BİLGİSAYARA DAYALI MİP (MRP) SİSTEMİNİN VERİTABANI YAPISININ ANALİZ EDİLMESİ

T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ ENDÜSTRİ MÜHENDİLİĞİ BÖLÜMÜ BİTİRME PROJESİ BİLGİSAYARA DAYALI MİP (MRP) SİSTEMİNİN VERİTABANI YAPISININ ANALİZ EDİLMESİ HAZIRLAYAN SABRİ ERDEM DANIŞMAN ÖĞRETİM ÜYESİ PROF. DR. SEDAT ŞARMAN İZMİR 1996

ÖNSÖZ Mip yazılımları ülkemizde henüz tam anlamıyla tanınmamakta ve arzu edilen boyutlarda kullanılmamaktadır. Bunun nedenlerinden birisi, kanımca, Türkiye de MİP konusundaki yazılımların fazla olmayışı, yabancı yazılımların ise Türkiye koşullarına tam olarak adapte olamayışıdır. Bu durum gözönünde bulundurulduğunda Mip sistemi konusunda bir yazılım geliştirmeyi düşünen Netsis Yazılım Sanayi ve Tic. Ltd. Şti., yabancı yazılımların yüksek maliyeti, Türkiye koşullarına adaptasyonu gözönünde bulundurulduğunda, bilgisayara dayalı malzeme ihtiyaç planlaması konusundaki önemli bir boşluğu dolduracaktır. Yukarıda anlatılan durumlar ve Netsis Yaz. San ve Tıc. Ltd.Şti. Genel Müdürü Sayın Murat Ihlamur un teşviki ve ilgili konuda tam bir uygulama imkanı bulabilmem, projemi bu konuda seçmemde ağırlıklı olarak etkili olmuştur. Bu projenin hazırlanmasında benimle birlikte birlikte birçok değerli insanın katkıları olmuştur. Burada, projemi yöneten, çalışmalarımda bana yol gösteren ve destek veren değerli hocam Prof. Dr. SEDAT ŞARMAN a, Netsis te bana her türlü imkanı sağlayan, motive eden ve destek olan sayın MURAT IHLAMUR a, projemi büyük bir sabırla satır satır okuyarak değerli eleştirilerini esirgemeyen ve yazılımına da katkıda bulunan sayın MEDİ VENTURA ya, bana destek olan, yardımlarını esirgemeyen tüm Netsis çalışanlarına, bu proje ve bu projenin hazırlanmasına kadar geçen zamanda her zaman yanımda olan aileme ve adını burada sayamadığım, projemde emeği geçen herkese sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Bu projenin benden sonraki arkadaşlarıma ve bu konuda ilgili herkese yardımcı olabilmesi mutluluk kaynağım olacaktır. İZMİR, 08/06/1996 SABRİ ERDEM 2

İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ...5 2. MİP...7 2.1 BAĞIMLI TALEP VE BAĞIMSIZ TALEP KAVRAMLARI...9 2.2 MİP, KAPALI ÇEVRİM MRP VE MRP2...9 2.3 MİP İN TEMEL ÖN KOŞULLARI...11 2.4 MİP İN VARSAYIMLARI...11 2.5 MİP İN ÜRETİM SİSTEMİ İÇİNDEKİ YERİ...13 2.6 MİP İN AMAÇLARI...14 2.7 MİP SİSTEMİNDE GİRDİLER VE ÇIKTILAR...14 2.7.1 MİP SİSTEMİNDE GİRDİLER...14 2.7.2 MİP SİSTEMİNİN ÇIKTILARI 14 2.8 MİP İN YARARLARI...16 3. MİP SİSTEMİ VE BU SİSTEMİN BİLEŞENLERİ...18 3.1 ANA ÜRETİM PLANI (MASTER PRODUCTION PLANNING)...18 3.2 ÜRETİM ÇİZELGELEME (PRODUCTION SCHEDULING)...19 3.3 ENVANTER YÖNETİMİ (INVENTORY MANAGEMENT)...19 3.4 ENVANTER KONTROLÜ (INVENTORY CONTROL)...20 3.4.1 Brüt İhtiyaç B(t)...21 3.4.2 Eldeki Mevcut Stok Miktarı E(t)...21 3.4.3 Ayrılmış Stok A(t)...22 3.4.4 Güven Stok G(t)...22 3.4.5 Planlı Girişler P(t)...22 3.5 ÜRÜN AĞACI YAPISI (BILL OF MATERIAL STRUCTURE)...24 3.6 SİPARİŞ BİLGİLERİ...26 3.6.1 Sipariş Miktarı Tespit Etme Yöntemleri...27 3.6.1.1 Ekonomik Sipariş Miktarı Metodu (Economic Order Quantity)...27 3.6.1.2 Kesikli Sipariş Miktarı Metodu (The Lot For Lot Method)...28 3.6.1.3 Sabit Sipariş Miktarı Metodu (Fixed Order Quantity Method)...28 3.6.1.4 Sabit Sipariş Dönemi Metodu (Fixed Order Period Method)...30 4. MİP TE YENİDEN PLANLAMA YAKLAŞIMLARI (REPLANNING APROACHES IN MRP)...31 4.1 YENİDEN PLANLAMA SIKLIĞININ SAPTANMASI...31 5. BİLGİSAYARA DAYALI PLANLAMA SİSTEMİ...35 3

