin bir üst sistemi bozduğunu ve bunun tekrar alt sistemi etkilediğini ileri sürer. Gouldner'e göre modelde uygulanan genel ve gayri şahsi kurallar nedeniyle ve eşitlik ilkesi gereğince kontrol ve gözetim fonksiyonu daha fazla meşruluk kazanır. Ancak konulan kural ve kaideler asgari davranış standartlarının belirlenmesine yol açar. Üyeler kapasiteleri oranında değil de bu belirlenen standartlara göre davranmaya başlarlar ve hedeflenen örgüt amaçlarıyla gerçekleşen arasındaki fark giderek artar. Bunun üzerine daha fazla gözetim ve kontrol için kurallar uygulanmaya başlar. Kontrol ve gözetim sıklığının artması başlangıçta azalan gerilimi artırıcı yönde etki ederek sistemin dengesini bozar. 12/9/09 Klasik Yönetim Yaklaşımları page 59