2050'YE DOÐRU NÜFUSBÝLÝM VE YÖNETÝM: SOSYAL GÜVENLÝK (EMEKLÝLÝK) SÝSTEMÝNE BAKIÞ Prof. Dr. Yusuf ALPER Yard. Doç. Dr. Çaðaçan DEÐER Prof. Dr. Serdar SAYAN Kasým 2012 Yayýn No: TÜSÝAD-T/2012-11/535 Meþrutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0 212) 249 07 23 Telefax: (0 212) 249 13 50 www.tusiad.org

2012, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN: 978-9944-405-89-8 Kapak Tasarýmý: Hakan Ferit HOÞGÖR SÝS MATBAACILIK PROM. TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.63 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) 450 46 38 Faks: (0216) 450 46 39

ÖNSÖZ TÜSÝAD, özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda, Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, insan haklarý evrensel ilkelerinin, düþünce, inanç ve giriþim özgürlüklerinin, laik hukuk devletinin, katýlýmcý demokrasi anlayýþýnýn, liberal ekonominin, rekabetçi piyasa ekonomisinin kurum ve kurallarýnýn ve sürdürülebilir çevre dengesinin benimsendiði bir toplumsal düzenin oluþmasýna ve geliþmesine katký saðlamayý amaçlar. TÜSÝAD, Atatürk'ün öngördüðü hedef ve ilkeler doðrultusunda, Türkiye'nin çaðdaþ uygarlýk düzeyini yakalama ve aþma anlayýþý içinde, kadýnerkek eþitliðini, siyaset, ekonomi ve eðitim açýsýndan gözeten iþ insanlarýnýn toplumun öncü ve giriþimci bir grubu olduðu inancýyla, yukarýda sunulan ana gayenin gerçekleþtirilmesini saðlamak amacýyla çalýþmalar gerçekleþtirir. TÜSÝAD, kamu yararýna çalýþan Türk iþ dünyasýnýn temsil örgütü olarak, giriþimcilerin evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun faaliyet göstermesi yönünde çaba sarf eder; küreselleþme sürecinde Türk rekabet gücünün ve toplumsal refahýn, istihdamýn, verimliliðin, yenilikçilik kapasitesinin ve eðitimin kapsam ve kalitesinin sürekli artýrýlmasý yoluyla yükseltilmesini esas alýr. TÜSÝAD, toplumsal barýþ ve uzlaþmanýn sürdürüldüðü bir ortamda, ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkýnmasýnda bölgesel ve sektörel potansiyelleri en iyi þekilde deðerlendirerek ulusal ekonomik politikalarýn oluþturulmasýna katkýda bulunur. Türkiye'nin küresel rekabet düzeyinde tanýtýmýna katkýda bulunur, Avrupa Birliði (AB) üyeliði sürecini desteklemek üzere uluslararasý siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel iliþki, iletiþim, temsil ve iþbirliði aðlarýnýn geliþtirilmesi için çalýþmalar yapar. Uluslararasý entegrasyonu ve etkileþimi, bölgesel ve yerel geliþmeyi hýzlandýrmak için araþtýrma yapar, görüþ oluþturur, projeler geliþtirir ve bu kapsamda etkinlikler düzenler. TÜSÝAD, Türk iþ dünyasý adýna, bu çerçevede oluþan görüþ ve önerilerini Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)'ne, hükümete, diðer devletlere, uluslararasý kuruluþlara ve kamuoyuna doðrudan ya da dolaylý olarak basýn ve diðer araçlar aracýlýðý ile ileterek, yukarýdaki amaçlar doðrultusunda düþünce ve hareket birliði oluþturmayý hedefler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar. Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) dünyada nüfus konusunda uluslararasý finanse edilen en büyük yardým kaynaðýdýr. UNFPA sürdürülebilir kalkýnmayý destekleyen nüfus politikalarý ve stratejileri oluþturulmasý konularýnda faaliyet göstermektedir. UNFPA her kadýnýn, erkeðin ve gencin saðlýklý ve eþit bir hayat sürdürmesi için çalýþmaktadýr. UNFPA devletleri yoksulluðu azaltma politikalarý geliþtirme sürecinde nüfus verilerinin kullanýlmasý için desteklemekte, her hamileliðin istenilen, her doðumun güvenli ve her gencin HIV/AIDS'den korunmuþ olmasý için faaliyet göstermekte, kadýnlarýn ve genç kýzlarýn hak ettiði saygýlý muameleyi görmesi için destek vermektedir. UNFPA Türkiye'de faaliyetlerine 1971 yýlýnda baþlamýþtýr. 2003 yýlýndan beri UNFPA Türkiye Ofisi; Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ülke programlarýný da koordine etmekte, bölgesel ölçekte projeleri yürütmektedir. Türkiye'de UNFPA'in ilk faaliyetleri proje ölçeðinde gerçekleþtirilmiþ, kýsa süre içerisinde kapsamlý beþ yýllýk ülke programlarý yürütülmeye baþlanmýþtýr. Bu çalýþma sýrasýnda Türkiye Cumhuriyeti ile birlikte 4. Ülke Programýný (2006-2010) yürüten UNFPA; 2011 baþýndan itibaren Türkiye'deki 5. Ülke Programý'ný (2011-2015) baþlatmýþtýr. UNFPA, bu çerçevedeki çalýþmalarýný kamu kurumlarý, sivil toplum, üniversiteler ve özel sektörle iþbirliði halinde yürütmeye devam edecektir. 30 seneden uzun bir süredir UNFPA Türkiye'de: 1. Özellikle gençlerin ihtiyaçlarýný karþýlayacak þekilde üreme saðlýðýnýn iyileþtirilmesi 2. Toplumsal Cinsiyet eþitliðinin desteklenmesi ve 3. Nüfus ve kalkýnma alaný ile ilgili veri toplanmasý, bunlarýn paylaþýlmasý ve kullanýmýnýn teþvik edilmesi konularýnda çalýþmaktadýr. Ülke Programý, UNFPA'in ilkeleri çerçevesinde; yoksulluðun azaltýlmasý, anne saðlýðýnýn iyileþtirilmesi, Cinsel Yolla Bulaþan Enfeksiyonlar ve HIV/AIDS'le mücadele edilmesi, toplumsal cinsiyet eþitliðinin teþvik edilmesi, kadýnlara eþit haklar saðlanmasý ve kadýnlarýn yetkilerinin arttýrýlmasý baþta olmak üzere, Binyýl Kalkýnma Hedeflerine ulaþýlmasýnda Türkiye Cumhuriyeti'ne katký ve destek vermeyi amaçlamaktadýr.

