Uluslararası Sosal Araşırmalar Dergisi The Journal of Inernaional Social Research Cil: 8 Saı: 4 Volume: 8 Issue: 4 Aralık 205 December 205 www.sosalarasirmalar.com ISSN: 307-958 TÜRKİYE DE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI İLE CO 2 EMİSYONU ARASINDAKİ İLİŞKİNİN YAPISAL KIRILMALI TESTLER İLE ANALİZİ THE ANALYSIS OF THE RELATIONSHIP BETWEEN FOREIGN CAPITAL INVESTMENTS AND CO2 EMISSIONS IN TURKEY THROUGH STRUCTURAL BREAK TESTS Melike ATAY POLAT Öz Bu çalışmada Türkie de CO2 emisonu ile ekonomik büüme, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar arasındaki ilişki 980-203 dönemi için es edilmişir. Çalışmada ekli kırılmaa izin veren Zivo- Andrews apısal kırılmalı birim kök esi ugulanmışır. Birim kök esleri sonucunda serilerin sevie değerlerinde birim kök içerdiği espi edilmiş, birinci farkları alındığında durağan hale geldikleri gözlemlenmişir. Değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin olup olmadığı Gregor-Hansen apısal kırılmalı eşbüünleşme esi ile araşırılmışır. Gregor- Hansen eşbüünleşme esi sonuçlarına göre; CO2 emisonu ile GSYH, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar arasında uzun dönemli bir eşbüünleşme ilişkisinin varlığından söz edilebilir. Yani, GSYH, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırım değişkenlerinin CO2 emisonu üzerinde ekili olduğunu gösermekedir. Eşbüünleşme ilişkisi espi edilen değişkenler arasındaki uzun ve kısa dönemli ilişkiler apısal kırılmaların kukla değişken olarak analize dahil edilebildiği FMOLS ve CCR eşbüünleşme kasaı ahmincileri ile es edilmişir. Tahmin sonuçlarına göre, Türkie nin GSYH ve elekrik ükeimindeki % lik arış CO2 emisonunu sırasıla % 0.0 ve %0.29 oranında arırmakadır. Sanai sekörünün ekonomideki paının üksek olması ve üreimde makineleşmenin oğunluğu elekrik ükeimini de arırmakadır. Dolaısıla ekonomideki bu gelişmelere paralel olarak çevre kaliesi de olumsuz önde ekilenmekedir. Arıca, doğrusal abancı aırımlarındaki % lik arış CO2 emisonunu %0.002 azalmaka iken, kasaı anlamsız bulunmuşur. Sonuç olarak, ülkee apılan doğrudan abancı aırımların CO2 emisonunu arırdığını ifade eden Kirlilik Cennei Hipoezinin ise Türkie için geçerli olmadığı ifade edilebilir. Anahar Kelimeler: CO2 Emisonu, Ekonomik Büüme, Elekrik Tükeimi, Doğrudan Yabancı Yaırımlar, Türkie. Absrac In his sud, he relaionship beween CO2 emission in Turke and economic growh, elecrici consumpion, and direc foreign invesmens was esed for he period beween 980 and 203. In he sud, he Zivo-Andrews srucural break uni roo es, which allows for single break, was used. As a resul of hese uni roo ess, i was deermined ha he series include uni roo in heir level values, and observed ha he become saionar when heir firs differences are aken. Wheher here is a long erm relaionship among he variables was searched hrough Gregor-Hansen srucural break co-inegraion es. According o he resuls of Gregor- Hansen co-inegraion es, i can be said ha here is a long-erm co-inegraion relaionship beween CO2 emission ad GDP, elecrici consumpion, and direc foreign invesmens. Namel, his shows ha he variables of GDP, elecrici consumpion, and direc foreign invesmen have an effec on CO2 emission. The long and shor-erm relaionship among he variables co-inegraion relaionship of which was deeced were esed hrough FMOLS and CCR co-inegraion co-efficien esimaors where srucure breaks are analsed as puppe variable. According o esimaion resuls, a % increase in GDP and elecrici consumpion of Turke leads o an increase of 0.0% and 0.29% in CO2 emission, respecivel. Tha he indusr secor has a imporan par in econom and he densi of mechanisaion in producion increases elecrici consumpion. Therefore, he environmen quali is also negaivel effeced in parallel o hese economic developmens. Also, a % increase in direc foreign invesmen decreases CO2 emission a 0.002%, e he coefficien was no significan. As a resul, i can be said ha he Polluion Haven Hpohesis expressing ha direc foreign invesmen increases CO2 emission is no valid for Turke. Kewords: CO2 Emission, Economic Growh, Elecrici Consumpion, Direc Foreign Invesmen, Turke.. GİRİŞ Günümüzde ekonomik kalkınma çabaları global seviede gerçekleşmekedir. Büük şirkeler aırımlarını global düzede dağıırken, çoğu ülke doğrudan abancı sermae akımlarını kullanarak ekonomik büümei eşvik emekedirler. Diğer arafan üksek ekonomik büüme oranlarının akalanması da daha fazla ve verimli enerji ükeimini gerekli kılmakadır. Ekonomik büüme ve enerji ükeimi arasındaki bu ilişki ekonomik büümenin ileriki aşamalarında çevre kirliliği sorununu da kaçınılmaz bir şekilde gündeme geirmekedir (Pao ve Tsai, 200, 785). Ekonomik büüme ve çevre ilişkisini ele alan akademik çalışmalar son zamanlarda arış gösermişir. Bu ilişkinin incelenmesinde 970 li ıllarda Roma Kulübü arafından savunulan büümenin sınırları isimli rapor ekili olmuşur. Çevre poliikaları için önemli bir referans olarak kabul edilen bu - 27 -
