DÖVİZ KURU BELİRSİZLİĞİNİN İHRACAT ÜZERİNE ETKİSİ: OSMANİYE İLİ ÖRNEĞİ

The Journal of Academic Social Science Sudies Inernaional Journal of Social Science Doi number:hp://dx.doi.org/10.9761/jasss4835 Number: 52, p. 105-118, Winer I 2016 Yayın Süreci / Publicaion Process Yayın Geliş Tarihi / Aricle Arrival Dae - Yayınlanma Tarihi / The Published Dae 18.10.2016 10.12.2016 DÖVİZ KURU BELİRSİZLİĞİNİN İHRACAT ÜZERİNE ETKİSİ: OSMANİYE İLİ ÖRNEĞİ THE EFFECT OF EXCHANGE RATE UNCERTAINTY ON EXPORT: THE CASE OF OSMANIYE Yrd. Doç. Dr. Banu Tanrıöver Osmaniye Korku Aa Üniversiesi Arş. Gör. Burhan Biçer Osmaniye Korku Aa Üniversiesi Arş. Gör. Esma Erdoğan Osmaniye Korku Aa Üniversiesi Öz Bir ülkenin ihracaını ekileyen en önemli unsur reel döviz kurudur. Reel döviz kurunun arması, yuriçi malları yabancılar için ucuz hale geirmeke ve ihracaı arırmakadır. Breon woods siseminin yıkılmasıyla, sabi kur sisemi erk edilerek, kur değerinin piyasada arz ve alep koşullarına göre belirlendiği esnek döviz kuru sisemine geçilmişir. Esnek döviz kuru siseminde belirsizliğinin arması ihracaın olumsuz ekilendiği arışmalarını gündeme geirmişir. Döviz kuru belirsizliğinin ihraca üzerine ekilerinin oraya konulması poliika yapıcılar için oldukça önem kazanmışır. Bu çalışmada, döviz kuru belirsizliğinin Osmaniye ili ihracaı üzerine ekilerinin oraya konulması amaçlanmışır. Bu amaçla olası ekinin varlığı, 2004:01-2016:02 dönemi reel döviz kuru ve Osmaniye ili ihraca verileri kullanılarak sınanmışır. Bu anlamda döviz kuru belirsizliği, kurdaki dalgalanmalar yardımıyla oluşurulmuş ve bu amaçla Hodrick- Presco rend ayrışırma yönemi ercih edilmişir. Söz konusu değişkenler arasındaki olası ilişkinin sınanması amacıyla Pesaran vd. (2001) arafından gelişirilen ARDL sınır esi yaklaşımı kullanılmışır. Elde edilen ampirik bulgular sonucunda, söz konusu iki değişken arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı kabul edilmişir. Ancak uzun dönemli ilişkinin büyüklüğünü ve işareini oraya koymak amacıyla oluşurulan ARDL modelinden elde edilen bulgular, uzun dönem kasayısının isaisiksel olarak anlamlı olmadığını gösermişir. Osmaniye ili ihracaının dalgalı döviz kuru uygulamasına geçilen arihen bu yana arış gösermesinin, krizler nedeniyle daralan iç alep karşısında üreicilerin dış saıma yönelmelerinden kaynaklandığı düşünülmekedir. Ayrıca, Osmaniye dış icare parnerlerinin 2008 ekonomi krizinden en az ekilenen ülkelerden oluşması da ihraca rakamlarında meydana gelen arışın nedeni olarak verilebilir.

106 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan Anahar Kelimeler: Döviz Kuru Belirsizliği, Döviz Kurundaki Dalgalanmalar, İhraca, Osmaniye Ekonomisi, ARDL Absrac The mos imporan facor affecing a counry s expor is he real exchange rae. The increase in he real exchange rae makes domesic producs cheaper for foreigners and increases expor. Wih he collapse of Breon Woods sysem, he fixed exchange rae sysem abandoned and a flexible exchange rae sysem has been inroduced in which he exchange rae is deermined according o he supply and demand condiions in he marke. Increased uncerainy in flexible exchange rae sysem brough abou argumen ha expor was influenced negaively. To reveal he effecs of he exchange rae uncerainy on expor has become highly imporan for policy makers. In his sudy, i is aimed o clarify he effecs of exchange rae uncerainy on Osmaniye expor. For his purpose, he exisence of he possible relaionship beween expor and exchange rae uncerainy was esed by using exchange rae uncerainy and Osmaniye expor daa for he period of 2004:01-2016:02. In his regard, Hodrick-Presco (1980) decomposiion analysis was preferred in he sudy in order o deermine he exchange rae uncerainy wih he help of exchange rae volailiy. Wih he purpose of deermining he exisence of a possible relaionship beween wo variables, ARDL bound es developed by Pesaran e al. (2001) was applied. As a resul of he empirical findings obained, he exisence of a long-run relaionship beween he wo variables in quesion has been acceped. Bu he findings acquired from he ARDL model, which was esablished o find ou he direcion and magniude of he long run relaionship showed ha he long run relaionship coefficien isn significan. Since he adopion of flexible exchange rae regime, rising of Osmaniye expor is believed o arise from endency o foreign sales of manufacurer s in he face of shrinking domesic demand by 2008 economic crisis. In addiion, he foreign rade parners of Osmaniye, composed of he leas affeced counries from he economic crisis in 2008, can also be pu forward as o why he increase occurred in he expor figure. Keywords: Exchange Rae Uncerainy, Exchange Rae Volailiy, Expor, Osmaniye Economy, ARDL 1.Giriş Bir ülkenin dış icare kalemlerinden olan ihracaı ekileyen en önemli fakör, mal ve hizmelerin yabancı paralar cinsinden fiyaını emsil eden reel döviz kurudur. Reel döviz kurunda meydana gelen dalgalanmalar ülkelerin ihraca performansının belirleyicisi olmaka ve bu durum dış icare dengesine olumlu ya da olumsuz yansımakadır. Reel döviz kurundaki belirsizliğe yönelik arışmaların, Breon Woods siseminin yıkılmasıyla birlike hız kazanarak günümüze kadar popülerliğini devam eirdiği görülmekedir. Breon Woods siseminin yıkılmasıyla sabi döviz kuru uygulamasından