Türkiye, 20. yüzyýldaki geliþmiþ ülkeler gibi demografik açýdan bir deðiþim sürecinin içinde bulunmaktadýr. Nüfusun yaþ yapýsýndaki deðiþiklikler, sosyal ve ekonomik sistemleri ve politikalarý yakýndan ilgilendirmektedir. Türkiye'nin, her ülkenin tarihinde bir kez gerçekleþen demografik geçiþ sürecini nasýl yaþadýðý ve bu geçiþ sürecinin 2050 yýlýna doðru neler getireceði, kamu ve özel sektörde alýnacak karar ve uygulanacak politikalar açýsýndan büyük önem taþýmaktadýr. Bu anlayýþ çerçevesinde, UNFPA ve TÜSÝAD tarafýndan 2050 ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim baþlýklý bir araþtýrma projesi baþlatýlmýþtýr. Demografik deðiþimler ve bu deðiþimlerin özellikle sosyal politika alanlarýna izdüþümlerini ele almak üzere planlanan araþtýrma projesi 2050 ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim, Ýþgücü, Saðlýk ve Sosyal Güvenlik Sistemlerine Yansýmalar baþlýklý bir ana rapor ile demografik deðiþimin eðitim, iþgücü, saðlýk ve sosyal güvenlik alanlarýna etkilerini ayrý ayrý irdeleyen dört sektörel rapordan oluþmaktadýr. Söz konusu araþtýrma projesi çerçevesinde hazýrlanan, "2050'ye Doðru Nüfus Bilim ve Yönetim: Sosyal Güvenlik (Emeklilik) Sistemine Bakýþ" baþlýklý bu rapor, önümüzdeki dönemde ivme kazanacak olan nüfus yaþlanmasý eðiliminin, Türk sosyal güvenlik sisteminin emeklilik sigortasý sunumu sürecini ve bu süreçte ortaya çýkabilecek finansman dengelerini nasýl etkileyeceði sorusuna cevap aramaktadýr. Prof. Dr. Yusuf Alper (Uludað Üniversitesi), Yard. Doç. Dr. Çaðaçan Deðer (Ege Üniversitesi) ve Prof. Dr. Serdar Sayan'ýn (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi) birlikte hazýrladýklarý raporda, Türkiye'nin yaþlýlýk sigortasý sisteminin finansman dengelerinin evrimi ve yakýn geçmiþte yaþanan reform sürecinin deðerlendirilmesini takiben, sistemin gelirgider dengelerinin, 2050'ye kadar uzanan demografik projeksiyonlar ýþýðýnda izlemesi beklenen seyir ele alýnmaktadýr.

Raporun "Giriþ" bölümü Prof. Dr. Serdar Sayan tarafýndan kaleme alýnýrken; "Nüfusbilim, Demografik Yapý ve Sosyal Güvenlik" baþlýklý 2. Bölümü, "Sosyal Güvenlikte Yeniden Yapýlanma, Arayýþlar ve Sorunlar" baþlýklý 3. Bölümü ve "Türk Sosyal Güvenlik Sistemi" baþlýklý 4. Bölümü Prof. Dr. Yusuf Alper tarafýndan yazýlmýþtýr. "Demografik Dönüþüm ve Daðýtým Esaslý Yaþlýlýk (Emeklilik) Sigorta Sistemlerine Yansýmalarý" baþlýklý 5. Bölüm, "Yaþlýlýk (Emeklilik) Sigorta Sisteminin Gelir Gider Dengeleri" baþlýklý 6. Bölüm ile "Sonuç" bölümü de Yard. Doç. Dr. Çaðaçan Deðer ve Prof. Dr. Serdar Sayan tarafýndan ortaklaþa yazýlmýþ; ancak raporun son þekli tüm yazarlarýn ortak görüþleri doðrultusunda verilmiþtir. Bir ülkenin demografik geçiþ süreci boyunca nüfusunun yaþ profilinde gözlenen deðiþim, aktif/pasif oranlarýnýn seyri üzerine yaptýðý, zamana yayýlan etki yoluyla sosyal güvenlik sistemi gelirgider dengelerini de etkilemektedir. Bu çalýþmada yapýlan analiz, Türkiye için bu dengelerin zaman içindeki evrimini, diðer ekonomik etkileri susturmak (ya da kontrol etmek) ve sadece demografik faktörlerin etkilerine yoðunlaþmak suretiyle ele almýþtýr. Yapýlan hesaplamalar, önümüzdeki dönemde Türkiye'yi bekleyen nüfus yaþlanmasýnýn, zorunlu emeklilik sigortasýnda zaten bozuk olan gelir-gider dengesini daha da kötüleþtirmeye aday olduðunu göstermektedir. Nitekim emeklilerin dul ve yetimlerine yapýlan ödemeler hiç hesaba katýlmaksýzýn bile, yaþlanmakta olan nüfusun, devletçe daðýtým esaslý olarak sunulan zorunlu yaþlýlýk (emeklilik) sigortasýnýn yükünü gözle görülür biçimde artýracaðý anlaþýlmaktadýr.

