5. ÜNİTE: TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ

5. Ünite 5. ÜNİTE: TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ (10-13. YÜZYILLAR) KONULAR A. TÜRKLERİN İSLAMİYETİ KABULÜ B. KARAHANLILAR (840-1212) C. GAZNELİLER (963-1183) Ç. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157) D. MALAZGİRT SAVAŞI (1071) E. MALAZGİRT SAVAŞI SONRASI BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1072-1157) F. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ NİN KÜLTÜR VE UYGARLIĞI 153

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) Temel Kavramlar A. TÜRKLERİN İSLAMİYETİ KABULÜ l Gök Tanrı l Gaza l Cihat l İhşid l Fütuhat l İlteber Hazırlık Çalışmaları 1. Farklı kültür ve medeniyetlerin birbiriyle ilişki kurmasında etkili olan faktörler neler olabilir? 2. İslamiyet öncesi Türklerin sosyal ve kültürel hayatı hakkında neler söyleyebilirsiniz? 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Mustafa Kemal Atatürk ün aşağıdaki sözünü okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. Bizim dinimiz için herkesin elinde bir değer ölçüsü vardır. Bu değer ölçüsü ile herhangi bir şeyin bu dine uygun olup olmadığını kolayca takdir edebilirsiniz. Hangi şey ki akla, mantığa, toplum çıkarına uygundur; biliniz ki o, bizim dinimize de uygundur. Bir şey akıl ve mantığa, milletin çıkarına, İslam ın çıkarına uygunsa kimseye sormayın, o şey dinîdir. Eğer bizim dinimiz akıl ve mantıkla uyuşan bir din olmasaydı en mükemmel din olmazdı. En son din olmazdı. (1) Mustafa Kemal Atatürk bu sözleriyle İslam dininin hangi özelliklerini vurgulamaktadır? 1. TÜRKLER NEDEN MÜSLÜMAN OLDU? Türk ler ve Müs lü man lar, Hz. Ömer dö ne min de ka za nı lan Ni ha vend Sa va şı ndan son ra ilk kez sı nır komşu su ol muştu (642). Bu yıl lar da Or ta As ya da Do ğu Kök Türk Dev le ti yı kıl mış (630), Ba tı Kök Türk Dev le ti ise ka rı şık lık lar için de bu lu nu yor du. Hz. Osman zamanında İslam Devleti nin sınırları Ceyhun Nehri ne kadar genişlemiş, bu dönemde Türkler ile Müslüman Araplar arasında ilk mücadeleler yaşanmıştı. Eme vi ler dö nemin de ise uzun sü ren savaşlar sonucunda, Ma ve ra ün ne hir böl ge si Müs lü man Arap la rın eli ne geç miş ti. Emevi le rin ka tı ve sert bir politika izlemeleri, Arap milliyetçiliğine da ya lı yak la şım la rı Türk le rin İs la mi ye ti ka bul et me le ri ni bir sü re en gel le miş ti. Ab ba si ler dö ne min de ise bu an la yış de ğişerek Türk ler ve Arap lar ara sın da olum lu iliş ki ler ya şan ma ya baş la mıştı. Çin li ler ile Arap lar ara sın da Ba tı Tür kis tan ın hâ ki mi ye ti için yapılan Talas Savaşı nda Kar luk or du sunun Müs lü man la rı des tek le me si üze ri ne sa va şı Müs lü man lar ka zanmıştı. Bu gelişme üzerine Çin, Orta Asya daki hâkimiyet mücadelesinden vazgeçmek zorunda kalmıştı. Talas Sa va şı so nu cun da Türk ler le Müs lü man lar arasın da bir ya kın laş ma ol muş ve ti ca ri iliş ki ler ge liş me ye baş la mıştı. Müs lü man tüc car lar, Türk il le rin de ti ca ret ya par ken ay nı za man da Türk le re İs lam di ni ni de anlatıyorlardı. Yaşanan bu gelişmelerden sonra Türkler, kitleler hâlinde İslam dinini kabul etmeye başlamışlardı. Kar luk, Yağ ma ve Çi ğil ler İs la mi ye ti ka bul eden ilk Türk boyları arasında yer almıştı. Bilgi Hazinesi Bugün kullandığımız kâğıt MS. II. yüzyılda Çin de icat edildi. Talas Sa va şı ndan son ra Türk ler kâ ğıt yapma tekniğini Çinlilerden öğrenmiş, Semerkant ta ilk kâğıt fabrikasını kurmuşlardır. Daha sonra kâğıdın Batı ya taşınması dünya kültürünü olumlu yönde etkilemiştir. (1) Atatürkçülük, Atatürkçü Düşünce Sistemi, C 3, s. 227. 154

5. Ünite Talas Savaşı ndan sonra Abbasilerin dostça yaklaşımları ve Gök Tanrı inancı ile İslam dini arasındaki benzerlikler Türklerin topluluklar hâlinde Müslüman olmalarını sağladı. Aşağıdaki tabloyu inceleyerek bu benzerlikleri görelim. İslam Öncesi Gök Tanrı İnancının Özellikleri kötü insanların cehennem (tamu)e gideceğine inanılması ban kesme anlayışının bulunması sayılması maması leri fethetme anlayışının bulunması İslam Dininin Özellikleri nete, kötü işler yapan ve günah işleyenlerin cehenneme gideceğine inanılması kesmeye önem verilmesi nanın günah ve suç sayılması Türkler Ansiklopedisi, C 4, s. 258. (Düzenlenmiştir.) Yukarıda verilen bilgilere göre Türklerin İslam dinini benimsemesinde sizce hangi neden daha önemli rol oynamış olabilir? Türk le r ile Müslüman Arap lar arasındaki ya kın laş ma so nu cun da Ma ve aün ne hir böl ge sin de ki Türk ler de Müs lü man lı ğı ka bul et me ye baş la dı lar. İslamiyeti ilk kez devlet dini olarak kabul edenler İtil (Volga) Bulgarları oldu. X. yüzyıl başında İtil Bulgarları ile Abbasiler arasında diplomatik ilişkiler kuruldu. İtil Bulgarları ilteber (hükümdar)i Al mış Han ın is te ği üze ri ne Bağdat taki Ab ba si halifesi kendisine din adamı ve askerî uzmanlardan oluşan bir heyet gönderdi. Müslüman heyetin İtil e ulaşmasının ardından İtil Bulgarları 922 yılında topluca Müslüman oldular. (1) Ta ri hî bir anek dot ta ge çen bil gi le re gö re Cu ma hut be le rin de Al lah ım Bul gar il te be ri ni doğ ru yo la gö tür. de ni li yor du. Hü küm dar, ba ba sı Müs lü man ol ma dı ğı için onun adı nın ye ri ne Ab dul lah adı nı kul lan dı. Bul gar Türk le ri o sı ra da es ki örf ve adet le ri ni, ba zı la rı İs lam a uy ma sa da de vam et ti ri yor lar dı. Di ğer ta raf tan Müs lüman lı ğın şart la rı nı ye ri ne ge tir me ko nu sun da da çok ka rar lı idi ler. Ni te kim Baş kurt Türk le ri o sı ra da Hristiyan ola cak ken Bul gar lar bu nu en gel le di ler. (2) İtil Bulgarları ilteberi Almış Han ın, Abbasi halifesinden din adamı istemesinin nedenleri neler olabilir? (1) Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi, s. 168. (2) Erol Güngör, Tarihte Türkler, s. 63, 64. Düzenlenmiştir. 155