vazgeçilerek serbes dalgalı kur sisemine geçilmişir. Kurların değerinin piyasa koşullarına göre belirlendiği esnek döviz kuru rejimi, özellikle yabancı sermaye akımının dolaylı ya da diğer bir ifadeyle kısa vadeli yaırım şeklinde olduğu ülke ekonomilerini daha kırılgan hale geirdiği ileri sürülmekedir. Yaırımın yapıldığı ülke içerisinde, ani şekilde gelişen siyasi veya ikisadi bir belirsizlik karşısında, yaırım sahipleri yaırımlarını ülkeden kolayca çekmeke ve kurlarda ciddi dalgalanmalara yol açmakadırlar. İkisa eorisinde döviz kuru belirsizliğinin dış icarei olumsuz ekileyeceği görüşü, firmaların risken kaçınma davranışına dayanmakadır. Bu görüşe göre döviz kuru değişkenliğindeki arış, risken kaçınma peşinde olan firmaların maliyelerini arırmaka ve dış icare dengesinin ihraca aleyhine bozulmasına yol açmakadır. Bu durumun emel nedenin, icare anlaşmalarının yapıldığı dönemdeki döviz kuru değeri ile ödemenin yapıldığı dönemdeki kur değerleri arasındaki farklılık olduğu ileri sürülmekedir. Söz ko-

Döviz Kuru Belirsizliğinin İhraca Üzerine Ekisi: Osmaniye İli Örneği 107 nusu zaman dilimleri arasında kurda meydana gelen dalgalanmalar, anlaşmaya araf ülkeler için ciddi bir risk unsuru aşımakadır. Anlaşmanın sağlandığı dönem sonrası reel döviz kurunda meydana gelecek ani bir düşüş, saış yapan ülkenin karının düşmesi veya zarar emesi anlamına gelmekedir. Kurlarda meydana gelecek ani arışlar ise ihalaçı ülkenin, anlaşmanın sağlandığı andaki bedelden çok daha fazla ödeme yapmasına yol açarak, maliyelerde ciddi bir arış meydana geirmekedir. Bu şekilde döviz kurlarındaki değişmelerin öngörülemez hale gelmesi elde edilecek karla ilgili belirsizlik oluşurmaka ve uluslararası icarein faydalarını icaree araf her ülke için azalmakadır (Ehier, 1973: Hooper ve Kohlhagen, 1978). Dolayısıyla döviz kuru belirsizliği ülkelerin ihraca hacmini ve ülke ekonomisini olumsuz yönde ekilemekedir. Türkiye ekonomisine bakıldığında, 24 Ocak 1980 de alınan ihracaı eşvik kararlarının bir uzanısı olarak 2001 yılından iibaren TCMB nin müdahalelerinin sınırlandığı esnek döviz kuru poliikasının uygulanmaya başlandığı görülmekedir. Esnek döviz kuruna geçişeki emel amaç, Türkiye nin uluslararası ekonomik büünleşmesine hız kazandırmak ve ihracaı arırmakır. Döviz kurunun piyasada belirlenmeye başladığı yeni düzene geçişle birlike kurlardaki belirsizlik olgusu, yabancı sermayenin büyük oranda porföy yaırımları şeklinde görüldüğü Türkiye ekonomisi için daha da önem kazanmaya başlamışır. Bölgesel bazda bakıldığında, 1996 yılında il olma özelliği kazanan Osmaniye ilinin 2013 yılında Türkiye ihraca sıralamasında 46. Sırada yer alması hızlı yükselen bir il olma özelliğini gösermekedir. Osmaniye ilinin ihracaının %95 lik kısmını sanayinin, geri kalan kısmının da arım ve hizmelerden oluşuğu göz önüne alındığında bir sanayi şehri olma yolunda ilerlediği söylenebilir. TÜİK 2013 verilerine göre ihraca yapığı ülkelerin başında Irak, Peru, Birleşik Arap Emirlikleri, Porekiz ve Mısır gibi ülkelerin geldiği görülmekedir. Söz konusu ülkelere yapılan ihracaın, oplam ihraca içerisindeki oranları ise, sırasıyla %14.45, %12.80, %11.06, %9.70 ve %8.04 olarak gerçekleşmişir. İhraca yapılan ülkelere bakıldığında, söz konusu ülkelerin orak özelliği, gerek perol üreici ülkeler olmaları gerekse de finansal piyasalarla büünleşme nokasında geri kalmaları vb. gibi nedenlerle 2008 finansal krizinden en az ekilenen ülkeler olmasıdır. Küresel krizden az ekilenen ülkeler olmaları sebebiyle söz konusu dönemi akip eden süreçe, aleplerinde ciddi oranlarında bir daralma olmamış ve bu durum Osmaniye ihraca rakamlarına da yansımışır. Farklı kıalardaki ülkelere ihraca yapan il olma özelliği göseren Osmaniye nin ihraca performansının, 2008 küresel krizinden, ihraca yapığı ülkeler dikkae alındığında ne oranda ekilendiği bu çalışmanın emel amacını oluşurmakadır. Bu nedenle çalışmada, arım ve sanayi sekörlerinde ihracaçı durumda olan Osmaniye ili için reel döviz kuru belirsizliğinin, ilin ihraca performansı üzerine olası ekilerinin incelenmesi amaçlanmakadır. Bu amaçla, 2004:01-2016:02 dönemi Osmaniye ili ihracaı ve reel döviz kuru arasındaki olası ilişkinin varlığı sınanmışır. Bu kapsamda çalışmanın ikinci bölümünde konu ile ilgili ampirik ve eorik lieraüre yer verilmişir. Üçüncü bölümde söz konusu değişkenler arasındaki olası ilişkiyi oraya koymak için kullanılan veri sei ve yönemler açıklanmışır. Çalışmanın devamı bulgu ve değerlendirme ve sonuç kısımlarından oluşmakadır. 2.Teorik ve Ampirik Lieraür Ulusal paraların dolara, dolarında alına sabilendiği Breon Woods siseminde genişleici poliikaların enflasyonis süreci hızlandırması ve ulusal paraların değer kazanması ödemeler bilançosu dengesinde bozulmalara yol açarak ülke ekonomilerini olumsuz ekilemişir. Söz konusu sisemin 1970 li yıllarda erkedilmesiyle dalgalı kur