5.1 BİLGİSAYARA DAYALI PLANLAMA...35 5.2 MİP YAZILIMLARININ UYGULANMASINDA ÖNERİLER...37 5.3 BİLGİSAYARA DAYALI MİP TE VERİLERİN İŞLENMESİ...38 5.4 BİLGİSAYARA DAYALI PLANLAMA SİSTEMİNDE YEDEK PARÇALARIN DURUMU 2...44 6. MİP İN UYGULAMASINDA KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR...46 7. UYGULAMA BÖLÜMÜ...49 7.1 STOK KARTI ANALİZİ:...49 7.2 SİPARİŞ BÜYÜKLÜĞÜ ANALİZİ...64 7.3 MİP ALGORİTMASI ANALİZİ...66 7.4 ÖZELLİKLER (FEATURES) ANALİZİ:...68 7.5 OPSİYON (OPTION) ANALİZİ...72 7.6 ANALİZLER SONUCU ORTAYA ÇIKARILAN MİP SİSTEMİNİN MODÜLER YAPISI, BİLGİ AKIŞI VE KODLAMA BAĞLANTILARI...76 4

1. GİRİŞ Kaynakların makro düzeyde verimli bir şekilde kullanılması, ancak ülke içindeki her türlü birimin kendi kaynaklarını en verimli şekilde kullanmasıyla mümkün olacaktır. Özellikle sürekli bir yüksek enflasyonun yaşanması, artan maliyetler, değişen faiz oranları, Türkiye nin Gümrük Birliği ne de girmiş olması, mevcut kaynakların planlı ve kontrollu kullanımını ve daha sistemli, daha bilinçli bir üretimi zorunlu kılmaktadır. Hızla değişen çevresel etmenler, yöneticileri planlama konusunda daha özenli davranmaya zorlamaktadır. Ülkemizde, sanayide planlama ve kontrol çalışmaları, sanayimizin mazisinin de çok eskilere dayanmamasından dolayı 1950-1960 lı yıllara rastlamaktadır. Planlama ve kontrol çalışmalarının bilgisayar destekli olması, belli standartlara ve tespit edilen işletme politikalarına uyularak planlama ve kontrolun daha hızlı, daha sistemli ve daha etkin olmasını sağlamaktadır. Ülkemizde bilgisayar destekli planlama ve kontrol çalışmaları 1975 lerden sonraya rastlamaktadır. Bugün büyük, orta ölçekli işletmelerin tamamına yakınında, küçük ölçekli işletmelerin ise çoğunluğunda bilgisayarlar işletme faaliyetlerinin hemen hemen tümünde kullanılmaktadır. 1 Günümüz işletmelerinin hemen hepsinde üretim planlama ve kontrol çalışmaları, malzeme-stok kontrol ve yönetimi çalışmaları, talep tahminlemeleri, kapasite planlama çalışmaları -hassasiyeti ve etkinliği işletmeden işletmeye değişmekle birlikte- yapılmaktadır. 5

MİP (MALZEME İHTİYAÇ PLANLAMA) 6

2. MİP İşletmelerdeki envanter planlama yöneticilerinin, üretim planlama bölümünden aldıkları ve genellikle gün bazında üretilecek ürünleri belirleyen dönemsel bazdaki bilgiler, ilgili dönemlerdeki üretimin gerçekleştirilebilmesi için hangi malzeme ve hammaddelerden ne zaman gerektiği, ne kadar gerektiği, siparişlerin ne zaman verilmesi gerektiği gibi bilgileri sağlaması açısından gerekli temel planlama verilerini oluşturacaktır. Ancak imalat işletmeleri genel olarak birden fazla ürün üretimi yoluna giderler. Bu ürünler de kendi içlerinde özellikleri (features) ve opsiyonları (options) itibarıyla birbirlerinden ayrılırlar. Bunun sonucunda özellikleri ve opsiyonları itibarıyla esas ürün çeşidinden daha fazla sayıda ürün ortaya çıkacaktır ki, bu da etkin bir planlama sistemine sahip olmayan envanter yöneticileri için bu ürünlere ilişkin malzeme ve hammaddelerin planlamasını çok zor hatta imkansız hale getirecektir. MİP sistemi bu gibi durumlarda uygulanabilecek en etkin planlama sistemlerinden birisidir. MİP (Material requirement planning), malzeme ihtiyaç planlamasıdır. Ancak bu, çok genel bir tanımlama olmaktadır. Daha açıklayıcı bir tanımlama yapılması istenirse; MİP, bir işletmenin üretimde kullandığı hammadde, malzeme ve yarı mamulun, ürünlerin müşteriye teslim tarihleri, sipariş ve envanter yönetimi politikaları ve diğer üretim amaçları da gözönüne alınarak, envanter maliyetlerini de optimize edecek şekilde dönemler bazında planlanmasıdır. Ürün sayısının çok ve çeşitli, ürün bileşen sayısının ve üretim kademe sayısının fazla olduğu durumlarda MİP sistemi, gerekli alt yapısının iyi bir şekilde hazırlanması koşuluyla oldukça kullanışlı ve hızlı bir sistem olacaktır. Bu alt yapılardan kastedilen, güncel ürün ağacı bilgileri, envanter durum bilgileri ve eksiksiz üretim programı bilgileridir. MİP, işletme düzeyinde etkin bir malzeme planlama ve sipariş sistemini gerçekleştirerek hem doğru parçanın doğru zamanda teminini hem işletme 7