raporda dünadaki doğal kanakların sınırlı ve bazılarının da enilenemez olduğu belirilmişir (Saaçi ve Dumrul, 20:66). Avrupa Parlamenosunun hazırladığı bir raporda ise sürdürülebilir kalkınmanın ekonomik büüme için önemli bir araç olduğu ve büümenin çevre dosu üreim poliikaları ugulaarak da mümkün olacağı ileri sürülmüşür (Karaca, 202:40). Bu gelişmeler ışığında kalkınma adına mazur görülen çevre sorunları giderek bölgeselliken çıkarak küresel boua ulaşması, 970 lerden iibaren kalkınma ve doğal çevre arasında denge kurulması için araışları hız kazandırmışır. Bölece, insanların ve diğer canlıların aşamları üzerinde ekili olan üm fakörleri içinde barındıran çevrei ve beşeri sermaei dikkae alan, kanakların opimum kullanımını amaçlaan uzun dönemli ek kalkınma modeli olan Sürdürülebilir Kalkınma modeli gündeme gelmişir. Farklı anımları apılsa da 987 ılında aınlanan Bruland raporunda; bu günün ihiaçlarını gelecek nesillerin ihiaçlarını karşılamalarından ödün vermeden karşılama süreci, olarak apılan anım orak kabul görmüşür (Tıraş, 202:58). Tüm bu gelişmelere paralel olarak Küresel ısınma ve iklim değişikliği konusunda mücadelei sağlama iddiasıla 69 ülkenin kaılımı ile Aralık 997 arihinde Koo Prookolü imzalanmışır. Prookolün ugulanmasına ancak 2005 ılında başlanabilmişir. Ancak sonraki ıllarda Koo Prookolü nün apılması gerekenlerin çok gerisinde kaldığı, öngörülen Temiz Kalkınma Mekanizması (Clean Developmen Mechanism CDM) gibi kapialis pazar ekonomisine daalı aklaşımların büük şirkeleri rahasız ememei esas aldığı, emiz eknolojiler erine bazı ürünlere alebi azalmaa önelik aırımların moive edildiği, büük şirkelerin kirleme hakkı alım saımı apmasına ve arıca gelişmemiş ülkelerde sera gazı emisonunu güa azalma amacı güden aırımları için emison kredileri kazanmalarına izin verdiği ve sorumluluğu eşil vergilerle ve asal kurallarla birelerin üzerine ıkığı önünde eleşirilere maruz kalmışır (Özdemir, 2009:3). Ekonomik büüme ve çevre kirliliği vea ekonomik büüme ve enerji ükeimi ilişkisi bağlamında lieraürde birçok çalışma apılmışır. Bu çalışmada ise çevre kaliesinin gösergesi olarak CO 2 emisonu ile ekonomik büüme (GSYH), elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar ilişkisi birlike ele alınmak sureile kirlilik cennei hipoezinin geçerliliğini es emekir. Kirlilik cennei hipoezi, kişi başına gelirin arması ile birlike oplumun çevresel kaliee önem vermesi ve ülkelerin çevresel kirliliğe neden olan kuruluşlarını gelişmeke olan ülkelere kadırmalarını ifade emekedir. Çalışma beş bölümden oluşmakadır. Giriş bölümünden sonra gelen ikinci bölümde lieraürde er alan ulusal ve uluslararası çalışmalara er verildiken sonra, üçüncü bölümde ugulanan meedoloji açıklanmışır. Çalışmanın ampirik sonuçlarının bulunduğu dördüncü bölümden sonra ise genel değerlendirme ve sonuç kısmına er verilmişir. 2. LİTERATÜR ÖZETİ Lieraürde CO 2 emisonu (çevre kaliesi gösergesi) ile ekonomik büüme (GSYH), elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar ilişkisini arı arı vea birlike ele alan ampirik çalışmalar uluslararası ve ulusal lieraür olmak üzere iki bölümde sunulmuşur. 2.. Ulusararası Lieraür Yazar Ülke Yıllar Yönem Bulgu Jorgenson (2007) Achara (2009) Gelişmeke Olan 35 Ülke 980-999 Panel Veri Hindisan 980-2003 Zaman Serisi Birincil sekördeki abancı sermae aırımlarının arımsal üreimden kanaklanan CO2 emisondaki büümei poziif önde ekilemekedir. Uzun dönemde doğrudan abancı sermae aırımlarından ekonomik büüme ve CO2 emisonuna doğru poziif ve anlamlı nedensellik ilişkileri vardır. Pao ve Tsai (200) Pao ve Tsai (20) BRIC Ülkeleri 97 2005 ECM, Panel Veri BRIC Ülkeleri 992-2007 Panel Veri Uzun dönemde enerji ükeimi CO2 emisonu üzerinde poziif ve anlamlı ekisi vardır. Bunun anı sıra enerji ükeimi ile CO2 emisonu ve enerji ükeimi ile ekonomik büüme arasında çif önlü nedensellik ilişkisi vardır. Kısa dönemde ise CO2 emisonu ve enerji ükeiminden ekonomik büümee doğru ek önlü nedensellik ilişkisi vardır. Enerji ükeimi ile enerji ükeimi arasında ve doğrudan abancı sermae aırımları ile CO2 emisonları arasında çif önlü ve güçlü bir nedensellik ilişkisi vardır. Enerji ükeiminden CO2-28 -