108 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan sisemi uygulanmaya başlanmışır. Uygulamaya konulan dalgalı döviz kuru sisemi ile reel döviz kurundaki aran dalgalanmaların ülkelerin ihraca performansı üzerinde ne ür ekilere yol açığı merak konusu olmuş, söz konusu değişkenler arasındaki olası ilişki yerli ve yabancı lieraürde ele alınmaya başlamışır. Döviz kuru oynaklığı ile ihraca rakamları asındaki ilişkiyi ele alan yabancı çalışmalara, Arize, Osang ve Kasıbhala (2000), Onafowora (2000), Zainal (2004), Choudry (2005), Oluwaosin, Omisakin ve Oyinlola (2011) örnek olarak verilebilir. Arize, vd. (2000) çalışmalarında 1976-1993 dönemi üçer aylık ihraca, diğer ülkelerin gelirleri, reel döviz kuru ve göreli fiya değişkenlerini kullanarak, 13 ülke için reel döviz kuru ve ihraca arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Nedensellik ve koenegrasyon analizlerini kullanarak yapıkları çalışmada, 13 ülkede döviz kuru oynaklığı ile ihraca arasında uzun dönemde negaif ilişki olduğu bulgusuna ulaşmışlardır. Onafowora (2000) çalışmasında, 1980-2000 dönemi yıllık reel yabancı gelir, ikili reel döviz kuru oranı ve reel gelir değişkenlerini kullanarak, 5 ülke için reel döviz kuru oynaklığı ile ihraca arasındaki ilişkiyi ele almışır. Nedensellik ve koenegrasyon analizi yardımıyla yapılan çalışmada, reel döviz kuru ile yuriçi gelir ve diğer ülkelerin gelirleri arasında kısa ve uzun dönemde bir ilişkinin varlığını oraya koymuşur. Zainal (2004) ise çalışmasında, 1997-2002 dönemi aylık nominal döviz kuru ve ihraca değişkenlerini kullanarak, döviz kuru oynaklığının ihraca üzerindeki ekisini Endonezya için araşırmışır. ARDL sınır yaklaşımı analizi kullanılarak yapılan çalışmada, söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli negaif bir ilişkinin olduğu bulgusuna ulaşılmışır. Choudry (2005) çalışmasında, 1974-1998 dönemi aylık reel döviz kuru ve ihraca değişkenlerini kullanarak ABD nin Japonya ve Kanada ya yapmış olduğu ihracaın döviz kuru belirsizliğinden ne yönde ekilendiğini sınamışır. Johansen koenegrasyon analizi kullanarak yapığı çalışmada, döviz kuru oynaklığının ihraca üzerindeki ekisinin bazı dönemlerde poziif bazı dönemlerde ise negaif yönlü olabileceğine dair bulgular elde emişir. Çalışmada ayrıca, döviz kuru belirsizliğinin ihraca üzerindeki negaif ekisinin poziif ekiye kıyasla daha şiddeli olduğu sonucuna ulaşılmışır. Oluwaosin, vd. (2011) çalışmalarında, 1980-2007 dönemi diğer ülkelerin gelirleri, reel efekif döviz kuru ve yuriçi gelir değişkenlerini kullanarak 4 ülke için döviz kuru ve ihraca arasındaki ilişkiyi ele almışlardır. Çalışmanın sonucunda, 4 ülke içinde geçerli olan dış icare, diğer ülkelerin gelirleri, reel efekif döviz kurları ve milli gelir arasında uzun dönemli bir ilişki olduğu bulgusuna varılmışır. Reel döviz kuru ve ihraca arasındaki olası ilişkiyi ele alan diğer çalışmalara Klein (1990), Franke (1991), Baum ve Çağlayan (2006) çalışmaları örnek olarak verilebilir. Konu ile ilgili olarak yapılan yerli çalışmalara Zengin (2000), Doğanlar (2002), Saaçioğlu ve Karaca (2004) ve Yamak ve Korkmaz (2005) çalışmaları örnek olarak verilebilir. Zengin (2000) çalışmasında, 1994-2000 dönemi aylık reel döviz kuru, ihala fiya endeksi ve ihraca fiya endeksi değişkenlerini kullanarak, Türkiye ekonomisinde reel döviz kuru oynaklığı ile dış icare fiyaları arasındaki ilişkiyi ele almışır. VAR analizini kullanarak yapığı çalışmada, dış icare fiyalarının reel döviz kuru üzerinde doğrudan bir ekiye sahip olduğu, reel döviz kurunu ise dolaylı olarak ekilediği sonucuna ulaşmışır..doğanlar (2002) çalışmasında, 1980-1996 dönemi üçer aylık verilerini kullanarak, Türkiye, Güney Kore, Malezya, Endonezya ve Pakisan ekonomisi için reel döviz kuru oynaklığı ve ihraca ilişkisini oraya koymayı amaçlamışır. Çalışma sonucunda, döviz kuru belirsizliğinin ihracaı olumsuz ekilediğini espi emişir. Saaçioğlu ve Karaca (2004) ise çalışmasında 1981-2001 dönemi üçer aylık reel ihraca, reel dış gelir, reel efekif döviz kuru ve Türkiye nin ihraca fiya endeksinin dünya ihraca fiya endeksine bölünmesiyle hesaplanan karşılaşırmalı ihraca fiyaları değişkenlerini

Döviz Kuru Belirsizliğinin İhraca Üzerine Ekisi: Osmaniye İli Örneği 109 kullanarak, Türkiye deki döviz kuru belirsizliği ile ihraca arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Çalışmadan elde edilen bulgular döviz kuru belirsizliğinin ihracaı olumsuz ekilediği yönündedir. Yamak ve Korkmaz (2005) çalışmalarında, 1994-2005 dönemi aylık ihraca, ihala, reel efekif döviz kuru ve GSYH değişkenlerini kullanarak reel döviz kuru ve dış icare dengesi arasındaki olası ilişkiyi ele almışlardır. Nedensellik, koenegrasyon ve VAR analizi yardımıyla yapılan çalışmada söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olmadığı ve söz konusu ilişkinin kısa dönemli olduğu yönünde bulgular elde emişlerdir. Türkiye ekonomisi için reel döviz kuru ve ihraca arasındaki olası ilişkiyi ele alan diğer çalışmalar Gül ve Akıncı (2006), Peker (2007), Türkyılmaz, Özer ve Kulu (2007), Köse, Ay ve Topallı (2008), Tarı ve Yıldırım (2009), Çavdar (2011), Yamak ve Samu (2014) ve Yamak ve Samu (2016) çalışmalarıdır. Gül ve Akıncı (2006) çalışmalarında 1990-2006 dönemi reel efekif döviz kuru, ihraca ve ihala emel değişkenlerini kullanarak reel efekif döviz kuru ile ihraca ve ihala arasındaki nedensellik ilişkisini espi emeyi amaçlamışlardır. Çalışma sonucunda ihracaan reel döviz kuruna doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu oraya koymuşlardır. Peker (2007) çalışmasında 1992-2006 yıllık reel efekif döviz kuru, ihraca ve dış icare değişkenlerini kullanarak reel efekif döviz kuru belirsizliğinin dış icare dengesi üzerindeki ekisini es