içindeki diğer planlama bölümlerinin etkin çalışmasını, hem de müşterilerin taleplerinin zamanında ve eksiksiz olarak karşılanmasını sağlayacaktır. 8

2.1 BAĞIMLI TALEP VE BAĞIMSIZ TALEP KAVRAMLARI 1 MİP, envanter yatırımlarını minimize etmek, üretimi ve etkinliği artırmak, alıcıya yapılan hizmeti geliştirmek amacıyla kullanılan bir yönetim çizelgeleme ve kontrol tekniğidir. Malzeme ihtiyaç planlaması yaklaşımı bağımlı talep koşulunun sözkonusu olduğu envanterlerin yönetimi için geçerlidir. Malzeme ihtiyaç planlamanın ana kuralı şöyledir: Malzeme, parça ve yarı mamüle olan talep, son ürüne olan talebe bağlıdır. Bağımlı talep kavramı ilk kez 1965 yılında Orlicky tarafından ortaya atılmıştır. Son ürün için talep bir kez belirlendiği zaman (tahmin yöntemleri yada müşteri siparişleri yoluyla), üretim sırasında gereken alt montaj parçaları ve bileşen parçaları, bağımlı talep öğelerine örnek olarak gösterilebilir. Son ürüne olan talep ise imalatta kullanılan parça, malzeme, ve yarı mamullere olan talepten tamamen bağımsızdır. Bu durumda imalat sanayiinde, özellikle envanter konusunda bağımlı talep kavramı giderek önem kazanmaktadır. Bağımsız talep devamlıdır ve rassal değişkenliklerden dolayı farklılıklar gösterir. Öte yandan bağımlı talep doğrudan bir üst seviyedeki ürünün talebine bağlıdır. Örneğin yarı hammaddelerin, yarı mamüllerin, malzemelerin ve parçaların talebi bu gruba girer. Bağımsız talebin tersine bağımlı talep devamlı değildir. Talep, belirli zamanlarda büyük miktarlardan oluşur. Bu zamanların dışında talep sıfırdır. Talebin bu özelliği üretimin kafileler halinde yapılmasından kaynaklanır. Son ürüne olan talep bağımsız ve devamlı olurken ara ürünlerin talebi her zaman hesaplanabilir. 2.2 MİP, KAPALI ÇEVRİM MRP VE MRP2 Malzeme İhtiyaç Planlaması, imalat sürecinde stok yönetiminin, üretim planlamasından ayrı olarak düşünülemeyeceğini göz önünde bulunduran bir sistemdir. Bu sistemde ana üretim planlaması sonucu, planlama döneminde 9

üretilecek ürün tipleri, ürün miktarları ve üretim zamanı belirlenir. Üretimin gerçekleştirilmesi ancak yeterli miktarda ve uygun zamanda üretim kaynaklarının bulunmasına bağlıdır. Malzeme İhtiyaç Planlama Sistemi, bu görevi yerine getiren bilgisayara dayalı üretim planlama ve kontrol sistemi elemanıdır. 1 Planlama (ana üretim çizelgelemesi, MİP ve kapasite ihtiyaç planlama) ve icra (üretim aktivite kontrol ve satınalma) modüllerinin icradan planlamaya olan potansiyel geri besleme ile kombinasyonu, kapalı çevrim MRP(closed loop MRP) olarak adlandırılmıştır. Kapalı çevrim MRP sistemine ana planlamanın tüm görevlerini içeren genişletilmiş ana üretim çizelgelemesi ve iş planlamasının finansal olarak desteklenmesinin yanısıra belirli finansal modüllerin de eklenmesi ile imalat kaynak yönetimine bütünleştirilmiş bir yaklaşım getirilmiştir. Bu genişletilmiş MRP ise MRP2 (manufacturing resource planning) olarak bilinmektedir. 2 10