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) Aşağıda verilen İslamiyet ve Türkler adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 1. Etkinlik: İSLAMİYET VE TÜRKLER İs la mi ye tin ka bu lü Türk le re ye ni bir ruh ve kuv vet ver miş, As ya step le rin den Av ru pa iç le ri ne ka dar uza nan sa ha lar da bü yük ve uzun ömür lü dev let le rin ku rul ma sın da baş lı ca et ken ol muş tur. Müs lü man Oğuz la rın Hz. Mu ham med za ma nın dan be ri asır lar ca ger çek leş ti remedikleri Ana do lu nun fet hi ve bu ra nın ikin ci bir Türk va ta nı ol ma sı ile Os man lı Dev le ti nin dün ya ta ri hi nin en bü yük ve en uzun ömür lü dev let lerden bi ri olmasında İslam dininin oynadığı rol son derece önemlidir. Daha da önemlisi, İslam dininin ortaya koyduğu nizam ile Türk töre ve yaşayışı birbirine uyduğu, birbirini tamamladığı için Türkler millî varlık ları nı de vam et tir miş ler dir. İs lam di ni ni ka bul eden Türk boy la rın dan hiç bi ri di ğer din le ri ka bul eden ler gi bi var lık la rı nı kay bet me miş ler dir. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi C 6, s. 54. (Özetlenmiştir.) Türklerin Müslüman olması İslam dünyasını nasıl ve ne şekilde etkilemiştir? Türkler, İslam dinini kabul edince kültürel alanda önemli gelişmeler göstermişlerdir. Bu geçiş döneminde Di van-ı Lü gati t Türk, Ku tad gu Bi lig, Di van-ı Hik met ve Ata be tül Ha ka yık gibi Türk-İslam eserleri yazılmıştır. Türkler, İslamiyeti benimsedikten sonra bir yandan ulusal benliklerini, gelenek görenek ve törelerini korumaya çalışırlarken bir yandan da sosyal yaşamlarını İslamiyetle uyumlu duruma getirmişlerdir. Bu bağlamda Türklerin sosyal yaşamlarında bazı değişiklikler görülmüştür. Bu değişikliklerin yaşanmasında İslam dininin kurallarının etkisi olduğu gibi karışıp kaynaştıkları diğer Müslüman halkların kültürlerinin de önemli etkisi olmuştur. Aşağıda verilen İslam Dini ve Türk Toplum Yapısı adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 2. Etkinlik: İSLAM DİNİ VE TÜRK TOPLUM YAPISI Türk-İslam devletlerinde halkın belli bir bölümü göçebe idi. Çadırlarda yaşar, sürülerinin peşinde yazın yaylalara, kışın da kışlaklara göç ederlerdi. Köy, kasaba ve kentlerde oturanlar da çiftçilik ve zanaatla uğraşırlardı. İslamiyeti benimsedikten sonra Türklerin yerleşik yaşama geçişleri hızlandı. Kent, köy ve kasabalarda oturanların oranı arttı. Çeşitli dillerin konuşulduğu Türk toplumunda İslam hukuku belirleyici oldu. Türk toplumu eski inançların etkisiyle farklı din ve mezheplere karşı hoşgörülerini kaybetmedi. Türkler Müslüman olduktan sonra da giyim, yemek kültürü, örf ve âdetlerini sürdürdüler, kendilerine has kıyafetleriyle Arap ve İranlılardan kolaylıkla ayrıt edilebilme özelliğini bu dönemde de korudular. Türklerdeki vergi sistemi ziraat ve ticaretten alınan vergilere dayanıyordu. Müslümanlardan zekât ve öşür, gayrimüslümlerden ise cizye ve haraç vergisi alınıyordu. İslamlaşma ile birlikte Türk toplumunda daha önce de olduğu gibi sınıflı bir toplum yapısı hiçbir zaman yaşanmadı. Adalet önünde herkes eşit haklara sahipti. İslam dini, Türk toplum yapısında ne gibi değişiklikler meydana getirmiştir? 2. TÜRKLERİN İSLAM DİNİNE OLAN HİZMETLERİ Müslüman olduktan sonra Türklerin İslam dinine hangi hizmetleri yaptıklarını zihnimizde canlandırmaya çalışalım. Pek çok bilim insanı, Türklerin Müslümanlığı kabul ettikten sonra bütün varlıkları ile İslam dinine hizmet ettiklerini söylemektedir. İslam dinine hizmet konusunda hiçbir fedâkârlıktan kaçınmayan Türkler, Abbasi Devleti nin hizmetine girerek siyasi alanda görev yapmışlardır. Halife Memun ve Mutasım Türklerin İslam ülkesine yerleşmeleri yönünde çaba gösterdiler. İçte mezhep kavgalarını, dışta Bizans ile olan sorunlarını Türklerin askeri gücü ile aşmaya çalıştılar. Türkler için özel şehirler kurdular. Abbasilerin Bizans sınırı boyunca Avasım şehirlerine Türkleri yerleştirmesiyle Bizans a karşı İslam dünyasının savunuculuğunu yaptılar. XI. yüzyıl sonlarına doğru başlayan Haçlı Seferlerine karşı İslam dünyasını savundular. 156

5. Ünite Türklerin Anadolu da egemenlik kurmasından sonra başlayan ve İslam dünyasını hedef alan Haçlı Seferleri ne karşı Türkler, Anadolu yu ve İslam dünyasını başarıyla savundular. Türkler İslamiyeti Kafkaslar, Balkanlar ve Orta Avrupa ya kadar yaydılar. Türkistan ve Ön Asya daki Türk kentleri eğitim ve bilim kurumlarıyla donatıldı. Bu eğitim kurumları içinde Büyük Selçuklu hükümdarı Sultan Alp Arslan ın isteği ile Bağdat ta Vezir olan Nizamülmülk tarafından kurulan Nizamiye Medreseleri önemlidir. Açılan medreselerde pek çok Müslüman Türk bilgini ve mutasavvıfı yetişti. Bu medreselerde dinî konulara ağırlık verilmekle beraber, edebiyat, dil, aritmetik gibi konularda da eğitim verilmekteydi. İslam sanatının oluşumunda Türklerin önemli etkileri oldu. Türkler başta mimarlık olmak üzere hat, süsleme, ağaç işleri, seramik, çinicilik, maden işlemeciliği ve minyatür sanatında İslam uygarlığına önemli katkılarda bulundular. Mısır da Tolunoğlu Ahmet Camisi, İsfahan da Mescid-i Cuma (Ulu Cami), Merv de Sultan Sencer Camisi, Rey de Tuğrul Bey ve Nahcivan da Mümine Hatun Kümbetleri günümüze ulaşan önemli mimari yapıtlardır. 3. MISIR DA KURULAN İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ IX. yüz yıl da Ab ba si ler za ma nın da Türk le rin or du da ve yö ne tim de et ki le ri art mış, bir çok önem li gö rev lere, va li lik le re ve ko mu tan lık la ra ge ti ril miş ler di. Göreve getirilen bu komutan ve valiler ara sın da To lu noğ lu Ah met ile Muhammed de bulunmaktaydı. Abbasi Devleti nin merkezî otoritesi bozulunca Mısır a gönderilen bu iki Türk valisi daha sonra aşağıdaki haritada gördüğünüz topraklarda bağımsızlıklarını ilan etmişlerdi. a. To lu no ğul la rı (868-905) Abbasi halifeliğinden ayrılarak Mısır da ilk Türk devletini ku ran baş kent yapmıştır. Tolunoğulları Mı sır da ku ru lan İlk Türk-İs lam Dev le ti olmuştur. Bu dö nem de Mısır ekonomik, kültürel ve sosyal alan da büyük gelişme göstermiştir. Tolunoğlu Devleti nde yöneticiler Türk, halk ise çoğunlukla Arap tı. To lu no ğul la rı, Mı sır ın ba yındır lı ğı için çok çalışarak bölgeyi ca mi, han, ha mam gi bi sos yal ve din sel ya pı lar la do nat mışlardır. Nil Neh ri nin akı şı nı dü zen le mek için 5.1. Harita: Tolunoğulları ve Ihşidîler (Tarih Atlası 1, s. 27.) su ka nal la rı yaparak ta rı mın ge lişme si ni sağlamışlardır. To lu no ğul la rın dan ka lan en önem li ya pıt To lu noğ lu Ah met Ca mi si dir. To lu no ğul la rı dö ne min de Mı sır, mi ma ri de de al tın ça ğı nı ya şamıştır. Tolunoğlu Ahmet kurduğu eczanede yoksul ve kimsesiz halka ücretsiz ilaç verip onları tedavi ettirmiştir. To lu no ğul la rı, ken di le rin den son ra Mı sır da ku ru lan dev letle re ör nek ol muşlardır. Mı sır da bin yıl sü re cek olan Müs lüman Türk ege men li ği nin te mel le ri ni at mışlardır. Tolunoğlu Ahmet in ölümünden sonra başa geçen hükümdarlar döneminde iç karışıklıklar yaşanmıştır. Yeniden gücünü artıran Abbasiler 905 yılında Tolunoğulları devletinin varlığına son vermiştir. Tolunoğulları zamanında yapılan çalışmaların Türk-İslam tarihindeki yeri hakkında neler söyleyebilirsiniz? 157

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) b. İhşidiler (Akşitler) (935-969) Mı sır da ku ru lan ikin ci Türk-İs lam Dev le ti dir. Ku ru cu su olan Muhammed ha li fe ta ra fın dan prens, hü küm dar an la mı na ge len İh şid un va nı verildi. Bu un van ay nı za man da dev le tin de adı oldu. Tolunoğulları Devleti nde olduğu gibi devlet yönetiminde Türkler bulunurken halkın gibi önemli yerleri egemenlikleri altına aldılar. Kutsal yerler böylece ilk kez Türklerin eline geçmiş oldu. İh şidiler, Mısır daki üretimi artırmak için sulama ya bü yük önem ver erek ka nal lar ve set ler yaptılar. Ekonomileri çok güçlü olan İhşidoğulları yandaki fotoğrafta görülen altın para bastırdılar. Ül ke nin sınırlarını Anadolu ya kadar genişlettiler. Bu İslam devletine 969 yılında 5.1. Fotoğraf: İhşidoğulları Ahmet dönemine ait altın para (Türk Dünyası Kültür Atlası, s. 120.) Mısır a vali olarak gönderilen Türk komutanların kısa sürede başarılı olmalarının ve devlet kurmalarının Türk tarihindeki önemi nedir? Bilgi Hazinesi Mısır da ku ru lan To lu no ğul la rı ile İh şi di le rin eko no mi si bü yük öl çü de ti ca re te dayalıydı. Uzak Do ğu ticari malları, Mısır limanlarında Batı mallarıyla değiş tokuş edilir ya da Mısır üzerinden Akdeniz limanlarına ulaştırılırdı. Bu durum Mısır da canlı bir ticaretin yaşanmasında etkili oldu. Mısır ın coğrafi konumu ve önemi, coğ ra fi ke şiflerin sonuna yani yeni ticaret yol larının bulun masına kadar devam et ti. Mısır da kurulan Türk-İslam Devletlerinin kı sa sü re de yıkılmasının sebepleri olarak neler söyleyebilirsiniz? Aşağıda Müslüman Türkler Mısır da adlı etkinlikte verilen Mısır da kurulan Türk Devletlerine ait bilgileri tablodaki ilgili bölümlere yazınız. 3. Etkinlik: MÜSLÜMAN TÜRKLER MISIR DA Mısır da Kurulan Türk Devletleri Mısır ekonomisine katkıları İhşidilerin Mısır da kurulan diğer Türk Devletlerinden farkı Tolunoğulları..................... İhşidiler..................... Yıkılmalarındaki ortak özellikler..................... 158