emişir. Çalışmadan elde edilen bulgular, döviz kuru belirsizliğinin dış icarei kısa ve uzun dönemde negaif ekilediğini gösermişir. Türkyılmaz, vd. (2007) çalışmalarında 1999-2007 dönemi verilerini kullanarak reel döviz kuru belirsizliği ve dış icare dengesi arasındaki ilişkiyi ele almışır. Çalışmadan elde edilen bulgular, ihracaan döviz kuruna doğru ek yönlü nedensellik olduğu yönündedir. Köse, vd. (2008) çalışmalarında, 1995-2008 dönemini kapsayan aylık reel ihraca, diğer ülkelerin gelirleri, göreli fiyalar ve döviz kuru oynaklığı değişkenlerini kullanarak döviz kuru oynaklığının ihraca üzerindeki olası ekisini sınamışlardır. Çalışmada, reel döviz kurundaki bir belirsizliğin ihracaı hem kısa hem de uzun dönemde negaif olarak ekilediği sonucuna ulaşılmışır. Tarı ve Yıldırım (2009) çalışmalarında, 1989-2007 üçer aylık reel ihraca rakamı, G7 ülkelerinin oplam GSYH, reel dış gelir ve reel döviz kuru değişkenlerini kullanarak, Türkiye de döviz kuru belirsizliği ve ihraca hacmi arasındaki ilişkiyi araşırmışlardır. Çalışma sonucunda kurlardaki belirsizliğin ihraca performansını uzun dönemde negaif ekilerken kısa dönemde herhangi bir ekisi olmadığı bulgusunu elde emişlerdir. Çavdar (2011) çalışmasında 1987-1999 aylık dış icare hadleri ve reel efekif döviz kuru değişkenlerini kullanarak, söz konusu değişkenler arasındaki ilişkiyi incelemişir. Çalışma sonuncunda, dış icare hadlerinden reel döviz kuruna doğru bir nedensellik ilişkisi olduğunu oraya koymuşur. Yamak ve Samu (2014) çalışmalarında, 2000-2013 dönemini kapsayan üçer aylık döviz kuru oynaklığı, döviz kuru, gayri safi yuriçi hasıla (GSYH), ihala ve ihraca verilerini kullanarak, döviz kuru oynaklığının, döviz kuru, ihraca, ihala ve gelir üzerindeki olası ekilerini sınamışlardır. Çalışmada, söz konusu ekiyi oraya koymak amacıyla VAR modeli oluşurularak, granger nedensellik esi, eki-epki ve varyans ayrışırma analizi yapılmışır. Çalışmadan elde edilen bulgular, döviz kuru oynaklığının döviz kuru ve ihraca üzerinde anlamlı bir ekiye sahip olduğu faka gelir ve ihala üzerinde anlamlı bir ekiye sahip olmadığı yönündedir. Yamak ve Samu (2016) çalışmalarında, 1995-2015 dönemini kapsayan üçer aylık döviz kuru oynaklığı, parie (dolar/euro), ihraca, ihala, Türkiye GSYH ve OECD ülkeleri GSYH verilerini kullanarak, döviz kuru ve parie oynaklığının, Türkiye ihracaı ve ihalaı üzerindeki olası ekilerini incelemişlerdir. ARDL ve EKK yönemleri

110 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan kullanılarak yapılan çalışmada, döviz kuru ve parie oynaklığının ihraca üzerinde herhangi bir ekisi olmadığı ve sadece döviz kuru oynaklığının ihala üzerinde poziif yönlü bir eki yapığı bulgusuna ulaşılmışır. Görüldüğü gibi döviz kuru, kur belirsizliği, ihraca ve dış icare dengesi gibi değişkenlerin kullanıldığı ampirik çalışmaların, ele alınan değişkene, incelenen döneme ve kullanılan yöneme göre farklılık göserdiği görülmekedir. Ancak genel iibariyle, özellikle kur belirsizliği ve ihraca arasındaki ilişkinin sınandığı çalışmalarda, döviz kuru belirsizliğindeki arışların ihracaı olumsuz yönde ekilediği yönünde orak bir bulgu aşıdığı söylenebilir. 3.Veri Sei Ve Ekonomerik Yönem Çalışmada Türkiye ekonomisindeki döviz kuru belirsizliğinin ve Osmaniye ilinin ihracaı üzerindeki ekilerini oraya koymak u amacıyla, reel döviz kuru belirsizliği ( EXC ) ve ihraca (EXP) değişkenleri kullanılmışır. Söz konusu değişkenler aylık dönemler iibariyle olup 2004:1-2016:02 dönemini kapsamakadır. Veri seinin elde edilmesinde Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası nın inerne siesindeki elekronik veri dağıım sisemi (EVDS) ve Türkiye İsaisik Kurumu (TÜİK) veri abanlarından yararlanılmışır. İhraca serisi doğal logariması alınarak (LEXP) analizde kullanılmışır. İhraca serisi X12 ARIMA yönemi ile mevsimselliken arındırılmışır. Mevsimselliğin doğrusal olarak ayrışırıldığı harekeli oralama ekniğine dayanan bu yönem, serinin seviyesinde bulunan dış-eki, yapısal kırılma ve akvim ekilerinin (dini ve milli bayramlar vb.) belirlenmesinde kullanılan bir zaman serisi modellemesini ARIMA içermekedir. Reel döviz kuru belirsizliği, HP filresi (Hodrick-Presco Filer) yardımıyla reel döviz kuru değişkeninden dalgalanma serisinin elde edilmesiyle oluşurulmuşur. Geleneksel zaman serisi analizlerinde bir zaman serisi rend, konjonkür, mevsimsel ve düzensiz bileşenleri içermekedir. y c s (1) Deerminisik veya sokasik rend içeren bir zaman serisini, rend bileşeninden arındırmak amacıyla çeşili yönemler kullanılmakadır. Bunlar, doğrusal ve kuadraik rend yönemi, fark alma yönemi, Hodrick- Presco (1980) filresi ve Beveridge-Nelson (1981) ayrışırma gibi yönemlerdir. Lieraürde birçok rendden arındırma yönemleri mevcu olmasına rağmen, Hodrick-Presco (HP) filresi çeşili özelliklere ve avanajlara sahipir. Eğer bir zaman serisi rend veya fark durağan olsa bile HP filresi, söz konusu seriyi rendden arındırıldıkan sonra durağan olmasını sağlamakadır. Ancak diğer yönemler, rend veya fark durağan bir serinin durağanlığını garani ememekedir. Ayrıca HP filresi durağanlığı garani eiğinden dolayı, konjonkür bileşeninde sahe asimeriyi de oraya koymamakadır. Dolayısıyla eğiklik esinin durağan konjonkür bileşenine uygulanabildiği gerçeğinden harekele, çalışmada reel döviz kuru değişkenini rendden arındırmak ve bu yolla belirsizliği emsilen dalgalanma serisini elde emek amacıyla HP filresi kullanılmışır. min T 1 2 2 2 ( y ) (1 L) (2) (2) Nolu eşilike L gecikme operaörünü, T ifade emekedir. 0 ve gözlem sayısını ve düzelme parameresini olması, HP rendinin sırasıyla orjinal seriye ve doğru-

