OKUL YÖNETİMİNİN TANIMI ÖRGÜT KURAMLARI Yrd. Doç. Dr. Çetin ERDOĞAN cerdogan@yildiz.edu.tr Okul Yönetiminin Tanımı Bu başlık altında; Sistem Olarak Okul Okul Yönetimin Alanı Okul Yönetimin Görevi Sistem Olarak Okul Modern kuram eğitimi sistem bakış açısıyla ele alır Sistem, belirli bir amaç doğrultusunda bir araya gelen ve birbirini etkileyen öğeler topluluğudur. Okul örgütü de bir sistemdir. Sistem Olarak Okul Başarılı yönetici, bilimsel sistemleri yaratan ve iyi işleten yöneticidir. Sistem, ne kadar iyi işlerse o kadar az enerji kaybı olur. Örnek: MEB Merkez örgütte birimler arası koordinasyon eksikliğinin enerji kaybına yol açması Sistem Olarak Okul Her sistem başka bir sistemin alt parçasıdır. Sistemler alt sistemlerden meydana gelir. Her bir alt sistemin belirli bir amacı vardır. Üretim Alt Sistemi Alış-veriş Alt Sistemi Uyarlama Alt Sistemi Yaşatma Alt Sistemi Yönetme Alt Sistemi Okul yönetiminin alanı Okul Yönetimin Alanı Okul insanları doğrudan ele alıp etkileyen bir örgüttür. Toplum, okuldan bireye eleştirel düşünce, bilgi, beceri ve davranışlar kazandırmasını ister. Bu nedenle toplum okulu yakından izler. Bu yönüyle okul, sosyal sistemin merkezindedir. 1
Okul Yönetimin Alanı Okul, eğitim sisteminin alt sistemi, Okul yönetimi, eğitim yönetiminin alt sistemidir. Okul yönetimi eğitim yönetiminin sınırlı bir alanda uygulanmasıdır. Eğitim yönetimi, yönetim biliminin eğitime uygulanması, Okul yönetimi, eğitim yönetiminin okula uygulanmasıdır. Okul Yönetimin Alanı Yönetim Bilimi Eğitim Yönetimi Okul Yönetimi Okul Yönetimin Alanı Eğitim Yönetimi; Bütün okulları içine alan eğitim sistemini inceler Eğitim sisteminin amaç, yapı ve görevlerini ele alır Eğitim sisteminin felsefe ve değerlerini inceler. Bu değerlere göre eğitim yöneticisinin davranışlarına ışık tutar. Okul Yönetimin Görevi Yönetimin görevi: örgütü amacına uygun yaşatmak Okul yönetiminin görevi de okulu amaçlarına uygun yaşatmaktır. Bunun yolu: örgütteki madde ve insan kaynaklarını en verimli biçimde kullanmaktır. Okul yöneticisi okul yönetimine ve davranış bilimlerine ilişkin kavram ve süreçleri iyi bilmelidir. Okul Yönetimin Görevi Okul yöneticiliği için akademik bir eğitim zorunlu! Yönetici, okul içi ve dışındaki birey ve grupları okulun amaçları doğrultusunda eyleme geçirebilmelidir. Böylece sorunlar deneme yanılma ile değil bilimsel yöntemlerle çözülecektir. «Meslekte esas öğretmenliktir» sloganı yerine ayrı bir yönetici eğitimi! Bir Örgüt Olarak Okul Bu başlık altında; Örgüt ve yönetim kavramları Örgüt Kuramları Klasik Kuramlar Neo-Klasik Kuramlar Sistem Kuramı Örgütün Boyutları Okulun Örgüt Özellikleri Okulun Görevleri 2
Örgüt Örgüt bir amaca yönelik olarak kurulan bir yapıdır. Örgüt, üyeleri arasındaki ilişkilerin bir örgüsüdür. Örgüt, planlı biçimde koordine edilmiş güçler ve eylemler topluluğudur. Örgüt, üyeleri tarafından kurulan bir koalisyondur Bu koalisyonun koşulları: uzlaşma, uyma ve kontrol Yönetim Yönetim, örgüt yapısını işleten bir süreçtir. Yönetim, örgütün amaçlarını gerçekleştirmek için örgütün madde ve insan kaynaklarını yönlendirir, kullanır ve kontrol eder. Yönetimin görevi, örgütü amaçlarına göre yaşatmaktır. Örgüt ve