5. Ünite TEMEL KAVRAMLAR l Siyasetname l Hacib l Menkıbe l Lügat l Ribat B. KARAHANLILAR (840-1212) Hazırlık Çalışmaları 1. Karahanlılar Devleti nin Türk kültürü ve diline önem vermesinin nedenleri nelerdir? Araştırınız. 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Arkadaşlarınızla paylaşınız. Aşağıdaki haritayı inceleyerek altındaki soruyu cevaplayınız. 5.2. Harita: Karahanlılar (Tarih Atlası 1, s. 29.) Karahanlılar Devleti nin kurulduğu yeri ve komşu olduğu ülkeleri söyleyiniz. 1. KARAHANLI DEVLETİ NİN KURULUŞU Karahanlılar, Orta Asya da kurulan ilk Türk-İslam Devleti dir. Bu özelliği ile Karahanlı Devleti nin Türk tarihinde özel bir yeri ve önemi vardır. Ku ru luş dö ne mi ile il gi li faz la bil gi ol ma yan Ka ra han lı Dev le ti nin temelleri ilk Türk-Müs lü man boylarından olan Kar luk, Yağ ma ve Çi ğil boy la rı tarafından atılmıştır. Or ta As ya da Uy gur Dev le ti nin yı kıl ma sı (840) ile böl ge deki Türk var lı ğı nı Ka ra han lı lar devam ettirmişlerdir. Karahanlı Devleti nin bilinen ilk hükümdarı Bilge Kül Kadır Han dır. Karahanlılar güneydeki komşuları olan Gaznelilerle sık sık savaşmışlardır. Kaş gar, Ba la sa gun, Bu ha ra ve Se mer kant Karahanlıların önem li mer kez le ri ara sın dadır. Ka ra han lı la ra bu adın ve ril me ne de ni, bu ai le ye men sup hü küm dar la rın un van la rı ara sın da Ka ra (kuv vet li, güçlü) sıfatına sıkça rastlanmasındandır. X. yüzyıl başlarında hükümdar olan Satuk Buğra Han, hükümdar olmadan önce Müslümanlarla yakın ilişkiye girmiş ve İslamiyeti kabul etmişti. Müslüman olduktan sonra Abdülkerim adını alan Satuk Buğra Han tahta geçince İslamiyeti devletin resmi dini olarak kabul etmiştir (920). Satuk Buğra Han ın hayatını savaşlarını ve İslamiyete girişini anlatan Satuk Buğra Han Menkıbesi nin Karahanlılar tarihindeki yeri önemlidir. 850 Volga Bulgar Krallığı kuruldu. 860 Doğu Avrupa da Kiril Alfabesi oluşturuldu. 865 Bulgarlar ve Sırplar Hristiyanlığı kabul etti. 159

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) 2. KARAHANLI DEVLETİ NİN YIKILMASI Karahanlıların hüküm sürdüğü bölgeler canlı birer ticaret merkezi konumdaydı. Özellikle Kaşgar şehri ipek ve baharat yüklü kervanların yolunu aydınlatan bir fener, kervancıların soluk aldığı bir vaha gibiydi. Bu raya Tibetli tuz tüccarları, Mançuryalı ipek tüccarları, Pakistan ve Hindistanlı tüccarlar sık sık alışverişe gelirlerdi. Buhara ve Semerkant şehirleri Karahanlıların önemli dokuma merkezleri arasında yer alırdı. Buhara, Karahanlı hükümdarı Nasr Bin Ali döneminde alınarak Samanoğullarına son verildi. Maveraünnehir bölgesi Karahanlıların eline geçti. Güneyde bulunan Gaznelilerle sık sık savaşlar yapıldı. Devlet içinde yaşanan karışıklıklardan dolayı ülke ilk Türk devletlerinde olduğu gibi doğu ve batı olarak ikiye ayrıldı. Doğu Karahanlılara Karahıtaylılar (1211), Ba tı Ka rahan lı la ra ise Har zem şah lar (1212) son verdi. 3. KARAHANLI DEVLETİ NİN KÜLTÜR VE UYGARLIĞI Kara han lı lar yönetimde büyük oranda es ki dev let anlayışını sür dür düler. Türk tö re si ni ve ge le nek le ri ni de vam et tir diler. Hükümdarlar tanrı tarafından bağışlanan bazı özelliklere sahiptiler. Hâkimiyetlerinin kaynağı ilâhidir. Ka ra han lı Dev le ti nin güç lü bir eko no mi si var dı. Karahanlılar hay van cı lık ya ptılar ve ve rim li toprakla ra sa hip olan Ma ve ra ün ne hir de çok çe şit li ta rım ürün le ri ye tiş ti rdiler. İpek Yo lu üze rin de ki ker van ti ca retiyle de dev lete önem li gelir sağl adılar. Karahanlıların, Müslüman olmalarına rağmen İslamiyet öncesi Türk devlet yönetiminin bazı özeliklerini devam ettirmelerinin nedenleri neler olabilir? Aşağıda verilen Türk Şehirleri adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 4. Etkinlik: TÜRK ŞEHİRLERİ Müslüman coğrafyacı İstihari İslam ülkelerinde genel manzarası Buhara kadar güzel olan bir başka şehir ne gördüm ne de işittim. demiştir. Semerkant, kelime anlamı bakımından Semiz ve Kent kelimelerinden meydana gelmiştir. Tarihçiler buraya zengin şehir adını vermişlerdir. Gökyüzünün engin maviliği kadar Semerkant ın da zengin yeşilliği vardır. Buranın evleri ay ışığında yıldızlar gibi parlar, nehirleri ise gökyüzündeki kehkeşan (samanyolu)ı andırır. İnsanların öbür dünyalarında cenneti vardır, bu dünyanın cenneti ise Semerkant tır. 5.2. Fotoğraf: Semerkant taki Registan Meydanından bir görünüm (Özbekistan) Kaşgar ismi Çince Kaşi yani ışıldayan inci anlamına gelir. Orta Asya nın önemli merkezlerinden biri olan bu şehir ipek ve baharat ticareti yapanların uğrak yerleri arasındadır. Kaşgar şehrinde kurulan pazarda Tibetli tuz tüccarları, Mançuryalı ipek tüccarları ile Pakistan ve Hindistan dan gelen baharatçılar alışverişte bulunurlardı. Zekeriya Kitapçı, Yeni İslam Tarihi ve Türkistan, s. 246-253. (Düzenlenmiştir.) Coğrafyacı İstihari nin verdiği bilgilerden hareketle Türk-İslam şehirleri için neler söylenebilir? Doğu Türkistan ile Maveraünnehir arasındaki bölgede kurulan Karahanlı Devleti nin kullandığı yazı diline Karahanlı Türkçesi veya Hakaniye Türkçesi denilmiştir. Devlet, kuruluşundan yıkılışına kadar Türk kültürüne önem vermiş, Türkçe edebi bir dil olmuş ve ilk defa Türk-İslam eserleri ortaya çıkmıştır. Karahanlılar bilime ve bilim insanlarına önem vermiş, bilim insanlarına rahat çalışabilecekleri ortam sağlamışlardır. 870 Türk İslam düşünürü doğdu. 904 Ruslar İstanbul u kuşattı. 911 Turfan Uygur Devleti kuruldu. 916 Moğolistan da Hitan Krallığı kuruldu. 960 Büyük Selçuklu Devleti Selçuk Bey in önderliğinde Cent Kenti ne girdi. 160