Döviz Kuru Belirsizliğinin İhraca Üzerine Ekisi: Osmaniye İli Örneği 111 sal bir rende eşi olduğunu ifade emekedir. Parameresi genellikle yıllık seriler için 100, üçer aylık seriler için 1600 ve aylık seriler için 14400 olarak kabul edilmekedir. Bu çalışmada da parameresinin değeri 14400 olarak kabul edilmişir. Çalışmada döviz kuru belirsizliği ile ihraca arasındaki uzun dönemli ilişkiyi araşırmak amacıyla, öncelikle değişkenlerin durağan olduğu seviyeler belirlenmişir. Bu amaçla Dickey ve Fuller (1979) arafından oraya aılan Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) birim kök esinden yararlanılmışır. ADF birim kök esi şu şekilde ifade edilebilir. Y a a rend a Y (3) nolu denklemde; Y seviyesinde durağan olup olmadığı analiz edilen değişkenin dönemindeki birinci devresel farkını, p maksimum gecikme uzunluğunu, u sıfır oralama ve sabi varyansa sahip 2 ( u ~ (0, )) beyaz gürülülü haa erimini emsil emekedir. Ayrıca denklemdeki ardışık bağımlılık sorununu giderebilmek için bağımlı değişkenin p sayıdaki gecikmeli değerleri Akaike Bilgi Krieri (AIC), Schwarz Bayesian Krieri (SBC) ve Hannan-Quinn Krieri (HQC) gibi krierler yardımıyla modele dahil edilmekedir. (3) nolu denklem sabi ve rend değişkeninin yer aldığı bir model olup, ADF birim kök esi ayrıca sadece sabiin yer aldığı veya sabiin ve rendin yer almadığı modeller şeklinde de uygulanmakadır. 3 farklı formdan uygun olan form seçildiken sonra, negaif olması beklenen a 1 kasayısının -isaisiğinin mulak değeri, MacKinnon kriik değerinden büyük ise söz konusu değişkenin durağan olduğuna karar verilmekedir. Aksi halde aynı süreç zaman serisinin diğer farkları için de durağanlığı sağlanana kadar sınanmakadır. Birim kök içerdiğine karar verilen seriler arasında yapılan analizlerde sahe regresyon sorunu ile karşılaşıldığından, bu soruna çözüm bulmak için çeşili yönemler gelişirilmişir. Bunlardan ilki serilerin durağan p a Y u 0 1 2 1 3, i i (3) i1 olduğu seviyeleri kullanarak regresyon ahmininin yapılmasıdır. Ancak böyle bir çözüm ilgili değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin yiirilmesine neden olmakadır. Engle-Granger (1987) arafından oraya aılan koenegrasyon analizi ile bu problem oradan kaldırılmakadır. Engle-Granger (1987) koenegrasyon analizi, seviyesinde durağan olmayan serileri seviyesinde kullanarak, ilgili değişkenlerin uzun dönemde birlike hareke edip emediklerini sınamaya yarayan bir yönemdir. Eğer seriler arasında uzun dönemli bir ilişki mevcu ise yani seriler koenegre ise düzey seriler ile yapılan analizlerde sahe regresyon problemiyle karşılaşmayacakır. Ancak Engle-Granger (1987) arafından gelişirilen koenegrasyon analizi iki serinin de düzeyinde durağan olmaması ve aynı derecede farkı alındığında durağan hale gelmeleri gerekmekedir. Pesaran, Shin ve Smih (2001) arafından gelişirilen sınır esi (bounds esing) yaklaşımıyla bu sorun giderilmekedir. Sınır esi yaklaşımıyla serilerin hangi düzeyde durağan olduğuna bakılmaksızın iki değişken arasında koenegre ilişkisinin var olup olmadığı araşırılabilmekedir. Bu amaçla öncelikle kısılanmamış haa düzelme modeli (unresriced error correcion model; UECM) oluşurulur. Bu model döviz kuru belirsizliği ile ihraca arasındaki olası ilişkinin varlığını es emek için aşağıdaki şekilde uyarlanmışır

112 LEXP B o Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan m m u u 1 1 B2EXC 1 B3, jlexp j B4, iexc j e (4) j1 j0 B LEXP (4) nolu denklemde; fark operaörünü, LEXP doğal logariması alınmış ihraca rakamlarını, EXC reel döviz kuru belir- u sizliğini, m opimal gecikme uzunluğunu gösermekedir. Modellerde m olarak ifade edilen opimal gecikme uzunluğu AIC, SBC, HQC gibi krierler yardımıyla belirlenmeke ve esin sağlıklı sonuç vermesi için haa eriminde ardışık bağımlılık sorununun olmaması gerekmekedir. En küçük AIC, SBC, HQC değerini veren gecikme uzunluğunda ardışık bağımlılık olması durumunda ise ikinci en küçük gecikme uzunluğunu veren gecikme uzunluğu alınmaka, eğer ardışık bağımlılık problemi hala devam emeke ise bu sorun giderilene kadar bu işleme devam edilmekedir. (4) nolu denkleme ilişkin koenegre ilişkisinin varlığını sınamak amacıyla, her bir model için aşağıdaki hipoezler kurulmakadır. H B B 0 (5) H 0 H (6) H 0 : 1 2 1 : B1 B2 0 : B1 0 1 : B1 0 (5) nolu hipoeze ilişkin hesaplanan F isaisiği, Pesaran vd. (2001) deki ablo kriik değerleriyle karşılaşırılmakadır. Bu karşılaşırma yapılırken öncelikle serilerin büünleşme derecelerinin aynı olup olmadığı dikkae alınmakadır. Serilerden birisi I (0) diğeri I (1) ise ablo al ve üs kriik değerlerle karşılaşırılmaka ve hesaplanan F isaisiği üs kriik değerden büyükse seriler arasında koenegre ilişkisinin olduğuna, al kriik değerden küçük olması durumunda koenegre ilişkisinin olmadığına karar verilmekedir. Eğer hesaplanan F isaisiğinin al ve üs kriik değerinin arasında kalması durumunda ise kesin bir yorum yapılamamaka, diğer koenegre eslerine başvurulması gerekmekedir. Serilerin her ikisi de I (0) ise ablo