Raporda öncelikle, daðýtým esaslý finansman yöntemi esaslý olmasý itibarýyla iþleyiþi demografik deðiþkenlerin seyrine yakýndan baðlý olan Türk emeklilik sigorta sisteminin 2010-2050 döneminde yaþanacak demografik dönüþüm sürecinden neden ve nasýl etkileneceðine yönelik bir analitik çerçeve sunulmaktadýr. 2050'ye kadar olan dönemde gerçekleþmesi beklenen demografik geliþmelerin, sistemin gelir-gider dengelerinin seyrini hangi yönde ve ne ölçüde etkileyeceðine yönelik öngörüler de bu çerçevede ortaya konulmaktadýr. Yapýlan analiz, 1999 ve 2008 yýllarýnda yapýlan kapsamlý sosyal güvenlik reformlarý ile yürürlüðe sokulan parametre deðiþikliklerini veri olarak almakta, 2050'ye kadar uzanan bir ufukta beklenen demografik deðiþim sürecinin sistemin aktif/pasif sigortalý ve gelir/gider dengelerine yapacaðý etkiler, bu yasal çerçevenin korunacaðý varsayýmý altýnda incelenmektedir. Son olarak, çalýþmaya pek çok kiþinin, deðiþik aþamalarda sunduklarý görüþ ve önerileriyle ve(ya) saðladýklarý lojistik ve moral destek ile katkýda bulunduðu vurgulanmalýdýr. Projenin ortak yürütücüleri olarak UNFPA ve TÜSÝAD'ýn kurumsal destekleri baþta olmak üzere tüm katkýlar, yazarlarýn içten takdir ve teþekkürlerini hak etse de, TÜSÝAD'dan Ebru Dicle ve Berna Toksoy Redman ile Deniz Karataþ'ýn; UNFPA'den de Gökhan Yýldýrýmkaya ve Selen Örs Reyhanioðlu ile Tavbiy Tunga Tüzer'in sunduðu katkýlar ayrýca ve özellikle anýlmayý gerektirir niteliktedir. Adý geçen bu kiþilerin yazarlarla paylaþtýklarý görüþ ve önerilerin yaný sýra sunduklarý nazik, sabýrlý ve kesintisiz lojistik destek ve bitmez tükenmez teþvik ve cesaretlendirmeler olmasaydý bu çalýþma tamamlanamazdý. Yazarlar ayrýca "Nüfusbilim ve Yönetim" dizisi kapsamýnda ana raporu hazýrlayan ve projeksiyonlarý yapan Yrd. Doç. Dr. Þeref Hoþgör ve Prof. Dr. Aysýt Tansel'e, çalýþma taslak raporunun tartýþma toplantýsýna katýlarak görüþ ve önerilerini ileten TÜSÝAD Ýstihdam ve Sosyal Güvenlik Çalýþma Grubu Baþkaný Dr. Gülden Türktan ve tüm çalýþma grubu üyelerine teþekkürlerini sunar. Kasým 2012

Prof. Dr. Yusuf ALPER ÖZGEÇMÝÞLER 1959 yýlýnda Konya'da doðan Yusuf Alper, lisans eðitimini Bursa (Uludað) Üniversitesi, Ýktisadi ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Ýktisat Bölümü'nde tamamladý (1981) ve ayný yýl sosyal siyaset kürsüsünde asistan olarak göreve baþladý. "Sosyal Güvenliðin Tasarruf Eðilimine Tesirleri" konulu tezi ile 1986 yýlýnda doktora derecesini aldý. Genel sosyal politika, özelleþtirme ve özellikle sosyal güvenlikle ilgili çalýþmalarý ile Çalýþma Ekonomisi bilim dalýnda 1988 yýlýnda doçent, 1995 yýlýnda profesör ünvanlarýný aldý. Halen, Uludað Üniversitesi, Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi, Çalýþma Ekonomisi ve Endüstri Ýliþkileri Bölümü öðretim üyesi olarak akademik hayatýný sürdürmektedir. Yusuf Alper, özellikle doçentlik sonrasý dönemde çalýþmalarýný sosyal güvenlik üzerine yoðunlaþtýrmýþ, 1997 ve 2004 yýllarýnda TÜSÝAD'ýn; 1999 yýlýnda ÝTO'nun sosyal güvenlik raporlarýnýn hazýrlanmasýnda görev almýþtýr. VII, VIII, IX ve X. Kalkýnma Planlarý, Sosyal Güvenlik Özel Ýhtisas Komisyonlarýnda görev almýþtýr. 1997 yýlýndan itibaren Çalýþma ve Sosyal Güvenlik Bakanlýðý Resmi Arabulucusu olarak görev yapmaktadýr. Prof. Dr. Alper'in sosyal güvenlik üzerine yazýlmýþ çeþitli makale, kitap ve araþtýrmalarý bulunmaktadýr. Yard. Doç. Dr. Çaðaçan DEÐER Yard. Doç. Dr. Çaðaçan Deðer 2001 yýlýnda Orta Doðu Teknik Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nden mezun oldu. Mezuniyetini takiben Ege Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nde yüksek lisans düzeyinde çalýþmalarýna baþladý, ayný yýl araþtýrma görevlisi olarak görev yapmaya baþladý. 2004 yýlýnda Ege Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nde yüksek lisans programýný tamamladý, 2011 yýlýnda ise Orta Doðu Teknik Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nden doktora derecesini aldý. Doktora çalýþmasý, Türkiye'de sosyal güvenlik reformunun ardýþýk nesiller modeli ile incelenmesine yöneliktir. 2011 Kasým ayý itibariyle Ege Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nde Yardýmcý Doçent olarak çalýþmalarýna devam etmektedir.