5. Ünite Aşağıda verilen Karahanlıların Değerli Mirası adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 5. Etkinlik: KARAHANLILARIN DEĞERLİ MİRASI Yanda temsilî resmi verilen Kaşgarlı Mahmut, Karahanlı Devleti nde yetişen en önemli bilim insanlarından biridir. Yazdığı en büyük eser Divan-ı Lügati t Türk tür. Bu eser İlk Türkçe sözlük olması bakımından önemlidir. Bu eseri nasıl yazdığını kendisinden dinleyelim: Türk le rin ya şa dı ğı şe hir le ri, boz kır la rı do laş tım ve Türk, Türk men, Oğuz, Çiğil, Yağma, Kırgız lehçelerini öğrendim. Ayrıca bu dili en iyi ve en etkili şekilde ko nu şan lar dan, en eği tim li ler den, so yu en kök lü ki şi ler den öğrendim. Mız rak kullan mak ta en be ce rik li ler den bi ri si yim. Türk ka vim le rin den her bi ri nin leh çe si ni mükemmel öğrendim ve güzelce sıralanmış bir düzen içinde kapsamlı bir kitapta topladım. Arayan kelimeyi doğru yerde bulsun ve dileyen onu bir düzen içinde görebilsin diye kitabı alfabetik sıraya göre düzenledim. Düz yazı ve dizelerle, atasözleriyle, hikmetli sözlerle ve zarif bir dille donattım. Pürüzlü yerlerini düzelttim, çu kur la rı nı ve kuyularını dol dur dum, tek tek her ke li me yi uy gun ol du ğu ye re ko yarak ve on la rı be lir siz lik ten kur ta ra rak ki ta bın üze rin de yıl lar ca ça lış tım. Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, C 2, s.124. (Düzenlenmiştir.) 5.1. Resim: Kaşgarlı Mahmut un temsilî resmi (Mehmet Özel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 460. ) 1. Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati t Türk ü yazarken sizce nelere dikkat etmiş ve nelere önem vermiştir? 2. Bize miras olarak bırakılan Divan-ı Lügati t Türk gibi eserler neden önemlidir? Bilgi Hazinesi Filolog, etnograf ve ilk Türk haritacısı olan Kaşgarlı Mahmut XI. yüzyılda yaşamıştır. İlk Türkçe sözlük özelliği taşıyan Divan-ı Lügati t Türk en önemli eseridir. 1072 yılında yazmaya başladığı bu ölümsüz eseri 1074 yılında tamamlamış ve Bağdat taki Abbasi Halifesi El-Muktedi Billah a sunmuştur. Kaşgarlı Mahmut Türk kültürünü ve dilini Araplara öğretip tanıtmak gibi büyük bir görev üstlenmiştir. Bu değerli eser 1908 yılında İstanbul da bulunmuş, 1915 ve 1917 de ilk baskısı yapılmıştır. UNESCO 2008 yılını Kaşgarlı Mahmut yılı olarak ilan etmiştir. Mehmet Özel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 460. (Düzenlenmiştir.) Yanda temsilî resmi verilen Yu suf Has Ha cib, Kaş gar lı Mah mut ile ay nı dönemde Karahanlı Devleti sınırları içinde yaşamıştır. Bir siyasetname özelliği taşıyan, insanın yaşamında ihtiyaç duyacağı tüm bilgileri içeren ve Mutluluk Veren Erdem anlamına gelen Kutadgu Bilig adlı eseri yazmıştır. Bu eser her iki dün yada mut lu ol mak is te yen le re bir reh ber dir. Yusuf Has Hacib eserinde dev le ti yö ne ten ki şi le re de ses len ir ve na sıl bir ida re iz leme le ri ge rek ti ği ni anlatır. Kutadgu Bilig de dört şahıs ile onların taşıdığı fikirlerden söz eder. Gündoğdu adlı hükümdar kanun ve adaleti, Aydoldu adlı vezir mutluluğu, Aydoldu nun oğlu Öğdülmüş aklı ve ilmi, Odgurmuş adlı zahid ise akıbeti (hayatın sonu) temsil eder. 5.2. Resim: Yusuf Has Hacib in temsilî resmi (Mehmet Özel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 460.) 161

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) Aşağıda verilen Hükümdarın Özellikleri adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 6. Etkinlik: HÜKÜMDARIN ÖZELLİKLERİ Za lim adam uzun süre bey li ğe sa hip ola maz, za li min zul mü ne halk uzun za man da ya na maz. Ey bey! Ül ken de uzun sü re hü küm sür mek is ter sen ka nu nu doğ ru uy gu lat ma lı ve hal kı ko ru ma lı sın. Devlet için asker ve ordu lazımdır. Askeri beslemek için de çok mala ihtiyaç vardır. Bunu elde etmek için halkın zengin olması gerekir. Halkın zengin olması için de doğru kanunlar konulmalıdır. Bey, güler yüzlü, tatlı sözlü, yumuşak huylu olmalıdır. Bey, gönlünü alçak tutmalı, eli açık ve merhametli olmalıdır. Asık suratlı, kibirli ve mağrur insan herkesi kendisinden nefret ettirir. Ey Devletli Hükümdar! Eğer halkından fakirlik adını kaldıramazsa bir kimse nasıl hükümdar olur? Giderini gelirine göre ayarla, sana yakışacak sözleri sarf et. Ağzından yalan söz çıkarma, yalan söz ile insan kendi itibarını düşürür. Kardeş ve akrabaya yakınlık göster, güler yüzle büyüğün ve küçüğün gönlünü al. Tuzu, ekmeği bol tut, başkalarına ikram et, bir kimsenin ayıbını görürsen açma, üstünü ört. Hükümdarlığın temeli doğruluktur. Hükümdarlar doğru olursa dünya huzura kavuşur. Güneşe bak! Küçülmez, bütünlüğünü daima muhafaza eder, parlaklığı hep aynı şekilde kuvvetlidir. Hükümdarın ahlakı da ona benzer, doğruluk ile doludur ve hiçbir vakit eksilmez. Saadetle yükselmek için insana doğruluk lazımdır. İnsanlık doğruluğun adıdır. Hükümdarın sözü doğru olmalı, tavır ve hareketi güven vermelidir ki halk ona inansın ve huzur içinde yaşasın. Ey Hükümdar! Tanrı seni doğruluk için bu göreve getirdi, doğru ol ve doğruluk ile yaşa. Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, C 2, s. 9. (Düzenlenmiştir.) 1. Yusuf Has Hacib in hükümdara yönelik olan öğütlerine katılıyor musunuz? Niçin? 2. Devlet için askere ve orduya, asker için mala, mal için zenginliğe, halk için doğru kanunlara ihtiyaç vardır. görüşüne katılıyor musunuz? Niçin? 3. Halkın huzur ve güven içinde yaşaması için hükümdar hangi özelliklere sahip olmalıdır? Bilgi Hazinesi Yusuf Has Hacib, Balasagun şehrinde doğmuş, XI. yüzyılda yaşamış bir şairdir. Yazdığı en önemli eser olan Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Erdem) i Karahanlı hükümdarı Ebu Ali Hasan a sunmuştur. Kutadgu Bilig, Türk-İslam Edebiyatının ilk eseridir. Yaklaşık 6500 beyitten oluşmaktadır. Fergana, Mısır ve Viyana da birer kopyası bulunmaktadır. 1077 yılında vefat eden Yusuf Has Hacib in mezarı Doğu Türkistan ın en önemli şehirlerinden biri olan Kaşgar dadır. Mehmet Özel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 460. (Özetlenmiştir.) Kara han lı lar ticareti geliştirmek amacıyla ri bat de ni len ker van sa ray lar yapmışlardır. Düzenli bir posta teşkilatı kuran Karahanlılar, hastaneler yaparak sağlığa önem vermişlerdir. Karahanlılarda resmî dil Türkçedir. Resmî yazışmalarda Uygur yazısını kullanmışlardır. Türk ve İs lam kül tü rü nün kay naş tırılarak verildiği söz lü eserler ara sın da Sa tuk Buğ ra Han Des ta nı ve Cen giz Na me bulunmaktadır. Ka ra han lı lar çok sa yı da ca mi, med re se ve sos yal ku rum yapmışlardır. Karahanlılar dönem inde Kaş gar, Balasagun, Semer kant ve Buhara yüksek bir ilim ve kül tür mer kezi hâline gelmiştir. 162