yönetim iç içedir ancak başlangıç noktası yönetim değil örgüttür. Örgüt Kuramları Kuram yöneticiyi gerçeğe götüren en güvenilir araçtır. Yönetimde asıl değerli deneyim, deneme yanılma yoluyla değil, kuramları uygulayarak edinilen deneyimdir. Deneme yanılma yoluyla edinilen deneyim hem en pahalı hem de en yıpratıcı öğrenme yöntemidir. Örgüt Kuramları Örgüt kuramları üç ana başlıkta ele alınabilir: Klasik Kuramlar Taylorizm, Bürokrasi, Yönetim Süreçleri Neo-klasik Kuramlar İnsan İlişkileri, Davranışçı Kuramlar Modern Kuram Sistem Kuramı Klasik Yönetim Kuramı Temel varsayım: İnsan rasyonel ve ekonomik bir varlıktır. Verime odaklanmıştır. Klasik Yönetim Kuramı Temel varsayımlar: İnsanlar makinelere ek bir unsurdur. Amaç, en yüksek verimin alınacağı bir örgütsel yapının kurulmasıdır. Örgütün insani/sosyal yönü yok sayılmıştır. İnsanın örgüt yararına yaratıcı olması görmezden geliniyor. 6 Mart 2014 17 6 Mart 2014 18 3
Klasik Yönetim Kuramı Temel varsayımlar: Örgütlerin yönetiminde evrensel ilkeler vardır. Örgütler belli bir plana göre kurulur, işletilir. Çalışanların örgütün işleyişine etkisi yoktur. Çalışanların davranışları önceden tahmin edilip yönlendirilebilir. Örgütsel ve bireysel amaçlar arasında çatışma yoktur 6 Mart 2014 19 Klasik Yönetim kapsamındaki fikirler Bilimsel İşletme (Frederick Wilson Taylor) (Bilimsel Yönetim veya Taylorizm) Yönetim Süreçleri (Henri Fayol) Bürokrasi - Bürokratik Örgüt (Max Weber) 6 Mart 2014 20 Bilimsel İşletme-Taylorizm Taylor (1856-1915)-ABD Taylorizmin kurucusu ABD li mühendis Yönetimin en önemli kuramcılarından 1911-Bilimsel Yönetimin İlkeleri 6 Mart 2014 21 Yönetsel Sorunlar Verimsizlik. Tembellik ve kaytarma Çalışma kural ve prosedürlerinde standartlar yok. İşe almada yeterlik, yetenek kıstasları yok. Yapılan işler için standart süreler belirlenmemiş. Bilimsel Yönetimin İlkeleri Yönetimde temel amaç VERİMLİLİK Planlamanın uygulamadan ayrılması Bir işi yapmanın en iyi yolunun (standart) tanımlanması Bilimsel iş analizi Zaman-hareket etüdleri İşi insandan ayrı görme Bilimsel Yönetimin İlkeleri İşletmede günlük işlerin tanımlanması İşlerin bölümlenmesi Standart koşul ve araçlar sağlanması Üstün başarı yüksek ücret Başarısızlığın faturası çalışana Uzmanlaşma 6 Mart 2014 22 6 Mart 2014 23 6 Mart 2014 24 4
Bilimsel Yönetimin Varsayımları Örgütsel yaşamın özellikleri kestirilebilir; her durumda bütün insan davranışlarına kılavuzluk edebilecek yasalar formüle edilebilir. Eğer örgütler, verimlilik için belirlenmiş ilkeleri izlerse üretim büyük oranda artacaktır. Bu ilkelerin izlenmesi sıkı sıkıya kontrol edilmelidir. Bir Taylorizm Anekdotu... Verimlilik uzmanı, bir tahta parçasını rendeleyen marangoza "İşini çok iyi yapıyorsun." dedi. "Şimdi eğer dirseğinin altına bir de cila güderisi yapıştırırsak, aynı hareketi yaparak tahtayı hem rendeleyip hem de parlatabilirsin." "Tabii" dedi marangoz, "ve sen de eğer kıçına bir süpürge takarsan, aynı anda hem not alıp hem de yerleri süpürebilirsin. Taylorizm Eğitim Yönetiminde Uygulama Okullar fabrika, öğrenciler hammadde Okul yöneticisi bir verim uzmanı Okulun sosyal ve psikolojik koşulları yok sayıldı. Okullarda iklim yapıdan daha önemlidir! Eğitim