Lee (203) G 20 Ülkeleri 97-2009 Panel Veri emisonu ve doğrudan abancı sermae aırımlarına doğru ek önlü ve güçlü bir nedensellik ilişkisi vardır. Doğrudan abancı sermae aırımları ekonomik büüme üzerinde büük bir öneme sahipir. Ancak G20 ülkelerinde CO2 emisonundaki arışlar ekonomik büüme üzerinde sınırlaıcı elilere sahipir. Hassaballa (203) Gelişmeke Ülkeler Olan 97-2005 Dinamik Panel Veri Çin, Filipinler, Cezair, Kamerun, İran ve Meksika da doğrudan abancı sermae aırımları CO2 emisonu salınımını arırmakadır. Guana, Endoneza, Ekvaor, Güne Afrika ve Kosa Rika da ise doğrudan abancı sermae aırımları CO2 emisonu salınımını azalmakadır. 2.2. Ulusal Lieraür Yazar Ülke Yıllar Yönem Bulgu Saaçi ve Türkie Dumrul (20) 950-2007 Yapısal Kırılmalı Eşbüünleşme Tesi Çalışmanın bulguları Türkie de çevre kirliliği ile ekonomik büüme arasında niceliği değişmekle birlike uzun dönemli bir ilişki olduğunu gösermekedir. Başka bir ifadele, sonuçlar Türkie de ekonomik büüme ve çevre kirliliği arasındaki ers-u şeklinde bir ilişkinin varlığını gösermekedir. Çınar (20) OECD Ülkeleri 97-2007 Panel Veri Çalışmada panel verilerin eşbüünleşik bulunması sonucunda elde edilen uzun dönem kasaılarına göre gelirde medana gelen bir arışın anlamlı olarak CO2 emisonu salınımlarını da arırdığı sonucuna ulaşılmışır Alunaş (203) Türkie Akın (204) Yüksek Gelir Grubu 2 Ülke Erden ve Kouncu (204) Aran vd. (205) Erdoğan vd. (205) 970-2008 ARDL sınır Tesi Yaklaşımı, VAR Modeli Ekonomik büüme ve birincil enerji ükeiminden CO2 emisonuna doğru kısa dönem ek önlü nedensellik ilişkisine raslanmışır. Arıca enerji ükeimi, ekonomik büüme ve aırımların uzun dönemde CO2 emisonunun Granger nedeni olduğu oraa konmuşur. 970-202 GMM Model Yabancı sermae aırımı ile CO2 emison düzeleri arasında isaiksel olarak anlamlı, negaif önlü bir ilişki vardır. Arıca bulgular enerji ükeimi ile CO2 emison düzei arasında poziif önlü bir ilişki, kişi başına düşen gelir arışının ise CO2 salınımını azalığını oraa komakadır Türkie 980-202 VAR Modeli Granger nedensellik esi sonucuna göre ekonomik kalkınma bir çevre kirleicisi olan karbon (CO2) salınımında arışa neden olmaka Türkie 98-202 VAR Modeli CO2 emison düzeleri ile ekonomik büüme arasında poziif önlü bir ilişki vardır. CO2 emisonları ile ekonomik büüme arasında karesel formda ise negaif ilişki elde edilmişir. CO2 emisonları ile dışa açıklık arasında ise hem doğrusal hem de karesel formda poziif önlü bir ilişki espi edilmişir Türkie 975-200 Toda- Yamamoo Nedensellik Tesi, ARDL Sınır Tesi. Gelir seviesi Türkie de çevresel bozulmaı belirli bir seviee kadar azalmaka, sonra arırmaka, sonrasında ise ekrar azalmakadır. Nedensellik analizi sonuçlarına göre ise, ekonomik büümeden CO2 emisonuna doğru ek - 29 -
Zeren (205) A.B.D. Fransa Birleşik Kırallık Kanada 970-200 FMOLS ve CCR eşbüünleşme ahmincileri önlü bir nedensellik ilişkisi bulunmuşur. A.B.D, Fransa ve İngilere için doğrudan abancı aırımlardaki arış ile karbon salınımdaki azalmanın paralel olduğunu öne süren Kirlilik Hale hipoezinin geçerli olduğu; Kanada içinse aran bu aırımların çevre ve hava kirliliğini arırdığı önündeki Kirlilik Cennei hipoezinin geçerli olduğu bulgusuna ulaşılmışır. 3.VERİ SETİ, EKONOMETRİK YÖNTEM VE AMPİRİK BULGULAR Bu bölümde Türkie için CO 2 emisonu (çevre kaliesi gösergesi) ile ekonomik büüme, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar ilişkisi ekonomerik önemler ardımıla analiz edilecekir. 