Prof. Dr. Serdar SAYAN Serdar Sayan, 1985'te ODTÜ Ekonomi'den mezun oldu. Yüksek lisans ve doktorasýný ABD'de, Ohio State University'de yaptýktan sonra 1992'de Türkiye'ye dönerek Bilkent Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nde öðretim üyesi olarak göreve baþladý. Ohio State University'de bu kez Misafir Profesör olarak yüksek lisans ve doktora dersleri vermek üzere davet edildiði 2003-04 öðretim yýlý ile 2005 kýþýnda Uluslararasý Para Fonu'nda (IMF) Ziyaretçi Akademisyen olarak çalýþýrken Washington'da geçirdiði dönem dýþýnda, 2006'ya kadar bu üniversitede kaldý. 2006 sonrasý TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi'nde çalýþmaya baþlayan Prof. Dr. Serdar Sayan, halen bu üniversitede dersler vermenin dýþýnda, Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüðü ve Sosyal Politikalar Araþtýrma ve Uygulama Merkezi Direktörlüðü görevlerini de yürütmektedir. Ayrýca 2008'den beri Türkiye Ekonomi Politikalarý Araþtýrma Vakfý (TEPAV) Giriþimcilik Enstitüsü'nün Direktörlüðünü üstlenmiþ; 2006-09 arasýnda da Baþbakanlýk Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý'na danýþmanlýk yapmýþtýr. Yayýnlanmýþ çok sayýda ulusal ve uluslararasý hakemli akademik dergi makalesi ve kitap bölümüne ek olarak, yurtdýþý ve yurtiçinde yayýnlanmýþ derleme kitaplarý ve monografileri de bulunan Sayan, çeþitli yerli ve yabancý bilimsel yayýnlarda baþ editörlük, misafir editörlük ve yardýmcý editörlük görevleri üstlendi. Halen uluslararasý araþtýrma aðý Economic Research Forum'un Þeref Üyesi olan ve bugüne dek aralarýnda Parlar Vakfý 2002 Teþvik Ödülü'nün de bulunduðu çeþitli araþtýrma, öðretim ve hizmet ödülleri de almýþ olan Sayan'a 2004'te, ABD'de mezun olduðu fakültece "Yýlýn Uluslararasý Mezunu Ödülü" verildi. 2001-03 arasýnda Türkiye Ekonomi Kurumu'nun Yönetim Kurulu üyeliðinde bulunan Serdar Sayan, uluslararasý bir profesyonel kuruluþ olan Middle East Economic Association'a da 2004-06 arasý yönetim kurulu üyesi, 2007-09 arasý da Genel Sekreter olarak hizmet etti; 2010-12 döneminde birliðin ABD dýþýnda yerleþik ilk Baþkaný olarak görev yaptý.

ÝÇÝNDEKÝLER 1. GÝRÝÞ... 17 2. NÜFUSBÝLÝM, DEMOGRAFÝK YAPI VE SOSYAL GÜVENLÝK...23 2.1. Nüfus, Demografik Yapý ve Sosyal Güvenlik Ýliþkisi...23 2.2. Sosyal Güvenlikle Ýlgili Demografik Göstergeler ve Deðiþkenler...24 2.3. Sosyal Güvenlik ile Demografik Yapý Ýliþkisi...27 2.4. Sosyal Güvenlik Sistemlerini Etkileyen Demografik Yapý Deðiþiklikleri ve Dönüþümler...29 2.4.1. Yaþlanma...29 2.4.2. Aile Yapýsýndaki Deðiþme...30 2.4.3. Ýþgücü Yapýsýnda ve Piyasasýnda Deðiþme...31 2.4.4. Þehirleþme ve Hayat Tarzýnýn Deðiþimi...31 2.4.5. Düzensizleþen Hayat Devreleri...32 2.4.6. Göç...32 2.4.7. Sosyal Yapýda Deðiþme...33 3. SOSYAL GÜVENLÝKTE YENÝDEN YAPILANMA, ARAYIÞLAR VE SORUNLAR... 37 3.1. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemi: Deðiþim ve Yeniden Yapýlanma Ýhtiyacý...37 3.1.1. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sisteminin Baþarýlarý ve Yetersizlikleri...37 3.1.2. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sisteminde Kriz ve Yeniden Yapýlanma Ýhtiyacý...38 3.1.3. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemini Ýyileþtirme ve Yeniden Yapýlandýrma Arayýþlarý...40 3.2. Günümüzde Sosyal Güvenlik Sorunlarý...43 3.2.1. Kapsam Sorunu...43 3.2.2. Kayýt Dýþý Ýstihdam Sorunu...45 3.2.3. Finansman Sorunu...45 3.2.4. Yaþlýlýk ve Saðlýk Harcamalarýndaki Artýþ...46 4. TÜRK SOSYAL GÜVENLÝK SÝSTEMÝ: TARÝHÇE, KURUMSAL YAPI VE ÝÞLEYÝÞ, HAKLAR VE YÜKÜMLÜLÜKLER...51 4.1. Kýsa Tarihçe...51 4.2. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Reform Arayýþlarý ve Yeniden Yapýlanma...52 4.3. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Bugünü: Mevcut Durum...54 4.3.1. Kurumsal Yapý...54 4.3.2. Kapsam...56 4.3.3. Saðlanan Haklar...57