örgütünde, fabrikadaki iş analizi yapılamaz Döner sermayeli teknik okullar için daha uygun Görevsel ustabaşı fikri uzmanlaşma için yararlı 6 Mart 2014 25 6 Mart 2014 26 6 Mart 2014 27 Yönetim Süreçleri H. Fayol (1841-1925)-Fransa Evrensel yönetim ilkeleri vardır, tüm örgütlere uygulanabilir. Taylor işçiyi ve işi, Fayol yönetimi temel almıştır. Fayol, yönetimin temel ilkelerini ortaya koymuştur. İşletmecilik eylemleri: teknik, ticari, mali, güvenlik, muhasebe, yönetim. Yönetim Süreçleri: Planlama, örgütleme, emretme, koordinasyon ve kontrol. Fayol: Yönetim, önce eğitim sonra deneyimle öğrenilir 6 Mart 2014 28 Yönetim Süreçleri Eğitim Yönetiminde Uygulama Yönetime süreç yaklaşımı nı geliştirmiştir Eğitim yönetiminde yöneticinin görev tanımına katkı Yönetimi işletmeciliğin bir öğesi kabul etmiştir Örgütün formal yanına ağırlık vermiş, eğitimde informal yan ağır basar Karar sürecinin önemi görülmemiş Emretme ve kontrol okul için uygun değil 6 Mart 2014 29 Yönetimin Formülleştirilmesi Gulick&Urwick - 1937 Örgüt ilkeleri ve yönetim süreçlerinin mimarları İlkeler: Üyeyi yapıya uydurma, emir birliği, homojen görev dağılımı, yetki-sorumluluk denkliği, yetki devri POSDCoRB:Planning, Organizing, Staffing, Directing, Coordinating, Reporting, Budgetting Planlama, örgütleme, kadrolama, yöneltme, koordinasyon, raporlama, bütçeleme. Karar yok; kadrolama örgütlemede; bütçeleme planlamada İletişim ve etkileme yok! Raporlama iletişimi kapsamaz, yöneltmede etki yok 6 Mart 2014 30 5
Yönetimin Formülleştirilmesi Eğitim Yönetiminde Uygulama Üyeyi yapıya uydurma, tek adam, emir birliği okulda işlemez, Okul demokratik olmalıdır Örgüt ortamı ve insan öğesine gereken önem verilmemiş Yönetim süreçlerine ilişkin yararlı genellemeler var ancak yeterli değil 6 Mart 2014 31 Bürokrasi Max Weber(1864-1920) Alman hukukçu, ekonomist ve sosyolog Modern sosyolojinin kurucusu Bürokrasinin kuramcısı Meşruluk temeline dayalı üç tip yetki: Geleneksel, karizmatik, rasyonel (bürokratik) 6 Mart 2014 32 Bürokrasi En rasyonel yönetim, hiyerarşik bürokrasiye uygun kurulandır Örgütün yapı boyutu temel alınmış. Yetki ve sorumluluklar yasalarla belirlenir Amir-memur rolleri hiyerarşiyle belirlenir İnsandan beklenen davranış rasyonellik 6 Mart 2014 33 Bürokrasi Bürokrasi (Eleştiriler) Bürokrasi Eğitim Yönetiminde Uygulama İdeal Tip Bürokrasinin beş öğesi: Hiyerarşik bir yapı Görevsel uzmanlaşma Tanımlanmış yetki ve sorumluluklar Tahmin gücü sağlayan kayıtlar Davranış kuralları 6 Mart 2014 34 Rasyonellikteki ısrar rasyonel olmayan durumları karanlıkta bırakır Çatışma gerçeğini görmemiş Nesnellik duygusallığı dışlar Kurallar amaç haline gelir Hiyerarşi zaman kaybına yol açar Uzmanlaşma monotonluğa yol açar 6 Mart 2014 35 Okulda otokratik ve katı uygulamalara yol açmıştır Hiyerarşik yapı okulu açıklamaya yetmez Piramit örgüt şemaları yöneticilerin etki gücünü belirtmez. Eğitim örgütlerinde insan ilişkileri önemlidir Kişi/grubu görmeyip işi ön planda tutmak okullarda işlemez Güdüleme, katılma, çatışma, ilişkiler görülmemiş Karizmatik yetki liderlik rutin ve prosedürlerle boğulan okullar için 6 Mart 2014 36 6