al kriik değerle karşılaşırılmaka ve hesaplanan F isaisiği ablo al kriik değerinden büyükse seriler arasında koenegre ilişkisinin olduğuna, ablo al kriik değerinden küçükse koenegre ilişkisinin olmadığına karar verilmekedir. Serilerin her ikisi de I (1) ise hesaplanan F isaisiği bu defa sadece ablo üs kriik değeriyle karşılaşırılmakadır. F İsaisiğinin üs kriik değerden büyük olması durumunda, (5) nolu hipoezdeki H 0 hipoezi reddedilmeke ve seriler arasında koenegre ilişkisinin varlığından bahsedilebilmekedir. Bununla birlike koenegre ilişkisinin varlığı (6) nolu hipoeze de bağlıdır. Buna B parameresine ai isaisiğinin de göre 1 anlamlı çıkması gerekmekedir. Aralarında koenegre ilişkisi olduğuna karar verilen seriler arasındaki uzun ve kısa dönemli ilişkileri belirlemek amacıyla, Gecikmesi Dağıılmış Ooregresif (Auoregressive Disribued Lag- ARDL) model oluşurulmakadır. Öncelikle uzun dönem ilişkiyi sınamak amacıyla oluşurulan ARDL modelleri aşağıdaki gibidir: p 1, j j j1 j0 q u LEXP B0 B LEXP B2, j EXC j (7) (7) nolu denklemde yer alan p ve q ilgili değişkenlere ai opimal gecikme uzunluğunu gösermekedir. Söz konusu gecikme uzunluklarının belirlenmesinde yine AIC, SBC, HQC gibi krierlerden yararlanılmaka, öncelikle bağımlı değişkenin opimal gecikme uzunluğu, daha sonra bağımlı değişkenin gecikme uzunluğuna bağlı olarak ba-

Döviz Kuru Belirsizliğinin İhraca Üzerine Ekisi: Osmaniye İli Örneği 113 ğımsız değişkenin gecikme uzunluğu belirlenmekedir. Buna göre ahmin edilecek olan model ARDL ( p, q) olarak adlandırılmaka ve ARDL ( p, q) modelindeki uzun dönem kasayıları ise aşağıdaki gibi hesaplanmakadır. q 1 j0 p B j1 2, j B 1, j (8) Hesaplanan uzun dönem kasayısının () işareine ve isaisiksel olarak anlamlılığına bakılarak söz konusu değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkinin varlığı ve yönü hakkında karar verilmekedir. 4.Ampirik Bulgular ve Değerlendirme Döviz kuru belirsizliği ile ihraca arasındaki uzun dönemli olası ilişkinin varlığını es emeden önce, HP filer yardımıyla elde edilen döviz kuru oynaklığı grafiği Şekil 1. de göserilmişir. Şekil 1: 2004-2016 Dönemi Reel Döviz Kuru Belirsizliği Çalışmada kullanılan değişkenlerin birim kök içerip içermediğini sınamak amacıyla ADF birim kök esi uygulanmışır. ADF birim kök esine ilişkin bulgular Tablo 1 de özelenmişir. Değişkenler Sabili p Tablo 1: ADF Birim Kök Tesi Sonuçları Sabili Trendli p Sabisiz Trendsiz EXC -4,7960 a 1-4,7790 a 1-4,8126 a 1 LEXP -0,7278 4-6,5562 a 0-1,1414 4 LEXP -10,2296 a 3-10,2296 a 3-10,1396 a 3 No: Δ fark operaörünü, p opimal gecikme uzunluğunu ve a %1 anlamlılık seviyesini gösermekedir. p Tablo 1 e göre, döviz kuru oynaklığı serisi üm formlarda seviyesinde durağan olduğu, doğal logariması alınmış ihraca verilerinin ise durağanlığının 3 formda da birinci farkında sağlandığı görülmüşür. Pesaran vd. (2001) arafından gelişirilen sınır esi serilerin ikinci farkında durağan olduğu durumda uygulanamadığı göz önüne alındığında, ADF birim kök esinin bulguları söz konusu duruma engel eşkil ememekedir.

114 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan Pesaran vd. (2001) arafından gelişirilen sınır esi yaklaşımına göre, koenegre ilişkisinin varlığını es emek amacıyla öncelikle (4) nolu denklemdeki opimal gecikme uzunluğu (m) belirlenmişir. Opimal gecikme uzunluğunun belirlenmesinde, aylık veri sei kullanıldığından maksimum gecikme uzunluğu 15 olarak kabul edilmişir. (4) nolu denklemin gecikme uzunluğuna ilişkin sonuçlar, Tablo 2 de özelenmişir. Tablo 2: Sınır Tesi İçin Opimal Gecikme Uzunluğunun Belirlenmesi Model (4) m SIC 2 (1) 1 1,2062 0,7724 2 1,2764 7,9519 b 3 1,2813 4,2548 b 4 1,3295 1,7927 5 1,3935 1,0909 6 1,4451 1,3444 7 1,4822 1,1861 8 9 10 11 12 13 14 15 1,5505 1,6233 1,6636 1,7389 1,8153 1,8613 1,9011 1,9367 No: m (4) nolu modelin opimal gecikme uzunluğunu, 2 (1) 0,3107 1,9106 0,5780 0,3116 4,4407 b 3,3506 c 4,3783 b 0,4763 birinci dereceden ardışık bağımlılığın araşırıldığı Breusch Godfrey es isaisiğini, b ve c sırasıyla %5 ve %10 anlamlılık düzeyini gösermeke ve haa erimleri serisinde ardışık bağımlılık sorununun olduğunu ifade emekedir. Döviz kuru oynaklığı ile ihraca arasındaki koenegre ilişkisinin varlığını es emek için ahmin edilen (4) nolu denkleme ai opimal gecikme uzunlukları, Tablo 2 den anlaşılacağı gibi 1 olarak espi edilmişir. İlgili gecikme uzunluğuna ai haa erimlerinde ardışık bağımlılık problemi de bulunmamakadır. Opimal gecikme uzunluğunun belirlenmesinden sonra, iki değişken arasındaki koenegre ilişkisini varlığını sınamak amacıyla (4) nolu denklem için (5) ve (6) nolu hipoezler oluşurulmuşur. Buna göre (4) nolu modele ilişkin hipoez eslerinin bulguları Tablo 3 de özelenmişir. k İsaisiği Tablo 3: Sınır Tesi Sonuçları Model (4) İsaisiği isaisiğinin Üs Kriik Değeri %1 %5 %10 Uzun Dönem İlişki 1 11, 1105 a -4, 6709 a 9,63 7,34 5,59 H0 Red No: k denklemdeki bağımsız değişken sayısını F (4) nolu denkleme ilişkin hesaplanan kısılı F isaisiğini ve LEXP 1 değişkeninin parameresine yani B e ai isaisiğini, a ise %1 anlamlılık düzeyini ifade emekedir. 1 Döviz kuru belirsizliğinin durağanlık derecesi I ~ (0) ve logarimik ihraca serisinin durağanlık derecesi I ~ (1) olduğundan, F isaisiği ile karşılaşırılması gereken Pe-