4.4. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Genel Görünümü...60 4.4.1. Kapsamla Ýlgili Geliþmeler: Sosyal Sigortalar ve Primsiz Ödemeler...60 4.4.2. Mali Durum: Gelirler, Finansman Açýklarý ve Bütçe Transferleri...62 4.4.3. Finansman Açýklarýný Gidermeye Yönelik Tedbirlerin Etkinliði...65 4.4.3.1. Prim Oranlarýnýn Artýrýlmasý...65 4.4.3.2. Prime Esas Kazançlarýn Artýrýlmasý...66 4.4.3.3. Kayýt Dýþý Çalýþmanýn Azaltýlmasý ve Aktif Sigortalýlarýn Artýrýlmasý...67 4.4.3.4. Giderleri Azaltmaya Yönelik Tedbirler...70 4.4.3.5. Demografik Fýrsat Penceresi ve Ýþgücüne Katýlýmýn Artýrýlmasý...71 4.4.4. Sosyal Sigortalardan Gelir ve Aylýk Alanlarýn Demografik Yapýsý...72 5. DEMOGRAFÝK DÖNÜÞÜM VE DAÐITIM ESASLI YAÞLILIK (EMEKLÝLÝK) SÝGORTA SÝSTEMLERÝNE YANSIMALARI...77 5.1. Emeklilik Sigorta Sistemlerinin Finansman Dengeleri ve Demografik Deðiþkenler: Kavramsal ve Analitik Çerçeve...77 5.2. Temel Ýþgücü Piyasasý Gruplarýnýn Büyüklüklerinin Tahmini ve Yöntem...79 5.2.1. 15 Yaþ Üstü Kurumsal Olmayan Nüfus...79 5.2.2. Ýþgücüne Katýlým...80 5.2.3. Ýstihdam...84 5.3. Sosyal Güvenlik Kapsamýndaki Nüfus...87 5.3.1. Sistemin Aktif Aktörleri: Kayýtlý Ýstihdam...87 5.3.2. Pasif Aktörler: Emekliler...91 5.3.2.1. Emekliliði Hak Ediþ Yaþýndaki Deðiþiklikler...91 5.3.2.2. Emeklilerin Yaþ Daðýlýmýnýn Hesaplanmasý...92 6. YAÞLILIK (EMEKLÝLÝK) SÝGORTA SÝSTEMÝNÝN GELÝR-GÝDER DENGELERÝ... 101 6.1. Emeklilik Sigortasý Prim Gelirlerinin Seyri...101 6.1.1. Gelirlerin Seyrine Ýliþkin Baz Senaryo...101 6.1.2. Gelirlerin Seyrinde Ýyimser ve Kötümser Sapmalar...102 6.2. Emeklilere Yapýlan Ödemelerin Seyri...106 6.2.1. Ödeme Giderlerinin Seyrine Ýliþkin Baz Senaryo...106 6.2.2. Ödeme Giderlerinin Seyrine Ýliþkin Ýyimser ve Kötümser Senaryolar...108 6.3. Sosyal Güvenlik Sistemi Emeklilik Sigortasý Gelir-Gider Dengelerinin Seyri: Genel Deðerlendirme...110 7. SONUÇ VE DEÐERLENDÝRME...115 KAYNAKLAR... 120 EKLER... 124

TABLOLAR Tablo 2.1. Yaþ Gruplarýna Göre Nüfusun Daðýlýmý ve Yaþ Baðýmlýlýk Oraný...26 Tablo 2.2. Dünyada Nüfusun Yaþlanma Projeksiyonlarý...30 Tablo 2.3. Demografik Yapýdaki Temel Deðiþim-Dönüþüm Alanlarý ve Sosyal Güvenlik...33 Tablo 3.1. Çok Ayaklý Sosyal Güvenlik Sistemi...42 Tablo 3.2. Emekli Olma Yaþýný Geçen Nüfus Ýçinde Yaþlýlýk Sigortasýndan Aylýk Alanlar...44 Tablo 3.3. Bölgeler ve Ülke Gruplarýna Göre Sosyal Güvenlik Harcamalarý (GSYÝH'nýn Yüzdesi Olarak) (2005-2009)...46 Tablo 4.1. Yýllar Ýtibarýyla Yaþlýlýk Aylýðý Baðlanma Yaþlarý...58 Tablo 4.2. Sosyal Sigorta Kuruluþlarý ve Kapsama Aldýklarý Nüfus (Bin Kiþi)...60 Tablo 4.3. Sosyal Yardým Hizmeti Veren Kuruluþlarýn Sosyal Yardým Harcamalarý...61 Tablo 4.4. 2010-2012 SGK Gelir ve Giderleri (Milyon TL)...63 Tablo 4.5. SGK Gelir-Gider Dengesi ve Açýklarýn GSYÝH'na Oraný (%)...64 Tablo 4.6. Sigortalýlar ve Sigorta Kollarýna Göre Primler (%)...65 Tablo 4.7. Çeþitli Ülkelerde Toplam Prim Oranlarý (%)...66 Tablo 4.8. Prime Esas Kazançlar Bakýmýndan % 20'lik Dilimlere Göre Sigortalýlarýn Daðýlýmý (%)...67 Tablo 4.9. Yýllar Ýtibarýyla Aktif ve Pasif Sigortalý Geliþme Seyri ve Oraný...68 Tablo 4.10. Sigortalý Gruplarýna Göre Aktif/Pasif Sigortalý Oranlarýndaki Geliþme Seyri...69 Tablo 4.11. 5510 Sayýlý Kanuna Göre Hesaplanan Aylýklarýn 4447 Sayýlý Kanuna Göre Hesaplanan Aylýklara Oraný...70 Tablo 5.1. Cinsiyete Göre Yaþ Gruplarýndaki Pasif Sayýlarýnýn Sýfýr Olmasý Beklenen Yýllar...92 Ek Tablo 1: 506 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (SSK'lý) Kadýnlarýn 4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný...124 Ek Tablo 2: 506 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (SSK'lý) Erkeklerin 4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný...125 Ek Tablo 3: 5434 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (ES'li) Kadýnlarýn 4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný...126 Ek Tablo 4: 5434 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (ES'li) Erkeklerin 4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný...127 Ek Tablo 5: 1479 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (BAÐ-KUR'lu) Kadýnlarýn 4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný...128 Ek Tablo 6: 1479 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (BAÐ-KUR'lu) Erkeklerin 4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný...129 Ek Tablo 7: 2926 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (BAÐ-KUR'lu) Kadýnlarýn 4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný...130 Ek Tablo 8: 2926 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (BAÐ-KUR'lu) Erkeklerin 4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný...131