2.3 MİP İN TEMEL ÖN KOŞULLARI 1 Ana üretim Planı: Ana üretim planı, son ürünün ne zaman ve ne kadar üretilmesi gerektiğini belirler. Mip, ana üretim planının malzeme listesi cinsinden (diğer bir deyişle parça kodları cinsinden) ifade edilebileceğini kabul eder. Bu sistemin anladığı tek lisan parça kodlarıdır. Parça kodları, malzeme, parça, yarımontaj ve son ürünleri tek tek tanımlayan envanter birimleri numaralarıdır. Her envanter birimi bir kodla tanımlanmalıdır: Bu kodlama sistemi kolay anlaşılıp kullanılabilen ve karışıklığa yol açmadan birimleri tanımlayabilen bir yapıya sahip olmalıdır. Malzeme listesi ürün ağacı bilgileri: Malzeme listesi, sadece son ürünü üretebilmek için gerekli olan tüm malzemelerin dökümü değildir. Ürünün yapılma aşamaları ve üretim yöntemleri ile ilgili bilgileri de içerir. Envanter kayıtları (envanter durumu bilgileri): Envanter kayıtları, sistemin kontrolu altındaki tüm birimlerin envanter durumları hakkındaki verileri içerir. Ürün ağaçları bilgileri ile envanter durumu bilgileri kütüklerindeki bilgilerin doğru, tam, güncel ve bütünlük içinde olmaları ihtiyacı: Hiç şüphesiz ki malzeme ihtiyaç planlama sisteminin çıktıları, kullanılan verilerin doğruluğu derecesinde etkin olacaktır. Eğer klasik envanter kontrol yöntemleri kullanılıyorsa genellikle bu iki veri kütüğü oldukça zayıf bir yapıda bulunurlar. Örneğin sipariş noktası sistemlerinde, malzeme listeleri ve ürün ağaçları bilgilerine ihtiyaç yoktur. Bunun için Mip e geçişte bu bilgilerin elden geçirilmesi kaçınılmazdır. 2.4 MİP İN VARSAYIMLARI 1 MİP kontrolu altındaki tüm envanter birimlerinin temin sürelerinin bilindiği, stoğa girip çıktığı varsayılır. Mip, brüt ihtiyaçların tespiti aşamasında bir montajı oluşturan tüm parçaların, o montaj parçasının üretimi için iş emri verildiği an 11

hazır olduğunu varsayar. Kesikli dağıtım ve bileşen parçaların kullanımı: Örneğin; Herhangi bir parçadan üretim hattında ne kadar gerekiyorsa, MİP sistemi tam o kadar parçanın üretim hattına sevk edileceğini ve bunların hepsinin tüketileceğini varsayar. Adet cinsinden ölçülemeyen malzemeler bu varsayımın dışında kalırlar. Bu durumda sistemin bu tip envanter birimlerine uygun olarak düzeltilmesi gerekir. MİP in diğer bir varsayımı da süreç bağımsızlığıdır. Herhangi bir envanter biriminin imalatı için verilen iş, tamamen kendi başına başlatılıp, bir diğer iş emrinin tamamlanmasını beklemeden bitirilir. Bunun sonucunda şu tür durumlar sözkonusu olmaz: a) Parça çiftleşmesi olarak bilinen ilişkiler. b)tezgah hazırlama bağımlılığı olarak bilinen ilişkiler (örneğin Y parçası için tezgah iş emri sadece önce X parçası için tezgah hazırlandığında başlatılabilir). Yani imal edilen parçaların süreç bağımszılığı olmalıdır. Sonuçta MİP in şu genel on varsayımından söz edilebilir: 1-Ana üretim planının varlığı ve bu planın malzeme listeleri cinsinden ifade edilmesi. 2-Tüm envanter birimlerinin tek tek tanımlanmış olması. 3-Planlama aşamasında malzeme listelerinin hazırlanmış olması. 4-Tüm envanterlerin birimlerinin durumları ile ilgili verileri içeren envanter kayıtlarının hazır olması. 5-Ürün ağaçları bilgileri ile envanter durumu bilgileri kütüklerindeki verilerin bütünlük içinde olmaları. 6-Tüm envanter birimleri için temin sürelerinin tespit edilmiş olması. 7-Tüm envanter birimlerinin stoğa girme /çıkma ihtiyacı. 8-Bir montaj parçasının üretimi için emir verildiği zaman o montajı oluşturan tüm parçaların işletme içinde hazır olmaları ihtiyacı. 9-Kesikli dağıtım ve bileşen parçalarının kullanımı kuralı. 10-İmal edilen parçalar için süreç bağımsızlığı kuralı. 12

2.5 MİP İN ÜRETİM SİSTEMİ İÇİNDEKİ YERİ MİP i daha iyi değerlendirebilmek için bu yaklaşımın entegre üretim planı ve kontrol sistemi içindeki yerini belirlemek gerekir. ANA ÜRETİM PLANI ENVANTER DURUM BİLGİLERİ MALZEME İHTİYAÇ PLANLAMA ÜRÜN AĞACI BİLGİLERİ YAYINLANAN SİPARİŞLER PLANLANAN SİPARİŞLER Şekil 2.1 MİP in Üretim Sistemi İçindeki Yeri Üretim sistemi içinde yukarıdaki şekilden de görüleceği gibi MİP, ana üretim planından, stokların son durumundan ve güncel ürün ağacı bilgilerinden verileri alıp bunları değerlendirerek yayınlanmış siparişleri ve planlanan siparişleri çıktı olarak oluşturur. 13