3..Veri Sei Bu çalışmada Türkie de CO 2 emisonu (çevre kaliesi gösergesi) ile ekonomik büüme, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar ilişkisini analiz emek için 980-200 dönemine ai ıllık verilerden oluşan seriler logariması alınarak kullanılmışır. Çalışmanın analizinde kullanılan değişkenler ve değişkenlere ai açıklamalar Tablo 2 de er almakadır. Tablo 2: Çalışmada Kullanılan Değişkenler ve Açıklamaları Değişkenler Kısalmalar Açıklama Veri kanağı Dönem CO2 Emisonu CO2 Merik Ton Düna Bankası 980-203 Gari Safi Yuriçi Düna Bankası GDP ABD Dolar 980-203 Hasıla Elekrik Tükeimi EC KWh Düna Bankası 980-203 Doğrudan Yabancı Düna Bankası FC ABD Dolar 980-203 Sermae Girişi 3.2. Ekonomerik Yönem Ve Ampirik Bulgular Bir ekonomi kriz ve şok gibi olumsuz durumlarla karşı karşıa kalabilmekedir. Kriz ve şoklardan kanaklı olarak ekonomik serilerin kırılma göserdiği özellikle son dönemlerde dikka çekmekedir. Bundan harekele, apısal kırılmanın dikkae alınmadığı ekonomerik analizlerde ugulama sonuçları sapmalı olmakadır. Kırılmaların mevcu olduğu dönemleri dikkae almaan birim kök esleri ahminlerinde serilerin durağanlığı bilgisi anlış olabilmekedir. Yapısal değişimlerin söz konusu olduğu bir ekonomideki ekonomik gösergelerin apısal özellikleri de değişebilmeke ve bu durumda serilerin büünleşme derecesi de değişebilmekedir. Yapısal kırılmaların varlığını dikkae alan birim kök esleri ve eşbüünleşme esleri ek, ikili ve/vea çoklu kırılmaa izin veren esler olarak çeşilidir. Bu çalışmada ekli kırılmaa izin veren eslerden ararlanılmışır. İlk aşamada serilerin durağanlığını analiz edebilmek için Zivo- Andrews apısal kırılmalı birim kök esi ugulanmışır. İkinci aşamada, söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı Gregor-Hansen apısal kırılmalı eşbüünleşme esi ile incelenmişir. Son aşamada ise uzun ve kısa dönem eşbüünleşme kasaıları verilmişir. 3.2.. Zivo-Andrews Yapısal Kırılma Tesi Bir zaman serisinin oralamasının, varansının ve ookovaransının farklı zaman dilimlerinde değişmediğini ifade eden durağanlık, seriler arasındaki sahe ilişkinin oraa çıkmaması ve bir şokun ekisinin kalıcılığını engellediği için önem arz emekedir. Kriz ve şoklar gibi nedenlerle oraa çıkan apısal değişimler, ekonomik gösergelerin apısında da değişikliğe ol açmaka ve apısal değişimlerin dikkae alınmadığı durumda ekonomerik önemlere ai sonuçlar haalı olabilmekedir. Zivo-Andrews (992) esi apısal kırılmaa izin veren ve apısal kırılmanın dışsal olarak ele alındığı Perron (989) esine alernaif olarak gelişirilmişir. Zivo-Andrews (ZA) içsel olarak apısal kırılmaa izin vermeke ve birim kök esi üç modele daalı olarak ahmin edilmekedir. ZA birim kök esi için ele alınan modeller Model A düzede, Model B eğimde ve Model C ise hem eğimde hem de düzede oraa çıkan apısal değişimi kapsamakadır. Aşağıda (), (2) ve (3) denklemlerde Model A, Model B ve Model C e ai açıklamalara er verilmişir (Zivo and Andrews, 992:254). Model A: Model B: k + θdu(ϕ ) + ci i + i = µ + β + α e () k + θ 2DT(ϕ ) + + i = µ + β + α e (2) - 30 -
Model C: k + θ 2DT( ϕ) + θdu( ϕ) + ci i + i = µ + β + α e (3) Denklemlerde er alan T kırılma zamanı olmak üzere, =,2..., T zamanı, B DU oralamada medana gelen kırılma ve, τ =T B / T kırılma nokasını gösermekedir. Arıca,, DT rendde medana gelen kırılma için kukla değişkenini gösermekedir. Aşağıda bu değişkenlere ai açıklamalar er almakadır: DU = > TB DT = TB > TB ve DU = 0 diğer DT = 0 diğer ZA esinin ugulanmasında öncelikle Model C ahmin edilmeke olup DU ile DT gölge değişkenlerine ai paramerelerin anlamlılığına göre ugun model seçilmekedir. Hem DU hem de DT gölge değişkenlerinin isaisiksel açıdan anlamlı olması durumunda Model C nin ahmini ugun olmakadır. Diğer arafan sadece DU nun anlamlı olması Model A nın ve sadece DT nin anlamlı olması Model B nin ahmininin ugun olduğunu gösermekedir. Ugulamada ukarıda bahsedilen modellerden genellikle Model A ve Model C nin kullanımı sıklıkla ercih edilmekedir (Yavuz, 2006:66-67). Bu ese değişkeninin kasaısının en küçük -isaisiğine sahip olduğu modeldeki arih ugun apısal kırılma nokasını emsil emekedir. Ugun kırılma nokasının espi edilmesinden sonra, hesaplanan isaisiği ZA kriik değerlerile karşılaşırılmakadır. Tesin sıfır hipoezi apısal kırılma olmadan serinin birim köklü olduğunu; alernaif hipoez ise apısal kırılma ile beraber serinin durağan olduğunu gösermekedir. Hesaplanan isaisiğinin Zivo-Andrews arafından belirlenmiş olan ablo kriik değerinden küçük olması durumunda serinin birim köke sahip olduğu sıfır hipoezi red edilir ve bu durumda serinin birim kök içerdiği ve apısal kırılma ile birlike durağan olduğunu beliren alernaif hipoez kabul edilmekedir. Tablo 3: Zivo-Andrews Tes Sonuçları Değişkenler Model A (-is) Model A Kırılma Zamanı Model C (-is) Model C Kırılma Zamanı lnco2-3.862 200-3.7090 200 lngdp -3.7543 2004-3.8209 200 lnec -3.0799 200-3.6682 200 lnfc -4.0302 2005-4.983 2005 Model A Kriik Değerleri Model C Kriik Değerleri -5,34-5,57 Kriik Değerler -4,93-5,08-4,58-4,82 -, ve sırasıla %, %5 ve %0 önem düzelerindeki kriik değerleri gösermekedir. İlgili kriik değerler için bkz: Zivo ve Andrews (992). Gecikme uzunluğu her iki seri için 4 (dör) olarak belirlenmişir. 