ÞEKÝLLER Þekil 4.1. Aktif/pasif sigortalý oranýnýn geliþimi...69 Þekil 4.2. Çeþitli Ülke ve Bölgelerde 15-64 Yaþ Grubunda Ýþgücüne Katýlma Oraný (2010)...72 Þekil 4.3. 2010 Yýlýnda Yaþlýlýk Aylýðý Baðlanan 4/a'lý Sigortalýlarýn Yaþ Gruplarýna Göre Daðýlýmý...73 Þekil 5.1. 15-34 Yaþ Erkek Ýþgücü: 2010-2050...81 Þekil 5.2. 35-54 Yaþ Erkek Ýþgücü: 2010-2050...82 Þekil 5.3. 55-65+ Erkek Ýþgücü: 2010-2050...82 Þekil 5.4. 15-34 Yaþ Kadýn Ýþgücü: 2010-2050...83 Þekil 5.5. 35-54 Yaþ Kadýn Ýþgücü: 2010-2050...83 Þekil 5.6. 55-65+ Yaþ Kadýn Ýþgücü: 2010-2050...84 Þekil 5.7. 15-34 Yaþ Erkek Ýstihdamý: 2010-2050...85 Þekil 5.8. 35-54 Yaþ Erkek Ýstihdamý: 2010-2050...85 Þekil 5.9. 55-65+ Yaþ Erkek Ýstihdamý: 2010-2050...86 Þekil 5.10. 15-34 Yaþ Kadýn Ýstihdamý: 2010-2050...86 Þekil 5.11. 35-54 Yaþ Kadýn Ýstihdamý: 2010-2050...87 Þekil 5.12. 55-65+ Yaþ Kadýn Ýstihdamý: 2010-2050...87 Þekil 5.13. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Erkek Ýstihdamýnýn Yaþ Daðýlýmý: 2007-2020...88 Þekil 5.14. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Erkek Ýstihdamýnýn Yaþ Daðýlýmý: 2010-2040...89 Þekil 5.15. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Erkek Ýstihdamýnýn Yaþ Daðýlýmý: 2030-2050...89 Þekil 5.16. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Kadýn Ýstihdamýnýn Yaþ Daðýlýmý: 2007-2020...90 Þekil 5.17. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Kadýn Ýstihdamýnýn Yaþ Daðýlýmý: 2010-2040...90 Þekil 5.18. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Kadýn Ýstihdamýnýn Yaþ Daðýlýmý: 2030-2050...91 Þekil 5.19. Emekli Erkeklerin Yaþ Daðýlýmý: 2000-2020...93 Þekil 5.20. Emekli Erkeklerin Yaþ Daðýlýmý: 2010-2040...93 Þekil 5.21. Emekli Erkeklerin Yaþ Daðýlýmý: 2030-2050...94 Þekil 5.22. Emekli Kadýnlarýn Yaþ Daðýlýmý: 2000-2020...94 Þekil 5.23. Emekli Kadýnlarýn Yaþ Daðýlýmý: 2010-2040...95 Þekil 5.24. Emekli Kadýnlarýn Yaþ Daðýlýmý: 2030-2050...95 Þekil 5.25. Kadýn ve Erkek Aktiflerin ve Pasiflerin Seyri: 2010-2050...96 Þekil 5.26. Kadýnlar, Erkekler ve Toplam Ýçin Aktif/Pasif Oranlarý: 2010-2050...97 Þekil 6.1. Yaþa Göre Ücret Deðiþimini Gösteren Yaþ Etkinlik Endeksi...102 Þekil 6.2. Toplam Aktifler Alt ve Üst Senaryo Seyri...104 Þekil 6.3. Alt ve Üst Senaryolarda Sosyal Güvenlik Prim Gelirleri Seyri...105 Þekil 6.4. Toplam Pasifler Alt ve Üst Senaryo Seyri...109 Þekil 6.5. Alt ve Üst Senaryolarda Sosyal Güvenlik Emekli Maaþ Ödeme Giderleri...110 Þekil 6.6a. Aktif/Pasif Oranlarýnýn Alternatif Senaryolarda Seyri...111 Þekil 6.6b. Alternatif Senaryolarda Aktif/Pasif Oranýnýn Orta Senaryodan Yüzde Sapmalarý...111 Þekil 6.7. Sosyal Güvenlik Gelir/Gider Oraný...112 Ek Þekil 1: 15+ Kurumsal Olmayan Erkek Nüfusu: 15-34 Yaþ...132 Ek Þekil 2: 15+ Kurumsal Olmayan Erkek Nüfusu: 35-54 Yaþ...132 Ek Þekil 3: 15+ Kurumsal Olmayan Erkek Nüfusu: 55-65+ Yaþ...133 Ek Þekil 4: 15+ Kurumsal Olmayan Kadýn Nüfusu: 15-34 Yaþ...133 Ek Þekil 5: 15+ Kurumsal Olmayan Kadýn Nüfusu: 35-54 Yaþ...134 Ek Þekil 6: 15+ Kurumsal Olmayan Kadýn Nüfusu: 55-65+ Yaþ...134

KISALTMALAR ASPB: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðý BAÐ-KUR: Esnaf ve Sanatkarlar ve Diðer Baðýmsýz Çalýþanlar Sosyal Sigorta Kurumu ÇHGM: Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüðü ES: Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandýðý FBMG: Fert Baþýna Milli Gelir GSS: Genel Saðlýk Sigortasý GSYÝH: Gayri Safi Yurtiçi Hasýla ILO : Uluslararasý Çalýþma Örgütü-International Labour Organisation IMF: Uluslararasý Para Fonu-International Monetary Fund ISSA: Uluslararasý Sosyal Güvenlik Birliði-International Social Security Assocation ÝKMH: Ýþ Kazalarý ve Meslek Hastalýklarý ÝÞKUR: Türkiye Ýþ Kurumu MYÖ: Malullük, Yaþlýlýk ve Ölüm OECD: Ekonomik Kalkýnma ve Ýþbirliði Örgütü-Organisation for Economic Co-operation and Development OYAK: Ordu Yardýmlaþma Kurumu SGK: Sosyal Güvenlik Kurumu SHÇEK: Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu SSA: Social Security Administration SSGSSK: Sosyal Sigortalar ve Genel Saðlýk Sigortasý Kanunu-5510 Sayýlý Kanun SSK: Sosyal Sigortalar Kurumu SYDTV: Sosyal Yardýmlaþma ve Dayanýþmayý Teþvik Vakýflarý TÜÝK: Türkiye Ýstatistik Kurumu UN: Birleþmiþ Milletler-United Nations WB : Dünya Bankasý-World Bank