2.6 MİP İN AMAÇLARI Her sistem gibi MİP sistemi de belirli girdileri, belirli amaçlara ulaşmak için arzu edilen çıktılara dönüştür. MİP in ana amaçları şöyle özetlenebilir: 1-Planlanmış ve denetlenen envanterler. 2-Mümkün minimum envanterle çalışmayı sağlamak. 3-Üretim, sevkiyat ve satınalma faaliyetlerini planlamak, çizelgeleme ve kontrol için önceliklerin tespit edilmesi, 4-Tüm envanter birimleri bazında dönemler itibariyle brüt ve net ihtiyaçlarının tespit edilmesi ve bu yolla gerçekçi bir envanter yönetimi için bilgi üretilmesi, 5-Gelceğe dönük bir bakış açısı oluşturma. Yani planlanan siparişlerin projeksiyonu yoluyla kapasite planlamasının yapılması. 1 2.7 MİP SİSTEMİNDE GİRDİLER VE ÇIKTILAR 2.7.1 Mip Sisteminde Girdiler 1,2,3 Mip sisteminin etkin bir şekilde işleyebilmesi için aşağıdaki girdilerin eksiksiz olarak sağlanmış olması gerekmektedir: 1) Planlama dönemi için hazırlanmış ana üretim planı, 2) Tüm envanter birimlerini içeren envanter durumu bilgileri kütüğü, 3) Her operasyon için işlem süresi, 4) Malzemeler için temin süreleri, 5) Ürün ağaçları bilgileri kütüğü, 6) Planlanmış ve/veya açılmış siparişlerin miktar ve zamanları, 7)Bağımsız talep elemanları (başka bir deyişle müşteri talebiyle belirlenen elemanlar) için, planlama döneminde tahmini talep miktarlarının belirlenmesi. Talep tahminleri, müşteri siparişlerini değerlendirerek de yapılabilir. 8) Belirli operasyonlar için sözkonusu olan muhtemel fire oranlarının belirlenmesi. Bu girdiler temelde şu üç ana başlık etrafında toplanabilir: 1 a)ana üretim planı, b)ürün ağaçları bilgileri, 14

c)envanter durumu bilgileridir. 2.7.2 MİP Sisteminin Çıktıları 1) Süregelen zaman döneminde sipariş vermek için her parçanın sipariş verilme miktarını gösteren veriler. 2) Ana üretim çizelgesi olurlu ise gelecekteki sipariş miktar ve zamanlarını gösteren planlı sipariş bilgileri. 3) Açılmış siparişlerdeki miktarlarda değişme olacaksa buna ilişkin revizyon bilgileri. 4) Değiştirilmesi gereken sipariş bilgilerini ve sipariş tarihlerini gösteren yeniden planlama bilgileri. 5) Planlama ufku içinde daha uzun zaman gerektiren net ihtiyaçlardan dolayı iptal edilen veya askıya alınan bütün parçalara ilişkin bilgiler. MİP aynı zamanda müşteri siparişlerinin olurlu teslim tarihlerine ilişkin raporlar da hazırlar. Potansiyel bir müşteri siparişi ana üretim çizelgesine girdiğinde, sistem üretim işleminde yeterli önsüre ve malzeme bulunabilirliğini her üretim düzeyinde tespit etmek için envanter ve stok yeterliliğini kontrol eder. Eğer kapasite durumları da gözönüne alınırsa, sistem bu olağandışı siparişler için alternatif üretim zamanlarını da gösterecektir. 3 Bu ana çıktıların yanı sıra şu tür raporlar da Mip sisteminden alınabilir: 1 a) Envanter düzeyi projeksiyonu, b) Performans raporları, c)talep kaynaklarını tarama raporları 1 15

2.8 MİP İN YARARLARI 4 MİP'in, imalat fonksiyonunu idare etmenin yeni bir yolu olduğu söylenmektedir. Hangi malzemeden ne kadar ve ne zaman sipariş verilmesi gerektiğini hesaplamanın en uygun yöntemi olduğu söylenebilir. MİP, birçok işletmenin önemli bölümlerinde dikkate değer değişiklikler meydana getirmiştir. MİP, otomatik bir karar verme sistemi değildir. MİP, bir karar destek sistemi veya yönetim bilgi sistemidir. MİP çok kompleks ve aşırı incelikli matematiksel modelleri içermez. MİP uzun bir dönemde üretilecek yüzlerce bileşeni olan ürünleri planlamak için ihtiyaç duyulan yoğun bilgi işleme sistemidir. Bu bilgilerin bulunabilirliği büyük koordinasyonlardaki bir organizasyonun birçok çeşitli elemanını planlamayı ve işlemeyi mümkün kılar. MİP'i kullananlar onun çıktılarını çok iyi değerlendirebilecek eğitime sahip olmalıdırlar. MİP, gelişmiş yönetim planlama ve değişime cevap verebilmeyi sağlar. Bu gelişme, alt sistemin müşteri siparişleri ve ürün dizaynı temelli satıcı siparişleri ve bütün imalatın yeniden planlanma yeteneği sayesinde sonuç verir. MİP, gelişmiş müşteri siparişi dağıtma performansı sağlar. İmalat emirlerinde ve satıcı siparişlerindeki MİP'in entegre olabilme yeteneği bu gelişmeye imkan sağlar. Tahminler ve müşteri siparişlerine dayalı parça ihtiyaçların MİP tarafından saptanması kayıp zamanları azaltır. Üretim çizelgesindeki bu ihtiyaçlar detaylı bir şekilde planlanabilir. MİP, eldeki envanter miktarını ve darboğazları azaltır. İhtiyaçlar sadece tahmin edilen yada gerçek müşteri siparişleri temeline dayanılarak dönem bazlı olarak oluşturulur. MİP'in süreç bağımsızlığı özelliğinden dolayı bir önceki işlem bir sonraki işlem başlamadan hemen önce bitirilir. Envanter: MİP, ürün ağaçlarındaki bileşenleri daha iyi koordine etmek için bilgi sağlar. Böylece bağımlı talebe sahip parçaların ortalama stok miktarlarını azaltır. 16