2- (-is.) -isaisik değerlerini ifade emekedir. Tablo 3 e Model A; serinin sabiinde kırılmaı, Model C ise seride sabi ve rendde kırılmaı incelemekedir. Bu sonuçlara göre Model A ve Model C serilerinin es isaisik değerleri mulak değerce kriik değerlerden küçük bulunmuşur. Buna göre Model A ve Model C için CO 2 emisonu, GSYH, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar serileri logarimik değerde %, %5 ve %0 anlamlılık düzelerinde anlamlı çıkmış ve kırılma arihleri belirlenmişir. Bu durumda sıfır hipoezi reddedilmiş ve alernaif hipoez kabul edilmişir. Sıfır hipoezinin reddedilmesi serilerde birim kök olduğu ve apısal kırılma sonucu serilerin durağan hale geldiğini gösermekedir. 3.2.2. Gregor-Hansen (996) Eşbüünleşme Tesi Çalışmada, ek apısal kırılmaa izin veren birim kök esinden sonra ek apısal kırılmaa izin veren Gregor ve Hansen (996) arafından gelişirilen eşbüünleşme esi ugulanacakır. Gregor ve Hansen (996) eşbüünleşme esi apısal kırılmanın içsel olarak belirlendiği ve ek apısal kırılmaa izin veren bir esir. Bu eşbüünleşme esinde üç farklı modele bağlı olarak seriler arasındaki uzun dönem ilişkisi espi edilebilmekedir. Model sabie kırılmaı (C), Model 2 rendli sabie kırılmaı (C/T) ve Model 3 ise rejim değişikliğini (C/S) ifade emekedir. - 3 -
Aşağıda Model, Model 2 ve Model 3 e ai açıklamalara er verilmişir (Gregor ve Hansen, 996:03). Model : Model 2: Model 3: T = µ + µ 2ϕr + α 2 + ε =,,n (4) T = µ + µ 2ϕr + β+ α 2 + ε T T = µ + µ 2ϕr + α 2 + α 22ϕr + ε =,,n (5) =,,n (6) Bu denklemlerde µ ve µ 2 sabie kırılmaı göseren model ile anıdır. Model 3 e α kırılmadan önceki eğim kasaısını; α 2 ise kırılmadan sonra eğim kasaısında medana gelen değişikliği gösermekedir (Gregor and Hansen, 996:03). Bu üç model için hesaplanan Phillips es isaisikleri ( Z ve Z ) ve ADF es isaisiği ( α ADF ) nin minimum olduğu arih eşbüünleşme esinin ugun kırılma arihidir. İfade edilen es isaisiklerine aşağıda er verilmekedir (Gregor and Hansen, 996:06). Z α = Z ( ) (7) inf τet inf α τ Z = Z ( τ ) (8) ADF τet inf τet ADF( τ ) = (9) Bu ese ugun model için belirlenen es isaisikleri Gregor ve Hansen (996) in çalışmasında er alan ablo kriik değerleri ile karşılaşırılmakadır. Buna göre değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisinin olmadığını göseren emel hipoezine karşılık bir apısal kırılmala birlike değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisinin olduğunu göseren alernaif hipoez es edilir (Tıraşoğlu ve Yıldırım, 202:5). Model Tablo 4: Gregor-Hansen Eşbüünleşme Tesi Sonuçları Kırılma Dönemi ADF İsaisiği Kriik Değerler % %5 Sabie Kırılma (C) 999-4.44 (0) -5.77-5.28 Sabie ve Trendde Kırılma (C/T) 983-4.26 (0) -6.05-5.57 Rejim Değişimi (C/S) 993-4.70 () -6.5-6.00 No: Kriik değerler Gregor and Hansen (996:09) dan alınmışır. Paranez içindeki değerler Akaike Bilgi Krieri arafından seçilen gecikme saısını gösermekedir. Tablo 4 e içsel olarak belirlenen ve bir apısal kırılmaa izin veren bu ese ai üç model için sonuçlara er verilmekedir. Elde edilen sonuçlara göre, sabie kırılma modelinde, rendli sabie kırılma modelinde ve rejim değişikliği modelinde eşbüünleşme ilişkisinin olmadığını ifade eden emel hipoez reddedilmişir. Analiz sonuçlarına göre, CO 2 emisonu ile GSYH, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar arasında uzun dönemli bir eşbüünleşme ilişkisinin varlığından söz edilebilir. Yani, eşbüünleşme ilişkisi bahsedilen değişkenlerin CO 2 emisonu üzerinde ekili olduğunu gösermekedir. Analiz sonuçlarına göre, CO 2 emisonu ile GSYH, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar arasında uzun dönemli bir eşbüünleşme ilişkisinde incelenen dönemde 983, 993 ve 999 ılları kırılma dönemlerini oluşurmakadır. Kırılma dönemlerinin oluşumunda 980 ılı ve sonrasında gerek Türkie gerekse düna açısından büük apısal dönüşümlerin ekisi önemli olmuşur. Küreselleşmenin ivme kazandığı bu dönemde ekonomiler dışa dönük sanaileşme ve liberalleşme poliikalarıla önlendirilmişir. Türkie de de 24 Ocak 980 karaları ile ihracaa daalı sanaileşme sraejisine geçiş amaçlanmışır. Bu saede 980 de negaif olan büüme hızı (-2.8) erini poziif büüme rakamlarına bırakmışır ve 983 e bu rakam 4.2 olarak gerçekleşmişir. 