5. Ünite Temel Kavramlar C. GAZNELİLER (963-1183) l Sultan l Gulam l İmparatorluk Hazırlık Çalışmaları 1. Gaznelilerin Türk-İslam tarihindeki yeri hakkında araştırma yapınız. 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki haritayı inceleyerek altındaki soruları cevaplayınız. 5.3. Harita: Gazneliler (Tarih Atlası 1, s. 30.) 1. Gaznelilerin kurulduğu bölgenin coğrafi konumu ile ilgili olarak neler söylenebilir? 2. Gaznelilerin kurulduğu bölgede günümüzde hangi devletler varlıklarını sürdürmektedir? 1. GAZNELİLER DEVLETİ NİN KURULUŞU Gaz ne li ler bu gün kü Af ga nis tan ve Pa kis tan do lay la rın da hü küm sür müş Türk-İslam devletidir. 963 yılında Alp Tiğin zamanında temeli atılan ve ilk dö nem le ri ka rı şık lık için de ge çen Gazneliler, Sebük Tegin zamanında bağımsız devlet hâline gelmiştir. Bu nedenle Sebük Tegin devletin asıl kurucusu sayılmıştır. Başkenti Gazne olan Gazneliler Devleti ni her bakımdan zirveye ulaştıran Sultan Mahmut tur (998-1030). Güçlü ve düzenli bir ordu kuran Sultan Mahmut döneminde Gaznelilerin sınırları genişlemiştir. Gazneli Mahmut, Büveyhoğullarına karşı yaptığı mücadelelerle Abbasi halifesini Şii tehlikesine karşı korumuştur. Abbasi halifesi de bu başarısından dolayı ona Sultan unvanını vermiştir. Sultan Mahmut daha sonra Karahanlılara üstünlüğünü kabul ettirerek Buhara, Horasan ve Herat bölgelerini ele geçirmiştir. Gazneli Mahmut a Abbasi halifesinin Sultan unvanını vermesi Gazneliler için neden önemlidir? 965 Matematik ve fizik alanında çalışmalar yapan İbn ül Heysem doğdu. 969 Kahire Şehri ni kurdu. 970 Abbasiler İstanbul u kuşattı. 163

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) Yanda temsilî resmi verilen Gazneli Mahmut Hindistan a on yedi sefer düzenledi. Sistan, Pencap ve Multan bölgelerini ele geçirerek ülkesinin sınırlarını Ganj Irmağı na kadar genişletti. Bu seferlerde sağladığı başarılar ona İslam dünyasında saygınlık kazandırdı. Hindistan a yapılan seferler sonucunda İslamiyet geniş bir alana yayıldı. Ele geçirilen bölgelerin yer altı ve yer üstü zenginlikleri de Gaznelilerin denetimine girdi. Bilime ve bilim insanlarına önem veren Gaz ne li Mah mut, devrin en bü yük bi lim insanlarını ve sa nat çı la rını sarayına topladı. Sul tan Mahmut un 400 e ya kın şa ir ve bilim insanını sarayında topladığı söylenmektedir. Bu dönemin en önemli bilim insanı, Gazneli Mahmut un sarayımın en değerli hazinesi dediği ünlü Türk bilgini Biruni dir. Aşağıda verilen Bir Hikâye adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 5.3. Resim: Gazneli Mahmut un temsilî resmi (Türkler Ansiklopedisi, C 5, s. 288.) 7. Etkinlik: BİR HİKÂYE Bir tüccar, Sultan Mahmut un zulme uğrayanlara adalet dağıttığı yere geldi. Sultan ın oğlu Mesut tan şikâyet etti ve yakındı. Ey efendimiz, ben tüccarım. Bir süredir burada kalmışım, istiyorum ki kendi şehrime döneyim. Dönemiyorum zira senin oğlun Mesut benden altmış bin dinarlık eşya ve kumaş satın aldı. Bu eşyanın parasını bana vermiyor. Emir Mesut u benimle birlikte kadıya göndermeni isterim. dedi. Sultan Mahmut bu sözden dolayı kızdı ve üzüldü. Oğlu Mesut a sert bir haber gönderdi ve Tüccarın hakkını kendisine derhal ver. Eğer bir sebep göstereceksen onunla Karar Meclisinde hazır ol ki adaletin icap ettiğini yerine getirsinler. diye emretti. Tüccar kendi sarayına gitti. Elçi, Mesut un nezdine geldi, babasının mesajını verdi. Mesut aciz kaldı. Hazinedarına Bak bakalım, hazinede nakit altın ne kadar toplanmıştır? dedi. Hazinedar gitti ve geri geldi. Yirmi bin dinardan fazla param yok. dedi. O parayı alınız, tüccara götürünüz, geri kalan kırk bin dinar için üç gün mühlet isteyiniz ki ödeyeyim. dedi. Yine Mesut, elçiye Sultanın katına arz et ki yirmi bin nakit dinarı bu saat ödedim, geri kalanı için üç güne kadar tüccardan aman diledim. Ben kaftanımın belini bağlamış ve çizmemi giymiş olarak Sultan ne emreder diye ayakta bekliyorum. dedi. Elçi gidip geldi ve sultan Yargı Meclisinde hazır ol veya geri kalan parayı teslim et. Şunu gerçekten bil ki bu parayı tamamıyla ve kemaliyle tüccara ödemediğin ve onun ağzından Mesut hakkımı bana ödedi. sözünü işitmediğim müddetçe benim yüzümü bir daha göremezsin! diyor, dedi. Mesut un söz söyleme gücü kalmadı. Her tarafa adam gönderdi, borç istedi. İkindi namazı vaktinde altmış bini tüccara verdi. Mesut ve tüccar sultanın katına gittiler. O zaman Sultan Mahmut razı oldu. Bu haber dünyanın her tarafına yayılınca tüccarlar Kıtay dan, Çin den ve Mısır dan Gazne ye doğru yola koyuldular ve bütün dünyada ne kadar zarif şeyler varsa Gazne ye getirmeye başladılar. Nizamülmülk, Siyasetname, s. 228-229. (Özetlenmiştir.) 1. Sultan Mahmut un devlet adamlığı ile ilgili neler söylenebilir? 2. Sultan Mahmut un adalet ve hak anlayışına önem vermesinin nedenleri nelerdir? 3. Siz olsaydınız bu etkinliğe nasıl bir başlık verirdiniz? 985 Oğuzların Kınık Boyu, Samaniler tarafından Buhara yakınlarındaki Nur kenti ne yerleştirildi. 988 Ruslar Hristiyan Ortodoks mezhebini benimsedi. 999 Büyük Selçuklu Devleti nin kurucusu olan Kınık Boyu Gazneliler ile savaşa başladı. 1000 Macarlar, Hristiyanlığın Katolik mezhebini benimsedi. Çinliler barutu ilk kez kullandı. 164

2. GAZNELİLER DEVLETİ NİN YIKILMASI, KÜLTÜR VE UYGARLIĞI 5. Ünite Gaz ne li Mah mut un ölümü ile ye ri ne ge çen oğ lu Me sut, ba ba sı nın ba şa rı la rı nı de vam et ti re me di. Bu yıllar da Gaz ne li ler, Selçukluların bas kı la rı na kar şı ko ya madılar. Selçuklu komutanlarından Tuğ rul ve Çağ rı Bey, Ne sa ve Se rahs Sa vaşlarında Gaz ne li le ri yendiler. Selçukluların Horasan bölgesine yerleşmesi ve ardından Tuğrul Bey in bağımsızlığını ilan etmesi üzerine 1040 yı lın da Sel çuk lular ve Gaz ne li ler Dandanakan denilen yerde kar şı kar şı ya gel di ler. Sa va şı kay be den ve Hin dis tan a çe ki len Sul tan Me sut da ha son ra çıkan karışıklıklar sonucunda öl dü rül dü. Bu savaşla birlikte Selçuklular kuruluşunu tamamlarken Gazneliler zayıflayarak yıkılış dönemine girdiler. Giderek güç ten dü şen Gaz ne li le re Afganistan ın yer li hal kı olan Gur lu lar son ver di (1187). Gaz ne li le rin yı kı lış sü re ci ni oluş tu ran fak tör ler den bi ri de farklı ulus lar dan oluşmasıydı. Gazneliler ordusunda birçok milletten asker bulunurdu. Ordunun çoğunluğunu savaşta esir edilen kölelerden seçilip yetiştirilen askerler meydana getirirdi. Aşağıdaki minyatürde görülen Gazneliler ordusu gulam, düzenli birlikler, eyalet askerleri ve ücretli askerlerden oluşurdu. Gazneliler ekonomik hayatın gelişmesi için ticarete büyük önem verirlerdi. İpek ve Baharat yollarının topraklarından geçmesi ticari hayatlarına canlılık getirmişti. Tarımda üretimi artırmak için su bendleri yapan Gazneliler ayrıca altın ve gümüş madenleri işletmekteydiler. Gazneliler bilim dili olarak Arapçayı, lardır. Bu durum Türk dilinin gelişimini olumsuz yönde etkilemiştir. Türk edebiyatının Gazneliler dönemine ait yapıtla- dan yazılan Şehname gelmektedir. İran 5.4. Resim: Gazneli Mahmut un ordusunda yer alan filleri gösteren minyatür (Reşieddin, Camiut Tevarih Edinburg Üniversitesi Kütüphanesi) yazılan bu eser, Gazne Hükümdarı Sultan Mahmut a sunulmuştur. Sultan Mahmut, Harezm i aldığında burada yaşayan ve devrinin en büyük alimi olan Ebu Reyhan El Biruni yi ülkesine davet etmiş ve ona uygun bir çalışma ortamı sağlamıştır. Sultan Mahmut un desteğini alan Biruni tarafından Arapça yazılan Tahkik-i Mâli l-hind adlı eser özellikle kültür tarihi açısından önemlidir. Bu yapıtta Hindistan ın tarihi, coğrafyası, gelenek ve görenekleri konu edilmektedir. Gazneliler, Türk-İslam kültürünü geniş bir coğrafyaya yaymışlardır. Saray, medrese, yol, çeşme ve camiler yaparak imar faaliyetlerine önem vermişlerdir. Gazne nin kuzeyinde yaptırılan Bend-i Mahmudi zamanımıza kadar gelmiştir ve hâlâ kullanılmaktadır. Sultan Mahmut halkın yararına çarşı, köprü, su yolu ve kemerler de yaptırmıştır. 1008 Kuzey Hindistan a Gazneli Mahmut komutasında ilk Müslüman akını yapıldı. 1013 İbn i Sina El-Kanun fı t-tıp adlı eseri yazmaya başladı. 1018 Bizans, Bulgaristan ı egemenliği altına aldı. 1031 Endülüs Emevi Devleti İspanyol-Katolik birleşik güçleri tarafından yıkıldı. 165