1 B Ö L Ü M GÝRÝÞ

1. GÝRÝÞ Bireyleri ve bakmakla yükümlü olduklarý yakýnlarýný, yaþlýlýk, sakatlanma, ölüm, iþ kazasý ve meslek hastalýklarý, hastalýk, analýk ve iþsizliðe baðlý olarak ortaya çýkan gelir kaybý risklerine karþý korumayý amaçlayan her çeþit sosyal sigorta, sosyal yardým ve sosyal hizmetlerin kamusal sunumu sosyal güvenlik kavramý içinde yer almaktadýr. Toplumu oluþturan herkes için temel bir hak olma niteliði artýk evrensel olarak kabul gören sosyal güvenlik için geliþmiþ ülkelerde bireyler ve kamu tarafýndan yapýlan sosyal güvenlik harcamalarý GSYÝH'nýn % 20-30'una denk gelen büyüklüklere ulaþmýþtýr. Beklentiler sadece geliþmiþ ülkelerde deðil, diðer ülkelerde de bu amaçla yapýlan harcamalarýn artarak devam edeceði yönündedir. Gerek Türkiye'de, gerekse diðer ülkelerde, toplam sosyal güvenlik harcamalarý içinde en büyük harcama kalemini de, tipik olarak % 60-70 arasýnda deðiþen paylarla yaþlýlýk (emeklilik) sigortasý oluþturmaktadýr. Dolayýsýyla, yaþlýlýk sigortasýnýn sunumuyla ilgili her türlü geliþme, bütün sosyal güvenlik sistemini etkilemektedir. Nitekim Türkiye'de de kamusal olarak sunulan ve bireyleri çeþitli gelir kaybý risklerine karþý korumayý amaçlayan sigortacýlýk faaliyetleri arasýnda, toplam sosyal güvenlik gelirleri ve harcamalarý içinde en yüksek paya sahip olan faaliyet kolu yaþlýlýk (emeklilik) sigortasýdýr. Belli bir yaþa ulaþtýktan sonra emekli olarak çalýþmayý býrakmalarýna baðlý olarak kazanç kaybý yaþayan bireylerin, asgari bir yaþam standardýný, bu kazanç kaybýna raðmen sürdürmesini saðlamak üzere dünyanýn pek çok ülkesinde yapýlan tipik düzenleme, devletin çalýþanlarý zorunlu bir kamu yaþlýlýk sigortasý kapsamýna almasýdýr. Bu sigorta kapsamýnda hak kazananlara, çalýþma yaþamlarýndaki kazançlarýnýn belli bir oraný üzerinden baðlanan yaþlýlýk (emeklilik) aylýklarý, yaþlanmaya baðlý olarak yaþadýklarý kazanç kaybýný kýsmen telafi ederek; yaþam standartlarýnýn hedeflenen asgari düzeyin altýna düþmesini engeller. Türkiye'de de sosyal güvenlik sisteminin kamu eliyle yürütülen zorunlu ayaðýndaki en önemli faaliyet alaný olan ve toplam sosyal güvenlik harcamalarý içinde % 70'i aþan bir paya sahip olan yaþlýlýk sigortasý, pek çok baþka ülkedeki uygulamaya benzer biçimde, daðýtým esaslý finansman sistemi temelinde sunulmaktadýr. Daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemlerinin iþleyiþi, kuþaklar arasý dayanýþma ilkesine ve gelir transferine dayanýr: Çalýþtýklarý süre boyunca (zorunlu) yaþlýlýk sigortasý primlerini ödeyerek emekliliðe hak kazananlara, çalýþma yaþamýnda elde ettikleri prime esas kazanç ortalamasýnýn belli bir yüzdesi (baðlama oraný) üzerinden baðlanan yaþlýlýk aylýklarý, o sýrada aktif olarak çalýþmaya devam edenler ve onlarýn iþverenlerinden toplanan zorunlu katkýlar (prim ödemeleri) yoluyla karþýlanýr. Bir baþka deyiþle, bugün çalýþan ve prim ödeyenler, halen emekli olanlarýn aylýklarýný finanse ederken; bunlarýn gelecekte emekli olduklarýnda alacaklarý aylýklarý da o günün çalýþanlarý olan, gelecek kuþaklar finanse edecektir. Bu yüzden de, prim oranlarý ve aylýk baðlama oranlarý sabitken, daðýtým sistemi temelinde çalýþan bir sosyal güvenlik kuruluþunun toplam gelirleri, aktif çalýþan 17

ve prim ödeyenlerin sayýsý arttýkça; toplam giderleri de, emekli aylýðý baðlananlarýn (pasif emekli) sayýsý arttýkça artar. Dolayýsýyla nüfusun yaþlanmasý yönündeki bir demografik dönüþüm, kuþaklar arasý gelir transferi yükünü deðiþtirir. Nispeten genç nüfuslu bir toplumda, çalýþan ve prim ödeyenler görece çok, aylýk alanlar görece az sayýda olduðu için, çalýþan kuþaklarýn prim yükünü daha düþük tutmak mümkünken, nüfusun zaman içinde yaþlanmasý, çalýþanlar üzerindeki prim yükünü bu düþük seviyede tutmayý zorlaþtýrýr. Her ülkenin er veya geç geçirdiði ve nüfusun zaman içinde yaþlanmasýna, dolayýsýyla da aylýk ödenen toplam emekli sayýsýnýn (emekli stokunun) prim ödeyen çalýþan sayýsýndan daha süratle büyümesine yol açan demografik geçiþ süreçleri, daðýtým esasýna göre çalýþan sosyal güvenlik kuruluþlarýnýn emeklilik sigortasý sunumunda karþýlaþtýklarý gelir-gider dengelerinin zaman içinde bozulmasýna yol açar. 60 (ya da 65) yaþý geçen nüfusun toplam nüfusa oranýnýn artmasýný ifade eden nüfus yaþlanmasý, bir yandan maaþ alan emekli stokunun büyümesine yol açmak suretiyle toplam giderleri artýrýrken; diðer yandan, çalýþma ve dolayýsýyla prim ödeme yaþýndaki nüfusun payýný azaltmak suretiyle gelirlerin artýþ hýzýný düþüren bir etki yapar. Emekli aylýklarýný azaltýcý adýmlar atýlmamasý halinde, nüfus yaþlanmasýna baðlý olarak artan giderler çalýþan nüfus üzerindeki prim yükünün artýrýlmasýný ya da giderek büyüyen finansman açýklarýnýn bütçeden yapýlacak transferler ya da borçlanma yoluyla karþýlanmasýný zorunlu kýlar. Bir sosyal güvenlik sisteminin yaþlýlýk (emeklilik) sigortasýnýn sunumundan kaynaklanan gelir-gider dengesizliklerini yeniden kurmak ya da bu sunum sýrasýnda karþýlaþýlan açýklarý kabul edilebilir seviyelere çekmek için yapýlmasý gereken, sistem parametrelerinde toplam gelirleri artýrma ve/veya toplam giderleri azaltma yönünde deðiþiklikler yapmaktýr. Bunlardan gelirleri artýrmak üzere yapýlabilecek deðiþiklikler arasýnda; Prim oranlarýný yükseltmek, Prime esas kazançlarýn kapsamýný ve sýnýrlarýný geniþletmek, Çalýþma süresini ve prim ödeme gün sayýsýný uzatmak, Ýþgücüne katýlýmýn artýrýlmasý; iþsizliðin ve kayýt dýþýlýðýn azaltýlmasý; yurtdýþýndan göçmen kabulü gibi konularda atýlacak adýmlar yoluyla sisteme prim ödeyenlerin sayýsýnýn artmasýný saðlamak ile sosyal güvenlik kuruluþlarýnýn açýk vermelerinden önce edinmiþ olabileceði varlýklarýn getirisini artýrmak gibi önlemler yer almaktadýr. Giderleri azaltmak üzere alýnabilecek önlemler arasýnda ise; Emeklilik yaþýný yükseltmek suretiyle hem emekli stokunun büyüme hýzýný düþürmek hem de emeklilere maaþ ödenen ortalama süreyi kýsaltmak, Emekli aylýðý baðlama oranlarýný düþürmek gibileri sýralanabilir. 18