İşletme herşeye sahip olmak yerine sadece ihtiyacının olduğu bileşenlere sahip olacaktır. Üretim: İnsan ve sermaye kaynakları daha iyi kullanılacaktır. Çünkü MİP'den alınan bilgi, eğer öteki parçaların temini mümkün değilse bu bileşenler için duyulan gecikmeyi gösterecektir. Kesin bilgi önceliğinden dolayı daha iyi bir dağıtım performansı mümkün olacaktır. MİP aynı zamanda iş akışını geliştirecek, işlerin başlangıç ve bitiş tarihleri arasındaki işlem sürelerini azaltır. Satış: MİP, zaman içindeki arzulanan ürün teslim tarihlerinin başarılıp başarılamayacağını raporlayabilir. Bu durum, işletmenin müşteri siparişlerindeki değişikliklere cevap verme yeteneğini geliştirecektir. Mühendislik: MİP, tüm dizaynların ve değişikliklerin zamanlama planına ve bunların uygulanmasına yardım eder. Planlama: MİP, değerlendirme için, ana plandaki değişimleri simüle edebilir. Ve ana plana, parçanın resmi, etkinlik ihtiyaçları, işgücü planlama ve tedarik sevkiyatları sağlayan sistemleri daha etkin kılar. Satınalma: MİP siparişler için uygun tarihlerdeki değişiklikleri tavsiye eder. İşletme gerçek öncelikleri bildiği için ilgili satıcıyla ilişkilerini geliştirir. Çizelgeleme: MİP, daha güvenilir öncelik bilgisi boyunca daha iyi bir planlama yapılmasını sağlar. Finans: MİP, nakit ihtiyacı planlamasını daha etkin kılar. Bu özellik planlamacıyı, daha etkin sermaye yatırım kararları için gerçek kapasite kısıtlarını tanımlamaya yöneltir. 17

3. MİP SİSTEMİ VE BU SİSTEMİN BİLEŞENLERİ 3.1 ANA ÜRETİM PLANI (MASTER PRODUCTION PLANNING) 3 Bilindiği gibi MİP tasarımı, ana üretim planına uygun olarak geliştirilir. Diğer bir deyişle, ana üretim planı, MİP sürecini çalıştıran bir mekanizma olarak tanımlanabilir. Ana üretim planının kapsadığı zaman süreci, planlama döneminin tümüdür. Planlama döneminin, tüm malzemelerinin temini ve/veya üretimi için gereken zamandan büyük olması gerekir. Ana plan, müşteri siparişleri ve talep tahminlerini dönemler itibarıyla üretim değerleri cinsinden ifade ederek, pazarlama ve imalat fonksiyonu arasındaki ilişkiyi belirler. Ana Üretim Planının ihtiyaç duyduğu girdileri şöyle sıralayabiliriz: 1) Envanter seviyeleri, 2) Sipariş miktarları, 3) Talep tahminleri, 4) İmalat ara stok seviyeleri, 5) İşgücü seviyeleri, 6) Her üretim merkezinin kapasitesi, 7) Malzeme temin edilebilirliği, 8) Üretim standartları, 9) Maliyet standartları ve satış fiyatı, 10) Yönetim politikaları, Bu verilerin periyodik olarak toplanıp analiz edilmesi sonucunda üretim planları hazırlanır. Hazırlanan planlar şu bilgileri içerir: a) Üretilecek her ürünün üretim miktarları, b) Her ürün için alternatif üretim süreleri ve her üretim süreciyle üretilecek ürün miktarı, 18