980-984 ılları arasında ekonomide üksek düzede borç erelemesi ve gerçekleşirilen çeşili apısal dönüşüm poliikaları ile birlike üksek büüme oranlarına ulaşılmışır. 988 ılında aşanan ekonomik durgunluğu akip eden ıllarda büüme rakamlarındaki isikrarsızlıklar daha belirgin hale gelmişir. Tara ve Kumcu (2005) nun da beliriği gibi 99 ılındaki Körfez Krizi nin ekisi ile aşanan perol fialarındaki arış, Türk ekonomisini ekilemiş ve ekonomi hızlı bir şekilde küçülmüşür. 993 deki üksek büüme hızını 994 krizi akip emiş, kriz bankacılık sisemini ekisi alına almış, ekonomi %6, küçülmüşür. 995 ılında gerçekleşen % 8. lik büüme hızı da sürdürülebilir nielike bir büüme değildir. 998 ılı Rusa Krizi ile beraber hızlı bir sermae çıkışı, iç poliik sebepler ve deprem 999 ılında büümede büük düşüşe neden olmuşur. 2000 ılı isikrar programıla ekonomi eni bir kriz sonrası canlılık dönemine girmişir. - 32 -
Türkie ekonomisinde 980-999 ılları arasında aşanan bu gelişmeler ekonominin sağlıklı bir büüme gösermediğini ve neredese her beş ılda bir büüme sınırlarını zorlaarak bir kriz dönemine girdiğini gösermekedir. Gregor-Hansen Eşbüünleşme Tesi Sonuçlarında da ekonomi de aşanan bu gelişmelere paralel olarak 983,993 ve 999 ılları kırılma dönemi olarak belirlenmişir. Sonuçlarda kriz öncesi ıllar ve kriz ılları kırılma dönemi olarak espi edilmişir. 3.2.3. Uzun Dönem : Eşbüünleşme Kasaılarının Tahmini Eşbüünleşme esi sonucunda değişkenler arasında uzun dönemli ilişkinin bulunması ile uzun ve kısa dönemli ilişkiler çeşili önemler kullanılarak ahmin edilebilmekedir. Çalışmada apısal kırılmaların kukla değişken olarak dahil edilebildiği FMOLS ve CCR eşbüünleşme kasaı ahmincileri kullanılmışır. Philips ve Hansen (990) arafından gelişirilen FMOLS önemi eşbüünleşme esleri ilişkisinin varlığı durumunda bağımsız değişkenlere ai uzun dönem kasaıların ahmin edilmesinde kullanılmakadır. FMOLS ahmincisi özellikle bağımsız değişkenler ve haa erimi arasındaki ardışık bağını ve içsellik sorunundan kanaklanan sapmaların giderilmesinde ekin bir önemdir (Nazlıoğlu, 200:99). Diğer arafan CCR önemi ise Park (992) arafından gelişirilmişir. CCR öneminde en küçük kareler ekniğindeki sapmaları ok emek için değişkenlerin uzun dönem kovarans marisi ile dönüşürülmüş halini kullanmakadır. CCR ahmincisinde dönüşürme apılmasındaki amaç uzun dönemde korelasondan kanaklanan içselliği asimpoik olarak oradan kaldırmakır (Mehmood vd. 204:9). Çalışmada uzun dönem analizi apılırken, bir önceki aşamada (Gregor-Hansen eşbüünleşme esi) sabie ve rendde espi edilen apısal kırılma kukla değişkeni olarak modele dahil edilmişir. Kukla değişken; kırılmanın olduğu arihe kadar olan ıllara sıfır, diğer ıllara bir değeri verilerek oluşurulmuşur. Tablo 5 de FMOLS ve CCR eşbüünleşme ahmincilerinden ararlanılarak CO 2 emisonunun bağımsız değişken, GSYH, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımların bağımlı değişken olduğu durumda elde edilen kasaılar verilmişir. Tablo 5: Uzun Dönem Eşbüünleşme Kasaıları FMOLS CCR Bağımlı GDP EC FC K GDP EC FC K Değişken 0.06 0.296-0.002 0.5 0.04 0.299-0.002 0.53 CO2 (0.08) (0.000) (0.883) (0.00) (0.55) (0.000) (0.896) (0.002) No: Paranez içerisindeki değerler, olasılık değerini gösermeke olup, ve sırasıla %, %5 ve %0 anlamlılık düzeinde kasaıların isaisiksel olarak anlamlı olduğunu ifade emekedir. Tahmindeki ookorelason sorunu, fark alma önemi ile giderilmee çalışılmışır. Kukla değişken olarak analizde; K:983 alınmışır. Tablo 5 eki FMOLS sonuçları incelendiğinde; GSYH ve elekrik ükeimi, CO 2 emisonunu beklenilere ugun şekilde, poziif ve isaisiki olarak anlamlı düzede ekilemekedir. Buna göre, Türkie nin GSYH ve elekrik ükeimindeki % lik arış CO 2 emisonunu sırasıla % 0.0 ve %0.29 oranında arırmakadır. Sanai sekörünün ekonomideki paının üksek olması, makineleşmenin de beraberinde gelmesi ile üreimde aşanan arış elekrik ükeimini de arırmaka iken bu ekonomik gelişmelerin çevre kaliesini olumsuz önde ekilediği oraa çıkmakadır. Arıca doğrusal abancı aırımlarındaki % lik arış CO 2 emisonunu %0.002 azalmaka iken, kasaı anlamsız çıkmışır. Ülkee apılan doğrudan aırımların CO 2 emisonunu arırdığını ifade eden Kirlilik Cennei Hipoezinin ise Türkie için geçerli olmadığı ifade edilebilir. Tablo 5 deki CCR sonuçları incelendiğinde; sadece elekrik ükeimi, CO 2 emisonunu beklenilere ugun şekilde, poziif ve isaisiki olarak anlamlı düzede ekilemekedir. Arıca doğrusal abancı aırımların ve GSYH nın CO 2 emisonu üzerindeki ekisi ise anlamsız çıkmışır. Her iki eşbüünleşme kasaı ahminlerinde kukla değişkenlerin isaisiki olarak anlamlı çıkması, eşbüünleşme önemi arafından belirlenmiş olan arihlerde, ekonomide önemli değişimlerin aşandığına işare emekedir. 