Neoklasik Yönetim Kuramları Klasik kurama tepki olarak doğmuştur. Elton Mayo tarafından 1927-1932 yılları arasında yapılan Hawthorne deneyleri ile ortaya çıkmıştır. Verimi, yönetimi etkileyen ve klasik kuramda farkedilmeyen yönler ortaya çıkmıştır. Hawthorne Deneyleri Elton Mayo (1927-1932) Verimi artırmada maddi ve fiziksel faktörlerin (ısı, ışık, ortam, gürültü, ücret) etkisi araştırılıyor. Bunlardan daha etkili faktörlerin sosyal ve psikolojik olduğu görülüyor. Deneyler sonucunda işçilerin morallerini, dolayısıyla performanslarını artıran faktörler Hawthorne Deneyleri Elton Mayo (1927-1932) Çalışanlar deneyde rol üstlendiklerini düşünerek önemli olduklarını hissediyor. Deney grubundakiler kendi aralarında iş bölümü vs. yapıyor, olumlu ilişkiler var. Sosyal ilişkiler olumlu bir çalışma ortamı yaratıyor. 6 Mart 2014 37 belirleniyor. 6 Mart 2014 39 6 Mart 2014 38 Hawthorne Deneyleri Elton Mayo (1927-1932) Bu deneyler sonunda yönetim biliminde, çalışanların morali, grup dinamiği, demokratik yöneticilik, insan ilişkileri, motivasyon gibi kavramlar araştırılmaya başlanmıştır. Neoklasik Yönetim Kuramları İki temel çalışma alanı : 1. İnsan İlişkileri Yaklaşımı: Sosyolog veya psikologların grup içi ilişkiler veya grup etkileşimi alanındaki çalışmalar (Elton Mayo) 2. Davranışçı Yaklaşım : İnsan davranışları, davranışın kaynağı, nedenleri, yönlendirilmesi gibi konulardaki çalışmalar (Maslow, McGregor, McClelland, Argyris) Neoklasik Yönetim Kuramları Varsayımları İnsan informal bir grubun üyesidir Birey yerine grup yaklaşımı Paradan başka güdüleyiciler vardır. Birey işe değer, tutum, beklenti ve deneyimleriyle gelir. İnsanlar sorumluluk almayı sever, ister. İnsanlar fırsat verildiğinde işe yaratıcılığını katar. Performans ve verim için işçilerin yetenek ve deneyimlerini artırabilecekleri ortam ve yapı kurulmalıdır 6 Mart 2014 40 6 Mart 2014 41 6 Mart 2014 42 7
Çağdaş Yönetim Kuramları Sistem Kuramları Yönetimde çağdaş düşüncenin başlangıcı. Örgütün çevre ile ilişkisi keşfedildi Örgüt içi ilişkiler ve işleyiş bir döngüdür. Ludwig Bertalanffy-Genel Sistem Kuramı Katz & Kahn Açık Sistem Kuramı 1950lerden sonra sanayi döneminden sanayi sonrası döneme geçiş oluyor (hizmet sektörü, yeni meslekler, bilgisayar sistemleri). 6 Mart 2014 43 Genel Sistem Kuramı Bertalanfy Sistem, karşılıklı etkileşim içinde bulunan unsurların belirli amaçlar için bir araya getirilip organize edilmesiyle oluşan bir bütündür. Örgüt, birbirine bağlı yapı ve görevlerin oluşturduğu bir sistemdir. Örgüt gruplardan, gruplar da uyum içinde çalışması gereken bireylerden oluşur. 6 Mart 2014 44 Açık Sistem Kuramı Katz&Kahn Örgütün dış çevre ile etkileşimi açık sistem kuramını doğurmuştur. Açık sistemde girdiler çevreden alınır, çıktılar çevreye verilir. Sistemi ve örgütleri birbirine bağımlı ilişkilere dayalı olaylar döngüsü oluşturur. Örgütlerdeki döngüler, kurallar, iş tanımları, roller ve beklentiler, normlar, hiyerarşi ile biçimlendirilir. Örn. Okullardaki her bir akademik yıl bir döngüdür. 