Döviz Kuru Belirsizliğinin İhraca Üzerine Ekisi: Osmaniye İli Örneği 115 saran vd. (2001) ablo kriik değeri, sadece üs kriik değerdir. Yapılan sınır esi sonuçlarına göre, döviz kuru belirsizliğinden ihracaa doğru uzun dönem ilişkinin araşırıldığı (4) nolu denklem için hesaplanan F isaisiği Pesaran vd. (2001) ablo üs kriik değerinden büyük olduğundan isaisiksel olarak anlamlı bulunmuşur. LEXP 1 değişkeninin parameresine ai isaisiği ise anlamlı olduğundan döviz kuru belirsizliği ile ihraca arasında koenegre ilişkisinin olmadığını öne süren H hipoezleri reddedilmişir. Yani 2004-2016 0 dönemi Osmaniye ekonomisi için araşırılan döviz kuru belirsizliği ile ihraca arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığı oraya konulmuşur. Tablo 3 de özelenen bulgulara göre, söz konusu iki değişken arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığı yönünde bulgulara ulaşıldığından, bu ilişkinin yönü ve büyüklüğünü oraya koymak amacıyla (7) nolu model ahmin edilmişir. İlgili denklemin opimal gecikme uzunluğu, bağımlı değişken için 2 bağımsız değişken için 0 olarak belirlenmişir. Söz konusu gecikme uzunluklarında haa erimi ardışık bağımlılık problemine sahip değildir. Bu kapsamda uzun dönem ilişkinin araşırıldığı model ARDL (2,0) modeli olarak espi edilmişir. ARDL (2,0) modelinin ahmin sonuçları ve uzun dönem kasayıları Tablo 4 e özelenmişir. Tablo 4: ARDL (2,0) Modelinin Tahmin Sonuçları Model (7) Değişkenler Kasayı -isaisiği Sabi 2,7502 4,7223 * rend 0,0067 4,2148 * LEXP 0,4843 5,2501 * 1 LEXP 0,1815 2,1735 ** 2 EXC 3,9600 0,6486 Uzun Dönem Kasayılar Sabi 7,2347 40,6962 * EXP 1,0400 0,6372 No: EXP ihraca değişkenine ai uzun dönem kasayısını * ve ** %1, %5 anlamlılık düzeyini ifade emekedir. ARDL (2,0) modelinin ahmin sonuçlarına göre, döviz kuru belirsizliği ile ihraca arasında uzun dönemde poziif ve isaisiksel olarak anlamsız bir ilişki mevcuur. Uzun dönem kasayısı hem isaisiksel olarak anlamsız olması hem de işareinin beklenilere ers olması sebebiyle söz konusu değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkinin yönü oraya konulamamışır. Her ne kadar bu ilişkinin yönü ve büyüklüğü oraya konulamamış olsa bile, Tablo 3 de özelenen (4) nolu denkleme yönelik elde edilen bulgular kapsamında ilgili değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığından söz emek mümkündür. 5.Sonuç Özellikle dalgalı ve esnek kur siseminin uygulanmaya başlanmasıyla aran döviz kuru belirsizliğinin ülkelerin ihracaı üzerinde daha da ekili olmaya başladığı öne sürülmekedir. Söz konusu belirsizliğin ihracaı olumsuz yönde ekileyeceğini öne süren ikisaçıların özellikle risk kavramı üzerine odaklandıkları görülmekedir. Ticari anlaşmaların sağlandığı dönem ile ödeme yapılacağı dönem arasındaki kur farklılıkan doğan risk, ihracaçı durumda olan ülke için gelir kaybı ya da zarar olarak oraya çıkarken, ihalaçı durumda olan ülke içinse daha fazla ödeme

116 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan yapma veya zarar eme şeklinde kendini gösermekedir. Bu görüşü savunanlara göre kurlarda meydana gelen oynaklık bir maliye unsuru olarak görülmeke ve icaree araf ülkelerin daha emkinli davranmalarına yol açmakadır. Risken kaçınma yönünde uum izleyen ülkeler ya daha az oranda mal alım saımı yapmayı ercih emeke ya da farklı icare parnerlerine yönelme gibi alernaif poliikaları ercih emekedirler. İkisa lieraüründe döviz kuru oynaklığının armasına bağlı olarak ihraca rakamlarının düşeceği yönünde hakim bir görüş bulunmasına rağmen, yapılan ampirik çalışmaların elde eiği sonuçlar arasında am bir görüş birliğinin olmadığı görülmekedir. Çalışmada Osmaniye ili ekonomisi için döviz kuru belirsizliği ile ihraca arasındaki olası ilişkiyi oraya koymak amacıyla, 2004-2016 dönemi reel döviz kuru ve il bazında ihraca rakamları kullanılmışır. Çalışmada, öncelikle reel döviz kurunu elde emek için Hodrick-Presco (1980) rend ayrışırma yöneminden yararlanılmışır. Buradan elde edilen dalgalanma serisi, döviz kuru belirsizliği olarak çalışmada kullanılmışır. Söz konusu değişkenler arasında uzun dönem ilişkinin sınanması amacıyla değişkenlerin aynı dereceden büünleşmesini gerekirmeyen, Pesaran vd. (2001) arafından gelişirilen ARDL yönemi kullanılmışır. ARDL sınır esi sonuçlarına göre reel döviz kuru belirsizliği ile Osmaniye ili ihracaı arasında uzun dönemli bir ilişkinin olduğu bulgusuna ulaşılmışır. Söz konusu ilişkinin derecesini oraya koymak için oluşurulan ARDL(2,0) modelinden elde edilen uzun dönem kasayının isaisiksel olarak anlamlı olmadığı görülmüşür. Bu nedenle söz konusu uzun dönemli ilişkinin varlığı kabul edilmekle birlike yönü ve büyüklüğü oraya koyulamamışır. Elde edilen ampirik bulgular neicesinde, Osmaniye ekonomisi için reel döviz kuru oynaklığı ile ihraca arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı görülmekedir. Osmaniye ili ihraca rakamları incelendiğinde, Osmaniye ilinin dalgalı kur rejimine geçilen 2001 yılından bu yana ihracaının arığı görülmekedir. Kur oynaklığında meydana gelen arışa karşın ihraca rakamlarında da arış gözlemlenmesi, 2008 kriziyle daralan iç alebe karşın, firmaların kur belirsizliğinden kaynaklanan riski de göz önüne alarak dış saıma yönelmiş olmalarına bağlanabilir. Ayrıca, kur oynaklığına karşı Osmaniye ili ihracaının arması, ilin ihraca yapığı ülkelerin, 2008 krizden en az