c)herbir departman, makine, hat v.s. tarafından üretilecek ürün miktarları (herbir ürün için) d) Ürünlerin hedeflenen envanter seviyeleri, e) Fazla mesai, ilave vardiyalar,kullanılmayan kapasite v.b. f) Üretim sistemi içindeki alt sistemler arasında hareket edecek olan malzeme ve yarı işlenmiş ürün miktarı, g) Yan sanayicilerden ne tip girdinin ne miktarlarda temin edileceğini belirleyen planlar, h) Satın alınacak malzeme ihtiyaçları. 3.2 ÜRETİM ÇİZELGELEME (PRODUCTION SCHEDULING) 1 Üretim çizelgeleme, son ürüne olan talebin dönemler bazında programlanmasıdır. MİP sistemi, kendisine iletilen üretim çizelgesinin olurlu veya olursuz olup olmadığını ayırt edemez. Veri olarak kullandığı üretim çizelgelemesinin olurlu olduğunu ve işletmenin üretim kapasitesinin bu üretime elverişli olduğunu kabul eder. Üretim çizelgeleme birimi ana üretim planlama bölümünce yapılan kapasite ve genel üretim planlama bilgilerine dayanarak dönemler bazında üretim çizelgelemesini yapacaktır. Üretim çizelgeleme bölümünün kullandığı veriler satış tahminlerinden ve müşteri siparişlerinden türetilmişlerdir. MİP bu bilgileri ürün ağacındaki bilgiler, mevcut envanter durumu bilgileri ve bileşenlerin temin süreleri gibi üretim yapısı bilgileriyle birlikte kullanır. 3 3.3 ENVANTER YÖNETİMİ (INVENTORY MANAGEMENT) 1 Envanter yönetiminde iki faaliyet sözkonusudur: -Satınalma (satınalma emri) -Üretim (iş emri) Bu faaliyetler için gerekli veri elemanları şunlardır: a)sözkonusu envanter biriminin kod nosu, b)sipariş miktarı, 19

c)sipariş verilme tarihi, d)siparişin teslim tarihi. Satınalınan envanter birimleri için sipariş faaliyeti iki aşamada gerçekleşir: 1-Envanter kontrol tarafından satınalmaya gönderilen sipariş emri. 2-Satınalma tarafından satıcıya gönderilen sipariş emri. Diğer taraftan envanter yönetiminde eski bir işlemin düzeltilmesi de önemli bir fonksiyondur. Bu faaliyet şu durumlarda sözkonusudur: -Sipariş miktarını artırma/azaltma, -Siparişin iptal edilmesi,sipariş tarihinin öne/ ileriye alınması, -Siparişin belirsiz bir tarihe ertelenmesi MİP, tüm envanter birimlerinin net ihtiyaçlarını tespit eder, zaman boyutunda birimleri takip eder ve ihtiyaçların tam olarak karşılanıp karşılanamadığını denetler. Genelde MİP kapasite kısıtlarına karşı duyarlı değildir. Başka bir deyişle sistemin planladığı üretim miktarları için kapasite yeterli olmayabilir. Mip, belirli bir üretim planını gerçekleştirmek için ne, ne zaman ve ne kadar gereklidir sorusunu cevaplayan bir sistemdir. 3.4 ENVANTER KONTROLÜ (INVENTORY CONTROL) Envanter kontrol bölümü, işletmenin ürettiği ürünler, bu ürünleri üretmek için gerekli tüm hammadde, malzeme ve yarı mamullere ilişkin stok bilgilerini tespit eder ve ilgili bölümlere bu bilgileri iletir. MİP envanterlere ait şu bilgilere ihtiyaç duymaktadır: İ) Planlama dönemi başında elde bulunan miktar, İİ) Mevcut stoklardan geçmiş dönem planlamasına ait olan halihazırda ayrılmış miktar, İİİ) Güven stok miktarı, İİİİ) Planlama dönemi içinde stoğa girmesi planlanan miktarlar(dönemler bazında) MİP, envanter durumu bilgilerine her malzeme,hammadde ve yarımamule iilişkin dönemler bazında net ihtiyaçların hesaplanabilmesi için ihtiyaç duymaktadır. Net 20

ihtiyaç, bütün envanter durumları gözden geçirildikten sonra bir parçaya olan gerçek ihtiyaç miktarıdır. Net ihtiyaçlar temel olarak şu basit eşitlikle hesaplanmaktadır: N(t)=B(t)-{E(t)-A(t)-G(t)}-P(t) Burada: t: Planlama dönemi N(t): Net İhtiyaç B(t): Brüt İhtiyaç E(t): Eldeki mevcut stok miktarı A(t): Mevcut stoğun içindeki ayrılmış miktar G(t): Güven stok düzeyi P(t): Planlı sipariş girişi Buradaki terminolojide adı geçen terimlerin açıklanması gerekmektedir: 3.4.1 Brüt İhtiyaç B(t) Malzeme planlamasındaki ilk adım, brüt ihtiyaçların tespit edilmesidir. Brüt ihtiyaçlar; ihtiyaçların gelecekteki satış talebini karşılayacak şekilde planlanlmasıdır. Bir son ürüne ilişkin brüt ihtiyaçların saptanması, satış talebinin gözden geçirilmesini bu satış talebini karşılayacak brüt ihtiyaçların bulunmasını gerektirir. Bir malzeme, hammadde veya yarı mamule ilişkin brüt ihtiyaçlar tarih ve miktarıyla tanımlanmalıdır. MİP te son ürüne olan brüt ihtiyaçlar, bu ürüne olan talep bildirimine eşit kabul edilir. 3.4.2 Eldeki Mevcut Stok Miktarı E(t) Eldeki mevcut stok düzeyi şu anda ilgili mamul, yarı mamul, hammadde veya malzemenin işletmede halihazırda bulunan miktarıdır. Bu miktar hesaplanırken işletmede bulunan bütün stok ambarlarındaki, üretim yerlerindeki mevcut stok miktarları gözönüne alınmalıdır. 21