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) Temel Kavramlar l Akın l Fetih l Hanedan l Hutbe l Melik l Subaşı Ç. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157) Hazırlık Çalışmaları 1. Büyük Selçukluların Anadolu ya akınlar yapmasının nedeni ne olabilir? Araştırınız. 2. Oğuzların birçok Türk devletinin kuruluşunda etkili olması nasıl açıklanabilir? 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? 24 Oğuz boyunun yer aldığı aşağıdaki şemayı inceleyiniz. Bu şemada yer alan boyların adları günümüzde birçok yerleşim yerinin adı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu boyların adlarının yerleşim yeri adı olarak verilmesinin nedeni sizce ne olabilir? Oğuzlar Bozoklar (sağ kol) Üçoklar (sol kol) Gün Han Ay Han Yıldız Han Deniz Han Dağ Han Gök Han Kayı Yazır Avşar Iğdır Salur Bayındır Bayat Dodurga Beğ Dili Büğdüz Alayuntlu Çavuldur Alka Evli Döğer Karkın Yıva Eymür Çepni Kara Evli Yaparlı Kızık Kınık Yüreğir Beçene OĞUZLAR Oğuzlar, günümüzde Türkiye, Balkanlar, Azerbaycan, İran, Irak ve Türkmenistan da yaşayan Türklerin mensup olduğu Türk boyuna verilen genel isimdir. Oğuzlar şimdiki yaşadıkları bölgelere 10. Yüzyıldan itibaren yerleşmişlerdir. Oğuzların ataları 7. yüzyıl civarında konar-göçer bir yapıyla yer değiştirmeye başlamıştır. Oğuzlar için Araplar Guz, Bizanslılar Uz, Ruslar Torki isimlerini kullanmışlardır. Oğuz adının ok-uz kelimesinden geldiği şeklindeki görüş kabul görmektedir. Ok eski Türkçede boy anlamında ve uz çoğul anlamındadır. Oğuz Kağan Destanı na göre Oğuzlar 24 boya ayrılır. 14. yüzyılda yaşayan Reşideddin e göre Oğuzlar, yukarıdaki şemada görüldüğü gibi Bozoklar ve Üçoklar diye iki kola ayrılır. Bu iki kol, önce Oğuz Kağan ın oğullarının adı verilen üçer kola, sonra da her biri dörder kola ayrılır. Her kolun ayrı bir ongunu vardır. I ve II. Kök Türk Devleti nin egemenliği altında yaşayan Oğuzlar 744 yılında İkinci Doğu Kök Türk Devleti de yıkılınca Oğuz Boyları Kutluk Bilge Kağan ın kurduğu Uygur Devleti çatısı altında birleşti. 840 yılında Uygur Devleti Kırgızlar tarafından yıkılınca Oğuzların asıl büyük göçü başladı ve Asya nın dört bir tarafına, kitleler hâlinde de batıya göçtüler. 10. yüzyılda Hazar Denizi nin doğusunda Oğuz Yabgu önderliğinde ilk devletlerini kurdular. 1000 yılında Kıpçaklar tarafından yıkılan bu devletten sonra Oğuzlar ikiye bölündü, bir kısmı kuzeye giderek bugünkü Kırım, Kazak, Bulgar ve Tatarların atası oldular; bir kısmı da Selçuk bey önderliğinde güneye indiler, İslam dinini kabul edip İslâm orduları hizmetine girdiler. Müslümanlığı kabul eden Oğuzlara Türkmen denildi. Bunlar Selçuklu devletinin kurulmasında önemli rol oynadılar. 166

5. Ünite Bilgi Hazinesi Büyük Sel çuk lu la r ta rih sah ne si ne çık tık la rı sı ra da Orta Asya da Ka ra han lı lar ve Gaz ne li ler, İran da Samanoğulları, Anadolu da ise Bizans İmparatorluğu vardı. Karahanlılar ve Samanoğulları birbirleriyle sa vaş hâ lin de idi ler. Ka ra han lı lar da ha güç lüydü ve Sel çuk lu lar için teh li ke oluş tu ru yor du. Sel çuk lu lar, Karahanlılar ile Samanoğulları arasında yapılan sa vaş lar da Sa ma no ğul la rı nın ya nın da yer al dı lar ama Sama no ğul la rı nın yı kı lı şı nı ön le ye me di ler. Bu gelişme Selçukluları zor duruma düşürdü. Çünkü ittifak kurdukları Samanoğulları yıkılmıştı. Sel çuk Be y in ölü mün den son ra ye ri ne ge çen Ars lan Yab gu döneminde Selçuklular Maveraünehir bölgesinde güçlenmeye başlayınca Gazneli-Karahanlı ittifakı yeniden kuruldu. Arslan Yabgu, Sul tan Mah mut ta rafın dan bir hile ile yakalanarak ölünceye kadar Hindistan daki Kalincar Kalesi nde esir tutuldu. Bunun üzerine Selçukluların başına Tuğ rul ve Çağ rı Beyler geçti. Selçuklular bulundukları Maveraünnehir bölgesindeki yoğun baskı karşısında Gaznelilerden izin almadan Ceyhun Nehri ni geçerek Horasan a geldiler. Gaznelilerden yer ve otlak isteğinde bulundular. Teklifleri kabul edilmediği için Gaznelilerle savaştılar. Bu yıllarda Selçuklular Gaz ne li le ri Ne sa ve Se rahs sa vaş la rın da yen me yi ba şar dı lar. Ho ra san, Merv, Se rahs ve Ni şa bur gi bi önem li yer ler Sel çuk lu la rın eli ne geç ti. Daha sonra 1040 yı lın da Gaznelilere karşı ka za nı lan Dan da na kan Sa va şı so nucun da Bü yük Sel çuk lu Dev le ti res men ku rul muş ol du. Tuğrul Bey, Nişabur u devletin merkezi hâline getirdi. a. Tuğrul Bey Dönemi (1040-1063) 1040 yılında top la nan ku rul tay ka rar la rı na gö re yanda temsilî resmi verilen Tuğ rul Bey dev le tin ba şı na geç ti. Yönetimi ele alan Tuğ rul Bey, adı na hut be oku tup pa ra bas tır dı. Başkenti Nişabur dan Rey e taşıdı (1043). Tuğrul Bey in kendi adına para bastırıp hutbe okutması sizce hangi anlama gelmektedir? İlk Türk devletlerinde uygulanan devlet yönetme geleneğinde olduğu gibi Selçuklu Devleti nde de ülke toprakları hanedan ailesinin ortak malı olarak ka bul edil miş ti. Buna göre Çağ rı Bey e melik ve ordu komutanı unvanıyla Cey hun ve Gaz ne ara sın da ki böl geler, Tuğrul Bey e sultan unvanıyla Nişabur dan itibaren bütün batı bölgeleri, Musa Yabgu ya Herat, Arslan Yabgu nun oğlu Kutalmış a Gürcan, Çağrı Bey in oğlu Kavurd a ise Kirman bölgeleri verilmişti. 5.5. Resim: Tuğrul Bey in temsilî resmi (Mehmet Özel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 435.) Bilgi Hazinesi Büyük Selçuklularda hanedan üyelerinin her biri bulunduğu bölgelerde kendi adına para bastırmak, hutbe okutmak, nevbet çaldırmak hakkına sahipti. Fakat Sultan olarak Nişabur daki Tuğrul Bey e bağlı idiler. Hutbede ilk defa Tuğrul Bey in adı anılırdı. Belli bir başa geçme sistemi olmadığından bu üyelerin hepsi tahta geçme hakkına sahipti. 1043 Tuğrul ve Çağrı Bey komutasındaki Selçuklu Ordusu Harezm i ele geçirdi. 1045 Çin de tahtadan oyulmuş portatif matbaa harfleri icat edildi. 1048 İslam Dünyası nın en büyük matematikçi, şair, düşünür ve astronomu Ömer Hayyam doğdu. 167