ekilenen ve dolayısıyla dış alebinde ciddi derecede daralma görülmeyen ülkelerden oluşması ile de açıklanabilir. Aran kur belirsizliğine rağmen Osmaniye ilinin ihracaının daralmamasının bir diğer nedeni, 2010 yılında faaliyee giren ve gerek Osmaniye ekonomisine gerekse de Türkiye ekonomisine reel anlamda ciddi kakıları olan ve çelik sanayi üreiminde ilk sıralarda gelen Tosçelik firmasının olduğu düşünülmekedir. KAYNAKÇA Arıze, A. & Osang, T. & Kasıbhala, K.M. (2004). Exchange Rae Volailiy in Lain America and is Impac on Foreign Trade. Working Paper, Texas A&M Universiy. Baum, C. F. & Çağlayan, M. (2006). Effecs of Exchange Rae Volailiy on he Volume and Volailiy of Bilaeral Expors. Boson College Working Papers in Economics. Beveridge, S. & Nelson, C. (1981). A New Approach o Decomposiion of Economic Time Series ino Permanen and Transiory Componens wih Paricular Aenion o Measuremen of he Business Cycle. Journal of Moneary Economics: 7, 151-157. Choudry, T. (2005). Exchange Rae Volailiy and Unied Saes Expors: Evidence from Canada and Japan. Journal o f he Japanese and Inernaional Economies: 19/1, 51-71. Çavdar, Ş, Ç. (2011). Dış Ticare Hadleri ve Reel Döviz Kuru İlişkisi: Türkiye Örneği. e- Journal of New World Sciences Academy: Volume: 6, Number: 4, Ar-

Döviz Kuru Belirsizliğinin İhraca Üzerine Ekisi: Osmaniye İli Örneği 117 icle Number: 3C0085, ISSN:1306-3111, 455-463. Dickey, D. & Fuller, W.A. (1979). Disribuion of he Esimaes for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo. Journal of he American Saisical Associaion: 74, 427-431. Doğanlar, M. (2002). Esimaing he Impac of Exchange Rae Volailiy on Expors: Evidence from Asian Counries. Applied Economics Leers: 9 /13, Ocober, 859-863. Engle, R. F. & Granger, C. W. (1987). Coinegraion and Error Correcion: Represenaion, Esimaion and Eesing. Economerica: Journal of he Economeric Sociey: 251-276 Ehier, W. (1973). Inernaional Trade and he Forward Exchange Marke. American Economic Review: 63 /3 June, 494-503. Franke, G. (1991). Exchange Rae Volailiy and Inernaional Trading Sraegy, Journal of Inernaional Money and Finance: 10/2, 292 307. Gül, E. & Akıncı, A. (2006). Türkiye de Reel Döviz Kuru İle İhraca ve İhala Arasındaki Nedensellik İlişkisi: 1990-2006. Dumlupınar Üniversiesi, Sosyal Bilimler Dergisi: Sayı 16, 165-177. Hodrick, R.J. & Presco, E. C. (1980). Poswar U. S. Business Cycles: An Empirical Invesigaion, Carnegie Mellon Universiy Discussion Paper: 451. Hooper, P. & Kohlhagen, S. (1978). The Effec of Exchange Rae Uncerainy on he Price and Volume of Inernaional Trade. Journal of Inernaional Economics: 8/4, November, 483-511. Koray, F. & Lasrapes W. D. (1989). Real Exchange Rae Volailiy and U.S Bilaeral Trade: A Var Approach. The Review of Economics and Saiics: 71/ 4, 708 712. Klein, M. W. (1990),Secoral Effecs of Exchange Rae Volailiyon he US Expor, Journal of Inernaional Money and Finance, 9, 299-308. Köse, N. & Ay, A. & Topallı, N. (2008), Döviz Kuru Oynaklığının İhracaa Ekisi: Türkiye Örneği (1995-2008). Gazi Üniversiesi İkisadi İdari Bilimler Fakülesi Dergisi: 10/2, 25-45. Oluwaosin, A. & Omisakin, O. & Oyinlola, A. (2011), Exchange Rae and Trade Balance in Wes African Moneary Zone : Is here a J Curve, The Inernaional Journal of Applied Economics and Finance, 5/ 3, 167-176. Onafowora, O. (2003). Exchange Rae and Trade Balance in Eas Asia: Is There a J- Curve?. Acces Econ: 5 /18, 1-13. Peker, O. (2007). Reel Döviz Kurunun Dış Ticare Dengesi Üzerindeki Kısa ve Uzun Dönem Ekilerinin Ekonomerik Analizi: Türkiye Örneği. İnönü Üniversiesi, 8. Türkiye Ekonomeri ve İsaisik Kongresi: Malaya, 1-9. Pesaran, M. vd. (2001). Bounds Tesing Approaches o he Analysis of Level Relaionships. Journal of Applied Economerics: 16(3), 289-326. Saaçioğlu, C. & Karaca, O. (2004). Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracaa Ekisi: Türkiye Örneği. Doğuş Üniversiesi Dergisi: 5/2 183-195. Tarı, R. & Yıldırım, D. Ç. (2009). Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracaa Ekisi: Türkiye İçin Bir Uygulama. Celal Bayar Üniversiesi, Yöneim ve Ekonomi: Cil: 16, 2/95-105. Türkyılmaz, S. & Özer, M. & Kulu, E. (2007). Döviz Kuru Oynaklığı İle İhala Ve İhraca Arasındaki İlişkilerin Zaman Serisi Analizi. Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/2, 133-150. Yamak, R. & Korkmaz, A. (2005). Reel Döviz Kuru ve Dış Ticare Dengesi İlişkisi. İsanbul Üniversiesi, İkisa Fakülesi Ekonomeri ve İsaisik Dergisi, 2, 11-29.

118 Banu Tanrıöver & Burhan Biçer & Esma Erdoğan Yamak, R & Samu, S. (2016). Parie Oynaklığının İhraca ve İhala Hacimleri Üzerine Ekisi: ARDL Yaklaşımı. XII. Uluslararası Ekonomeri, Yöneylem Araşırması ve İsaisik Sempozyumu: Haziran, Sivas. Yamak, R. & Samu, S. (2014). Döviz Kuru Oynaklığı ve Dış Ticare: Türkiye Örneği. Bülen Ecevi Üniversiesi, 1. Karadeniz ve Balkan Ekonomik ve Poliik Araşırmalar Sempozyumu, 03-05 Eylül 2014 (s.463-475), Zonguldak. Zainal, A. A. (2004). Exchange Rae Pass- Through, Exchange Rae Volailiy, and Their Impacs on Expor : Evidence From Indonesian Daa, Dokora Tezi, Kansas; Kansas Sae Universiy. Zengin, A. (2000). Reel Döviz Kuru Harekeleri ve Dış Ticare Fiyaları: Türkiye Ekonomisi Üzerine Ampirik Bulgular, C.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi: 2/2 2, 27-41.