3.4.3 Ayrılmış Stok A(t) Ayrılmış stok, mevcut yürürlükteki planlama faaliyetince ayarlanmış halihazırda üretilmekte olan ürün için ayrılmış, yarı mamul veya malzeme ambarındaki stok miktarıdır. 3.4.4 Güven Stok G(t) İşetme yöneticileri, stok tükenme, sipariş gelmeme riski, ilgili malzeme veya hammaddenin ileriki dönemde fiyatının artması gibi tehlikelere karşın ihtiyatlı olmak isterler. Bunun için ilgili üretim bileşenlerinden, belli miktarda, mevcut üretim faaliyetinin dışında, stokta bulundurulması yoluna gidilir. MİP sisteminin etkin olarak işleyebilmesi için dönemler bazında tutulacak güven stok düzeyleri MİP e veri olarak iletilmelidir. Aksi takdirde işletmede ilgili sebeplerden dolayı yukarıda bahsadilen olumsuzlukların yaşanması kaçınılmaz olacaktır. Bununla birlikte güven stoğu, MİP sisteminde ihtiyaçların olduğundan fazla görülmesine yol açar ki bu da istenmeyen bir durumdur. MİP sisteminde envanter birimleri bazında talep tahmini yapılması sözkonusu değildir. Verilen ana üretim planına göre birimlere olan talebin sabit ve kesin olduğu kabul edilir. Bu durumda söz konusu olabilecek problemler sisteme sadece ana üretim bazında dahil edilebilirler. Diğer bir deyişle sadece son ürünler bazında güvenlik stokları söz konusu olabilir. 3.4.5 Planlı Girişler P(t) Buradaki miktarlar ileriki dönemlerde stoğa girmesi daha önceden planlanmış girişleri belirtir.bunun gibi, malzeme planlaması sonucunda bir sonraki döneme devreden stok miktarı, sonraki dönem için planlanmış giriş olacaktır. Net ihtiyaçların tespiti ile ilgili, konunun açıklanmasına yönelik bir örnek aşağıda verilmiştir. 22

Parça Adı: Dönemler 28/5/1996 23/6/1996 27/6/1996 18/7/1996 Brüt İhtiyaçlar 100 100 100 100 Güvenlik Stoğu 15 30 Plan. Siparişler 10 95 25 Eldeki Miktar 10 Ayrılmış Miktar Net İhtiyaçlar 90 105 5 105 Planlı Sip. Miktarı 100 200 100 200 Planlı Sipariş Açma Tarihi 25/5/1996 20/6/1996 24/6/1996 15/7/1996 Temin Süresi : 3 Gün Sipariş Miktarı: 100 birim Şekil Numarası Sonra yazılacak 23

3.5 ÜRÜN AĞACI YAPISI (BILL OF MATERIAL STRUCTURE) Ürün ağacını genel olarak, üretimin şekli ve yapısına ilişkin bilgileri de bulunduran bir malzeme listesi olarak tanımlayabiliriz. 3 MİP sisteminin bilgisayar destekli olarak kullanılmasının önemli bir nedeni de ürün ağaçlarının kompleks bir yapıya sahip olması sebebiyle ortaya çıkan büyük işlem hacmidir. 3 Ürün ağacına ilişikin bilgiler, işletmelerde, tasarım mühendisliği bölümü tarafından hazırlanmaktadır. Ürün yapısında zaman içinde meydana gelen değişiklikler, tasarım mühendisliği tarafından, başta planlama bölümleri olmak üzere diğer bölümlere iletilmektedir. Ürün ağacı bilgilerinin sürekli olarak en güncel haliyle tutulması gerekmektedir. Bunun sağlanması güncelliğini kaybetmiş malzeme ve bileşenler için planlama aşamasında vakit kaybını, satınalma aşamasında ise nakit kaybını önleyecektir. MİP sisteminin etkin olarak işleyebilmesi güncel ürün ağacı bilgilerinin bulunabilirliğine de önemli ölçüde bağlıdır. MİP, ancak kendisiyle ilişkili alt sistemlerin de kusursuz çalışmasıyla etkin olarak işleyecektir. İhtiyaçların tespitinde ana sorun, ürün yapısından kaynaklanır. Ürün <<derinliği>> ya da ürünün oluşumunda söz konusu olan kademe sayısı ne kadar fazlaysa, ihtiyaçların tespiti aşaması da o kadar uzun ve zor olacaktır. Bilindiği gibi malzemenin ürüne dönüştürüldüğü üretim sürecinin her bir aşaması, ürün yapısının bir kademesine eşittir. Ürünü tanımlayan ve ürünü oluşturan parça, montaj ve alt montajların listesini içeren mühendislik dökümanı, malzeme fişi olarak tanımlanır. Bilindiği gibi malzeme fişlerinin şematik olarak gösterilmesi sonucunda ürün ağacı elde edilir. Ürün ağacı bilgilerinde, hangi bileşen, malzeme veya hammaddeden üretimin hangi aşamasında ne kadar kullanılacağına ilişkin bilgiler bulunur. Bu bilgiler 24