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) 1. Aşağıdaki haritayı inceleyerek Büyük Selçuklu Devleti nin sınırlarının nerelere kadar genişlediğini söyleyiniz. 2. Büyük Selçukluların kurulduğu bölgede bugün hangi devletler hüküm sürmektedir? 5.4. Harita: Büyük Selçuklu Devleti (Tarih Atlası 1, s. 31) 5.4. Harita: Büyük Selçuklu Devleti (Tarih Atlası 1, s. 41.) b. Anadolu daki Fetih Hareketleri Tuğrul ve yanda temsilî resmi verilen Çağrı Bey bir yandan Gazneliler ve Karahanlılarla mücadele ediyor bir yandan da Anadolu ya keşif amaçlı akınlarda bulunuyorlardı (1015-1021). Bu akınların amacı Anadolu yu yakından tanımak, güçlü ve alınması zor olan kaleleri yıpratmak, gelecekte yapılacak kesin yerleşmenin nasıl olacağını kararlaştırmaktı. Çağrı Bey, komutasındaki üç bin kişilik bir ordu ile Doğu Anadolu sınırlarına kadar ilk keşif hareketini yaptı. Burada bulunan Ermeni ve Gürcü kuvvetlerini yenerek otlak ve meraları ele geçirdi. Bölgenin siyasi, etnik ve askerî yapısı hakkında bilgiler topladı. O yıllarda Anadolu nun büyük bir kısmını elinde bulunduran Bizans şehirlerine girdi. Çağrı Bey, keşif hareketleri sonucunda bölgenin Selçukluların yerleşmesine uygun olduğunu hükümdar olan Tuğrul Bey e iletti. Anadolu ya düzenli aralıklarla yeni akınlar yapıldı. 5.6. Resim: Çağrı Bey in temsilî resmi (Türkler Ansiklopedisi, C 5, s. 870.) Tuğrul ve Çağrı Beylerin fetih politikalarını Anadolu toprakları üzerine yoğunlaştırmalarının sebepleri sizce neler olabilir? 168

5. Ünite Anadolu ya yapılan akınlar sırasında şehit düşen Musa Yabgu nun oğlu Hasan ın öcünü almak için İb rahim Yı nal ko mu ta sın da ki bir Sel çuk lu or du su Er zu rum a ka dar iler le di ve Pa sin ler Sa va şı n da Bi zans Gürcü kuvvetlerini ye nil gi ye uğ rat tı (1048). Bu savaş Selçuklu Devleti ile Bizans İmparatorluğu arasında Anadolu da yapılan ilk savaş olması bakımından önemlidir. Pasinler Savaşı ile Van ve Er ciş ta raf la rı Sel çuk lu la rın hâ ki miye ti al tı na gir di. Bu sa vaş so nun da yapılan antlaşmaya göre Bi zans İm pa ra to ru İs tan bul da ki bir ca mi yi onartıp bu ra da Tuğ rul Bey adı na hut be okuttu. Böy le ce Sel çuk lu lar Bi zans a kar şı ilk zafer lerini kazan mış ol dular. Bilgi Hazinesi Tuğrul Bey, 1055 yılında, Abbasi halifesinin çağrısı ile Bağdat a girerek Şii Büveyhoğullarını Bağdat tan uzaklaştırdı. Fakat geri dönünce Büveyhoğulları tekrar Bağdat ı işgal etti. 1057 yılında Tuğrul Bey yeniden Bağdat a gelerek halifeyi Büveyhoğullarının baskısından kurtarıp Şii Büveyhoğullarına son verdi. Ab ba si halifesi Kaim Bi Emrillah bu hizmeti karşılığında Tuğrul Bey e Doğu nun ve Batı nın Sultanı unvanını verdi. Halife daha sonra siyasi yetkilerini Tuğrul Bey e vererek kızını da onunla evlendirdi. M. Fuad Köprülü, Türkiye Tarihi Anadolu İstilasına Kadar Türkler, s. 183, 184. (Özetlenmiştir.) Halifenin siyasi yetkilerini Tuğrul Bey e vermesinin önemi ne olabilir? Selçuklu Devleti ni kuran ve bir imparatorluk hâline getiren Tuğrul Bey, 1063 yılında vefat etti. Cesur, cömert ve adil bir hükümdar olan Tuğrul Bey, İslam dünyasında huzur ve güven ortamı sağlamıştı. Tuğrul Bey den önce ölen Çağrı Bey ise askerî dehası, cesareti, adaleti ve fedakârlığı ile tanınmıştı. Küçük kardeşi Tuğrul Bey in devletin başına geçmesine onay veren Çağrı Bey böylece hem fedakârlığını hem de büyük bir devlet adamı olduğunu kanıtlamıştı. luk hâline gelmişlerdi. Aşağıda yer alan Tarih Şeridi Okuyalım başlıklı etkinliği yapınız. 8. Etkinlik: TARİH ŞERİDİ OKUYALIM İhşidiler Tolunoğulları Gazneliler Karahanlılar Bizans İmparatorluğu Memlukler Yukarıda verilen devletlerden hangileri Büyük Selçuklularla aynı dönemde varlığını sürdürmüştür? Bu devletlerin kuruluş ve yıkılışlarını tarih şeridi üzerinde gösteriniz. 169

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) Temel Kavramlar D. MALAZGİRT SAVAŞI (1071) l Barış l Ebu l Feth l Turan Taktiği Hazırlık Çalışmaları 1. Malazgirt Savaşı Türklere Anadolu nun kapılarını açmıştır, diyen bir tarihçi bu sözleri ile neyi ifade etmektedir? 2. Malazgirt Savaşı nın kazanılması Avrupalıları telaşlandırmıştır. Sizce bu telaşın nedenleri nelerdir? 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. Alp Arslan, Malazgirt Savaşı öncesi Bizans İmparatoru Diyojen e elçi göndererek barış teklifinde bulundu. Selçukluların savaşmaktan çekindiklerini sanan Diyojen şu cevabı verdi: Ben bu üstün ve kudretli duruma pek çok para ve çaba harcayarak eriştim. Barış ancak Selçuklu başkenti Rey de olur. Ben İslam ülkelerine kendi ülkem gibi sahip olmadıkça geri dönmeyeceğim. Biz İsfahan da kışlayacağız, atlarımız ise Hemedan da. bilmem. şeklinde cevap verdi. Mehmet Şeker, Fetihlerle Anadolu nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, s. 42. (Düzenlenmiştir.) Bizans İmparatoru Diyojen in Alp Arslan ın barış teklifini kabul etmemesinin nedeni ne olabilir? Diyojen neden İslam ülkelerine sahip olmak istediğini ifade etmiştir? ALP ARSLAN DÖNEMİ (1063-1072) Tuğ rul Be y ölünce Çağrı Bey in oğlu Süleyman tahta geçti. Ancak Çağrı Bey in öteki oğlu Alp Arslan, Süleyman ın hükümdarlığını tanımadı. Rey den gelen Alp Arslan tahta çıkmayı başardı. İlk olarak Azerbaycan üzerine sefere çıkan Alp Arslan Revan bölgesini fethetti. Da ha son ra kay nak lar da As la zapt edi le mez. di ye bah se di len Ani Ka le si ni Bi zans ve Gür cü it ti fa kının elinden almayı başardı. Bu zafer İslam dünyasında büyük sevinçle karşılandı. Ba ba sı) un va nını ver di. Daha sonra doğuya yönelen Alp Arslan Türkistan a girdi ve Cend ile Harezm bölgesini ele geçirdi. Kardeşi Kavurd un isyanını bastıran Alp Arslan Kafkasya seferinde Gürcistan ı ülkesine bağladı (1064). Arslan, Bizans imparatorunun büyük bir orduyla Erzurum a doğru yürüdüğünü haber alınca bu seferini yarıda bırakarak geri döndü. 5.7. Resim: Alp Arslan ın temsilî resmi (Mehmet Özel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 434.) 1067 Büyük Selçuklu veziri Nizam ül Mülk tarafından ilk Nizamiye Medresesi Bağdat ta kuruldu. 1070 Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig adlı eseri yazdı. 1074 Kaşgarlı Mahmut Divan-ı Lügat-it Türk adlı eseri yazdı. Büyük Selçuklu sultanı Melikşah, Ömer Hayyam ı takvim hazırlamakla görevlendirdi. 170