6 Mart 2014 45 Durumsallık Kuramı Her koşula uyacak evrensel yönetim ilkeleri yoktur. Her örgütün kendine özgü özellikleri, çalışanları, kültürü vardır. Hangi koşulda hangi teorinin geçerli olacağını araştırır. En iyi yönetim insana, çevreye ve koşullara bağlı olarak kendini uyarlayabilen yönetimdir. İnsan karmaşıktır, ihtiyaçları farklıdır/farklılaşır. Durumsallık Kuramı Sistem planı: her örgüte uyan bir çözüm yolu yok, örgüte has teknik, fiziksel ve sosyal özellikler Örgüt yapısı: yapı, hiyerarşi hizmet türüne göre değişir. Liderlik: tek tip liderlik yerine, çalışanların, örgütün, işin özelliklerine göre liderlik tarzı. X-Y Kuramı McGregor Klasik ve neoklasik kuramlar arasında bir karşılaştırma X kuramı: Klasik kuramlar Y Kuramı : Neoklasik kuramlar 6 Mart 2014 46 6 Mart 2014 47 6 Mart 2014 48 8
X Kuramı Normal insan çalışmayı sevmez, işten kaçar. İnsanların çalışması için zorlanması, kontrol edilmesi, cezalandırılması gerekir. Normal insan sorumluluktan kaçar, yönetilmeyi sever. Çalışanlar her şeyden önce iş garantisini ister. 6 Mart 2014 49 Y Kuramı Çalışanlar tatmin edildiğinde işi doğal kabul eder. Çalışanlar örgütsel amaçlara adanırsa inisiyatif kullanır, kendilerini denetler. Normal insan uygun koşullarda sorumluluk alır, sorumluluk aramayı da öğrenir. İnsan yaratıcılığa değer verir, işine yaratıcılığını katmaya çalışır. 6 Mart 2014 50 Z Kuramı William Ouchi Japon şirketlerinin başarılarının altında yatan toplumsal değerleri araştırmış. Japon ve Amerikan şirketlerinin değerlerini birleştirmiş. Çalışanların tepkileri, motivasyonları, iş değerleri üzerinde kültürün etkisi Uzun süreli istihdam, yavaş değerlendirme ve terfi, katılımcı karar alma, bireysel sorumluluk alma vardır. Güçlü kültür özelliklerine sahip, iç yapılarında yüksek uyum gösteren örgütler Z tipi örgütlerdir. Çalışanlarda üst düzey otonomi ve özgürlük var. Ekonomik insan yerine psikolojik insan anlayışı. 6 Mart 2014 51 Stratejik Yönetim Değişime uyum ve yenileşme Kendine, diğerlerine, geleceğe bakış Neredeyiz, nereye ulaşacağız, nasıl? Uzun dönem planlama düşüncesiyle örgüt içi değişkenler, örgüt dışı faktörlerin birlikte değerlendirilmesi Sezgi - yaratıcı düşünme eylem Planlamacılarla uygulamacılar aynı Stratejik Yönetim Aşamaları Amaç belirleme: Kısa ve uzun dönemli amaçlar Analiz yapma: SWOT analizi Güçlü-zayıf yönler, fırsatlar - tehditler Strateji belirleme: Neler yapılacak, alternatiflerle Strateji uygulama: Alınan kararların uygulanması Strateji izleme: Hedeflere ulaşma kontrolü, dönütler, gerekirse sürecin tekrarı Veya, Neredeyiz - Bu şekilde nereye varacağız - Aslında nerede olmak istiyoruz? Nasıl ulaşacağız? Toplam Kalite Yönetimi Kalite, ürün ya da hizmetin müşteri ihtiyaçlarını tatmin etme yeteneği gösteren özelliklerinin toplamı. Müşteri memnuniyeti sıfır hata TKY, bir örgütteki bütün işlerde kalitenin tüm çalışanların katılımıyla geliştirilmesidir. Sonuç yerine sürecin değerlendirilmesi, kalitesinin artırılması temel. 6 Mart 2014 52 6 Mart 2014 53 6 Mart 2014 54 9
Toplam Kalite Yönetiminde Kullanılan Teknikler Beyin fırtınası : Fikir üretme Balık kılçığı : kalite sorunlarını belirleme Kalite çemberleri: gönüllü grupla sorun çözme Pareto analizi: En önemli sorunlara odaklanma (Sorunların %80 i kurum içi uygulamaların %20 sinden kaynaklı) Benchmarking: Benzer örgütlerdeki yüksek standartları izleme, kendine uyarlama 6 Mart 2014 55 56 10