3.2.4. Kısa Dönem : Haa Düzelme Modeli Kısa dönem analizi, haa düzelme modeli çerçevesinde, farkı alınmış seriler ve uzun dönem analizinden elde edilen haa erimi serisinin bir dönem gecikmeli değeri (ECT -) kullanılarak ine FMOLS ve CCR önemleri ile gerçekleşirilmişir. Elde edilen sonuçlar Tablo 6 da er almakadır. Tablo 6: Kısa Dönem Analiz Sonuçları FMOLS CCR Bağımlı ECT- GDP EC FC ECT- GDP EC FC Değişken -0.408 0.045 0.990-0.024-0.45 0.04.006-0.024 CO2 (0.000) (0.07) (0.000) (0.000) (0.000) (0.223) (0.000) (0.00) No: Paranez içerisindeki değerler, olasılık değerini gösermeke olup, ve sırasıla %, %5 ve %0 anlamlılık düzeinde kasaıların isaisiksel olarak anlamlı olduğunu ifade emekedir. Tabloda haa düzelme eriminin kasaısının negaif ve isaisiksel olarak anlamlı olduğu; haa düzelme mekanizmasının çalışığı görülmekedir. Başka bir ifadele, uzun dönemde birlike hareke eden - 33 -
değişkenler arasında kısa dönemde oraa çıkan sapmalar (her ıl %4 lik kısmı giderilerek) oradan kalkmaka ve değişkenler ekrar uzun dönemde denge değerine (bu ıl içinde aşanacak bir sapma aklaşık 4 ıl sonra) aklaşmakadır. Bu durum, uzun dönem analizinin güvenilir olduğunun ispaı nieliğindedir. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Bu çalışmada Türkie de çevre kaliesinin gösergesi olarak CO 2 emisonu ile ekonomik büüme, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar arasındaki ilişki 980-203 dönemi için es edilmişir. İncelenen dönem aralığında Türkie ekonomisi için apısal dönüşüm ve anı zamanda 980 li ıllardan iibaren her beş ılda bir aşanan kriz olgusu söz konusu olduğu için sandar birim kök esleri erine ekli kırılmaa izin veren Zivo- Andrews apısal kırılmalı birim kök esi ugulanmışır. Birim kök esleri sonucunda serilerin sevie değerlerinde birim kök içerdiği espi edilmiş, birinci farkları alındığında durağan hale geldikleri gözlemlenmişir. Her iki serinin de birinci merebeden durağan olması nedenile değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı Gregor-Hansen apısal kırılmalı eşbüünleşme esi ile incelenmişir. Gregor- Hansen eşbüünleşme esi sonuçlarına göre; CO 2 emisonu ile GSYH, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırımlar arasında uzun dönemli bir eşbüünleşme ilişkisinin varlığından söz edilebilir. Yani, GSYH, elekrik ükeimi ve doğrudan abancı aırım değişkenleri CO 2 emisonu üzerinde ekili olduğunu gösermekedir. Türkie ekonomisinde 980-999 ılları arasında aşanan gelişmeler ekonominin sağlıklı bir büüme gösermediğini ve neredese her beş ılda bir büüme sınırlarını zorlaarak bir kriz dönemine girdiğini gösermekedir. Gregor-Hansen Eşbüünleşme Tesi Sonuçlarında da ekonomi de aşanan bu gelişmelere paralel olarak 983,993 ve 999 ılları kırılma dönemi olarak belirlenmişir. Eşbüünleşme ilişkisi espi edilen değişkenler arasında uzun ve kısa dönemli ilişkilerin espii için apısal kırılmaların kukla değişken olarak dahil edilebildiği FMOLS ve CCR eşbüünleşme kasaı ahmincileri kullanılmışır. Tahmin sonuçlarına göre, Türkie nin GSYH ve elekrik ükeimindeki % lik arış CO 2 emisonunu sırasıla % 0.0 ve %0.29 oranında arırmakadır. Sanai sekörünün ekonomideki paının üksek olması, makineleşmenin de beraberinde gelmesi ile üreimde aşanan arış elekrik ükeimini de arırmaka iken bu ekonomik gelişmelerin çevre kaliesini olumsuz önde ekilediği oraa çıkmakadır. Arıca doğrusal abancı aırımlarındaki % lik arış CO 2 emisonunu %0.002 azalmaka iken, kasaı anlamsız çıkmışır. Ülkee apılan doğrudan aırımların CO 2 emisonunu arırdığını ifade eden Kirlilik Cennei Hipoezinin ise Türkie için geçerli olmadığı ifade edilebilir. KAYNAKÇA ACHARYYA, Josri (2009). "FDI, Growh And The Envıronmen:Evıdence From Indıa On Co2 Emıssıon Durıng The Las Two Decades" Journal Of Economic Developmen, Vol: 34 (), s. 