5. Ünite Sa va şa Doğ ru Anadolu ya Selçuklu akınları başladığında Bi zans ta daha önceden de var olan iç karışıklıklar artarak devam etmekteydi. Merkezdeki taht kavgaları yüzünden eyaletler ihmale uğramıştı. Bizans kuvvetleri çoğu zaman ihtiyaçlarını karşılamak için şehir ve köyleri yağmalıyordu. Bu kargaşadan kurtulmak ümidiyle Bizans İmparatorluğu na Romanos Diyojen (Romen Diyojen) getirilmişti. İmparator olan Diyojen Türk akınlarını durdurmak için hazırlıklara başladı. Amacı sadece Türk akınlarını önlemek değil bütün İslam ülkelerini ele geçirip Bizans ı Türk tehlikesinden kurtarmaktı. 200 bin kişilik bir or du ile Türk le re kar şı se fe re çı kan Bi zans or du su nun için de çe şit li mil let ler den olu şan ve ki min le sa va şa cak la rı nı bil me yen paralı askerler de bulunuyordu. Bizans ın güçlü bir ordu ile Anadolu ya yönelik sefer başlattığı haberi üzerine Alp Arslan, sü rat le Do ğu Ana do lu ya yö nel di ve bir ta kım ha zır lık lar yap tı. Alp Arslan, bu sırada Bizans imparatoruna elçi göndererek ba rış tek li fin de bu lun du. Bu teklif imparator tarafından reddedildi. Diyojen in red cevabı Selçuklu ordusunun savaş azmini büs bü tün ar tır dı ve ne ti ce de iki or du 26 Ağus tos 1071 tarihinde yanda resmi gösterilen Muş un Ma laz girt Ova sı n da kar şı karşıya geldiler. 5.3. Fotoğraf: Malazgirt Savaşı nın yapıldığı Malazgirt Ovası ndan bir görünüm (Muş) Aşağıda verilen Alp Arslan Malazgirt Ovası nda adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 9. Etkinlik: ALP ARSLAN MALAZGİRT OVASI NDA 26 Ağustos 1071 cuma günü Malazgirt Ovası nda cuma namazını askerleri ile birlikte kılan Alp Arslan, namazdan sonra askerleriyle helalleşti. Ellibin kişilik ordu Alp Arslan ın neler söyleyeceğine kulak kesilmişti. Alp Arslan şunları söyledi: Askerlerim! Yiğitlerim! Bugün burada ne emreden bir sultan, ne de emir alan bir asker vardır. Bugün ben sizlerden biriyim ve sizlerle birlikte savaşacağım. Bugün burada Allah tan başka bir sultan yoktur. Biz ne kadar az olursak olalım, düşman ne kadar çok olursa olsun, bütün Müslümanların, zaferimiz için dua ettikleri şu anda, kendimi düşman üzerine atacağım. Ya zafer kazanırız ya şehit olarak cennete gideriz. İsteyen benimle gelsin, isteyen geri dönsün. Ben memleket için, İslâm için ölüme koşuyorum. Beni takip edenler ve kendilerini Yüce Allah a adayanlardan şehit olanlar Cennet e, sağ kalanlar ise ganimete kavuşacaklardır. Ayrılanları ahirette ateş, dünyada da alçaklık beklemektedir. Ey askerlerim! Eğer şehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum göklere yükselecektir. Benden sonra oğlum Melikşah ı tahta çıkartınız ve ona itaat ediniz. Zaferi kazanırsak istikbal bizimdir. Daha sonra atından inerek secdeye kapandı ve şöyle dua etti: Yâ Rabb! Seni kendime vekil yapıyorum. Azametin karşısında yüzümü yere sürüyor ve senin uğrunda savaşıyorum. Ey Allah ım! Niyetim halistir, bana yardım et. Sözlerimde hilaf varsa beni kahret. diyerek gözleri dolu dolu, secdeden başını kaldırdı. Salim Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi, C 2, Malazgirt ten Miryokefalon a (1071-1176), s. 21, 23 (Düzenlenmiştir.) 1. Savaş öncesinde Sultan Alp Arslan ın yaptığı konuşmanın Malazgirt Savaşı nın kazanılmasında etkisine yönelik neler söylenebilir? 2. Alp Arslan ın konuşmasından onun liderlik özelliği hakkında hangi çıkarımlarda bulunabilirsiniz? 171

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıllar) Sa vaş baş la dı ğın da Al p Ars lan az bir kuv vet le düş ma na kar şı sal dı rı ya geç ti. Diyojen olan ca kuv ve tiy le Sel çuk lu or du su nun mer kez kıs mı na yük len di. Al p Ars lan, or du su nu Turan Tak ti ği ge re ğin ce ge ri ye çek ti. Bu sah te ge ri çe ki li şi bir boz gun zan ne den im pa ra tor, Sel çuk lu or du su nu ta kip ede rek Al p Ar s lan ta ra fın dan ön ce den ha zır la tı lan pu su la ra ka dar gel di. Türk le rin sağ dan ve sol dan bir hi lal şek lin de ken di si ni çem ber içeri si ne al dı ğı nın far kı na bi le var ma mış tı. Selçuklu ordusu, bu kıs kaç ha re kâ tı ile da ha son ra Bi zans or du su nu ar ka dan çe vir me ye yö nel di. Sel çuk lu ko mu tan la rı nın Türk çe ola rak ver dik le ri ko mut lar dan et ki le nen Bi zans or du sun da ki Pe çe nek ve Uz Türk le rinin at sü re rek Sel çuk lu or du su ta ra fın a geç me si üze ri ne du rum Bi zans lılar için da ha da kö tü bir bo yu ta ulaştı. Yapılan savaşı Büyük Selçuklu Devleti kazandı. Ma laz girt Za fe ri, Av ru pa da de rin yan kı lar uyan dı rır ken İs lam dün ya sın da se vinç le kar şı lan dı. Bu za fer Türk ta ri hi nin en önem li olay la rın dan bi ri ydi. Her şey den ön ce bu za fer le Ana do lu nun ka pı la rı Türk le re açıldı ve Ana do lu nun Türk top ra ğı olmasında önem li bir adı m atıldı. Malazgirt Savaşı ndan sonra İslam ülkeleri üzerindeki Bizans baskısı azaldı. Türklerin batıya olan ilerleyişi hızlandı. Müslüman Türklerin batıya ilerleyişi ni dur dur mak için Bizans ın yardım isteği karşısında Papalık or tak ha re ket et me kararı aldı. Bu du rum İs lam dün ya sı na karşı Haç lı Se fer le ri nin yapılmasına yol açtı. Bu süreçte Anadolu da ilk Türk beylikleri kuruldu ve Anadolu Türkleşmeye ve İslamlaşmaya başladı. Bilgi Hazinesi Türk tarihinde Anadolu nun Türk yurdu olmasında dönüm noktasını oluşturan üç önemli savaş vardır: Yurt açan Malazgirt Savaşı, Yurt tutan Miryokefalon Savaşı, Yurt kurtaran Büyük Taarruz ve Baş komutan lık Mey dan Savaşı dır. Malazgirt Zaferi başka hiçbir başarı ile kıyaslanamayacak kadar önemlidir. Malazgirt Savaşı aynı zamanda Türk millî bünyesinde köklü değişikliklere yol açmış, zaferi takip eden yıllarda Anadolu yu vatan edinen Türk boyları, İslami akideler ile birlikte eski bozkır yaşayış ve anlayışlarından farklı bir düşünce ve dünya görüşü ile toprağa bağlı taze bir cemiyet hâline gelmiştir. Aşağıda verilen Alp Arslan Kimdir? adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 10. Etkinlik: ALP ARSLAN KİMDİR? Sultan Alp Arslan, Malazgirt zaferinden sonra 1072 senesinde Maveraünnehr e doğru sefere çıktı. Türkleri bir bayrak altında toplamak istiyordu. Ordunun başında Buhara ya yaklaştı. Amuderya nehri üzerinde bulunan Hana kalesini muhasara etti. Kale komutanı Yusuf, kalenin fazla dayanamayacağını anladı ve teslim olacağını bildirdi. Hain Yusuf, Alp Arslan ın huzuruna çıkarıldığı sırada Sultan a hücum edip, hançer ile yaraladı. Yusuf u derhal öldürdüler. Fakat Sultan Alp Arslan da aldığı yaralardan kurtulamadı. 25 Ekim 1072 tarihinde şehit oldu. Tahran yakınlarındaki Rey şehrine defnedildi. Yerine oğlu Melikşah geçti. Sultan Alp Arslan saltanatı müddetince İslam dinine hizmet etti. İslamiyet i içten yıkmaya çalışan gizli düşmanlara ve Batıni, Şii hareketlerine karşı çok hassastı. Hatta bir defasında; Kaç defa söyledim. Biz, bu ülkeleri Allahuteala nın izniyle silah kuvveti ile aldık. Temiz Müslümanlarız, bidat nedir bilmeyiz. Bu sebepledir ki Allahuteala, halis Türkleri aziz kıldı. demişti. Alp Arslan, büyük tarihi zaferlerinin yanı sıra, medreseler kurmak, ilim adamlarına ve talebeye vakıf geliri ile maaşlar tahsis etmek, imar ve sulama tesisleri vücuda getirmek suretiyle de hizmetler yaptı. İmam-ı azam ın türbesi, Harezm Camisi ni ve Şadyah kalesi gibi pek çok eser inşa ettirdi. Zamanında; İmam-ı Gazali, İmam-ül-Haremeyn Cüveyni, Ebu İshak eş-şirazi, Abdülkerim Kuşeyri, İmam-ı Serahsi gibi büyük alimler yetişmişti. www.okulweb.meb.gov.tr (Özetlenmiştir.) 1. Sultan Alp Arslan ın, kale komutanı Yusuf a karşı davranışına yönelik neler söylenebilir? Size göre Sultan Alp Arslan nasıl davranmalıydı? 2. Sultan Alp Arslan ın eğitim ve bilim alanına önem vermesinin nedenleri sizce neler olabilir? 172