43-58. AKIN, Cemil Serha (204). "Yabancı Sermae Yaırımlarının Co2 Emisonu Üzerine Olan Ekisi: Dinamik Panel Veri " Akademik Bakış Dergisi, S. 44, s. -5. ALTINTAŞ, Halil (203). "Türkie de Birincil Enerji Tükeimi, Karbondioksi Emisonu ve Ekonomik Büüme İlişkisi: Eşbüünleşme ve Nedensellik ", Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İibf Dergisi, S. 8, s. 263-294. ARTAN, Sefein ve Burak SEYHAN(205). "Türkie'de Çevre Kirliliği, Dışa Açıklık ve Ekonomik Büüme lişkisi" Yöneim ve Ekonomi Araşırmaları Dergisi, S. 3, s. 308-325. ÇINAR, Serkan (20). "Gelir ve Co2 Emisonu İlişkisi:Panel Birim Kök Ve Eşbüünleşme Tesi" U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, S.XXX, s. 7-83. ERDEN, Ceda ve Fama Turan KOYUNCU (204). "Kalkınma ve Çevresel Sağlık Riskleri: Türkie İçin Ekonomerik Bir Analiz" Aksara Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, S.6, s. 9-23. ERDOĞAN, İbrahim, Kumru TÜRKÖZ ve Muhammed Şehid GÖRÜŞ (205). "Çevresel Kuznes Eğrisi Hipoezinin Türkie Ekonomisi İçin Geçerliliği" Dumlupınar Üniversiesi Sosal Bilimler Dergisi, S. 44, s. 3-23. GREGORY, A. W. and Hansen, B. E. (996), Residual-Based Tess for Coinegraion in Models Wih Regime Shifs, Journal of Economerics, Vol. 70, pp. 99-26. HASSABALLA, Hoda (203). "Environmen and Foreign Direc Invesmen:Polic Implicaions for Developing Counries" Journal of Emerging Issues in Economics, Finance and Banking, S., pp.75-06. JORGENSON, Andrew K (2007). "The Effecs of Primar Secor Foreign Invesmen on Carbon Dioxide Emissions from Agriculure Producion in Less-Developed Counries, 980 99" Inernaional Journal of Comparaive Sociolog, S. 48, s.29 42. KARACA, Coşkun (202). "EKONOMİK KALKINMA VE ÇEVRE KİRLİLİĞİ İLİŞKİSİ:GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER ÜZERİNE AMPİRİK BİR ANALİZ" Ç.Ü. Sosal Bilimler Ensiüsü Dergisi, S. 2, s. 39-56. LEE, Jung Wan (203). "The Conribuionofforeigndirecinvesmenocleanenerguse, Carbon Emissions Andeconomicgrowh" Energ Polic, S. 55, pp. 483 489. LEE, J. and Srazicich, M. C. (2004), Minimum LM Uni Roo Tes wih One Srucural Break, Appalachian Sae Universi Working Papers, S.04-7, pp.-5. MEHMOOD, B., Feliceo, A. ve Shahid, A. (204) Wha Causes Wha? Aviaion Demand and Economic Growh in Romania: Coinegraion Esimaion and Causali Analsis, Romanian Economic and Business Review, s.9, pp. 2-34 NAZLIOĞLU, Şaban (200), Makro İkisa Poliikalarının Tarım Sekörü Üzerindeki Ekileri: Gelişmiş Ve Gelişmeke Olan Ülkeler İçin Bir Karşılaşırma, Ercies Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü, İkisa Anabilim Dalı, Yaınlanmamış Dokora Tezi, Kaseri. ÖZDEMİR, Bilekin (2009). "Küresel Kirlenme Sürdürülebilir Ekonomik Büüme ve Çevre Vergileri" Malie Dergisi Ocak-Haziran, S. 56,s. -36. PAO, Hsiao-Tien, and Chung-Ming Tsai (2006). "CO2 emissions,energ consumpion and economic growh in BRIC counries" Energ Polic,S. 38, s. 7850 7860. - 34 -
PAO, Hsiao-Tien, and Chung-Ming Tsai (20). "Mulivariae Granger causali beween CO2 emissions, energ consumpion, FDI (foreign direc invesmen) and GDP (gross domesic produc): Evidence from a panel of BRIC (Brazil, Russian Federaion, India, and China) counries" Energ, S. 36, s. 685-693. SAATÇİ, Musafa, ve Yasemin DUMRUL (20). "Çevre Kirliliği Ve Ekonomik Büüme İlişkisi:Çevresel Kuznes Eğrisinin Türk Ekonomisi İçin Yapısal Kırılmalı Eş-Büünleşme Yönemile Tahmini" Ercies Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, S.66, s.65-86. TIRAŞ, H. Harein (202). "Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevre:Teorik Bir İnceleme" Kahramanmaraş Süçü İmam Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, S. 2, s. 57-73. TIRAŞOĞLU, Muhammed ve Burcu Yıldırım (202), Yapısal Kırılma Durumunda Sağlık Harcamaları ve Ekonomik Büüme İlişkisi: Türkie Üzerine Bir Ugulama, Elecronic Journal of Vocaional Colleges, S. 2, s.-7. ZEREN, Feaz.(205). "Doğrudan Yabancı Yaırımların CO2 Emisonuna Ekisi: Kirlilik Hale Hipoezi mi Kirlilik Cennei Hipoezi mi?" Journal of Yasar Universi, S. 0,s. 638-6477. ZİVOT, Eric and Donald W.K. Andrews (992), Furher Evidence of he Grea Crash, The Oil-Price Shock and The Uni Roo Hpohesis, Journal of Business and Economic Saisics, Vol. 0, pp. 25-270. YAVUZ, Nilgün Çil (2006), Türkie de Turizm Gelirlerinin Ekonomik Büümee Ekisinin Tesi: Yapısal Kırılma ve Nedensellik, Doğuş Üniversiesi Dergisi, S.2, s.62-7. - 35 -