Yaþlýlýk (emeklilik) sigortasýnýn maaþ ödeme giderleri ile prim gelirleri arasýndaki farktan kaynaklanan açýklarý kontrol altýna almayý saðlayacak tedbirlerin hangileri olabileceðini teorik olarak saptamak kolaysa da hangi tedbirden hangi oranda yararlanýlmasýnýn uygun olacaðýna ya da yeni parametrelerin hangi tarihten itibaren, kime uygulanacaðýna karar vermek, yeni parametrelere tabi olanlarla olmayanlar arasýnda gözlenecek farklarýn yaratacaðý hukuki sorunlarý çözmek gibi pratik sorunlar bir parametrik reformu yürürlüðe sokmayý güçleþtiren faktörlerdir. Bu tür bir reformun zorluðunu artýran bir baþka önemli husus da politikacýlarýn, reformun halen aktif çalýþanlar ve/veya emeklilerden oluþan geniþ seçmen kitlelerini kaçýnýlmaz biçimde mutsuz etmesinin doðuracaðý siyasi riskleri göðüsleme konusunda gösterdikleri isteksizliktir. Yine de OECD üyesi geliþmiþ ülkeler baþta olmak üzere pek çok ülke, kýsmi ya da kapsamlý parametrik reformlarý gündemine almýþ ya da yürürlüðe sokarak emeklilik rejimlerinin tabi olduðu kurallarý deðiþtirmiþ durumdadýr. Peki o zaman bu ülkelerdeki hükümetleri, söz konusu reformlarý hayata geçirmenin getirdiði siyasi risklere ve teknik güçlükleri göðüslemeye iten nedir? Bu sorunun cevabý, geliþmiþ ülkeleri diðerlerinden daha önce baþladýklarý demografik geçiþ sürecinde vardýklarý noktada karþýlaþtýklarý nüfus yaþlanmasýnýn boyutlarýdýr. Nitekim, demografik deðiþim daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemlerinin finansal sürdürülebilirliðini bütün dünyada, ama özellikle nüfusu hýzla yaþlanan ülkelerde ciddi biçimde tehdit etmektedir. Bu tehdit, nüfusu en hýzlý yaþlanan Japonya, Ýtalya ve diðerleri baþta olmak üzere geliþmiþ ülkelerin bugün; aralarýnda Türkiye'nin de bulunduðu geliþmekte olan ülkelerin ise, önlem almadýklarý takdirde önümüzdeki 20-50 yýllýk bir dönem içinde karþýlaþmalarý kaçýnýlmaz olan bir tehdittir. Nitekim Türkiye gibi demografik geçiþini henüz tamamlamamýþ; dolayýsýyla, halen nispeten genç bir nüfusa sahip olan ve çalýþma çaðýndaki nüfusun toplam nüfus içindeki payýnýn artmaya devam ettiði (demografik fýrsat penceresi henüz açýk olan) ülkeler gelecek on yýllarda daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemlerinin finansal sürdürülebilirliðini saðlayacak tedbirleri alma þansýna sahip ülkelerdir. Bu çalýþmada, Türkiye'nin yaþlýlýk sigortasý sisteminin finansman dengelerinin evrimi ve yakýn geçmiþte yaþanan reform sürecinin deðerlendirilmesini takiben, sistemin gelirgider dengelerinin gelecekteki seyri 2050'ye kadar uzanan demografik projeksiyonlar ýþýðýnda ele alýnmaktadýr. Çalýþma, demografik deðiþim sürecinin yaþlýlýk sigortasý gelirgider dengeleri üzerindeki etkilerine odaklanmýþ olsa da, bunun sosyal güvenlik sisteminin tek sorun alaný olmadýðý açýktýr. Sosyal güvenlik sistemimizin, ekonominin diðer alanlarýna de olumsuz etkileri olan finansman sorunlarýna ek olarak; Toplumu bir sosyal güvenlik sisteminin koruma saðlamasý beklenecek bütün risklere karþý koruma kapsamýna almada yetersiz kalmasý, Yoksulluða karþý yeterli koruma saðlayamamasý ve kaynak israfýna yol açmasý, Mevcut sosyal güvenlik kurumlarýnýn örgütlenme, yönetim ve alt yapý yetersizlikleri ve Farklý sosyal sigorta kurumlarýnýn mevzuatýna tabi olanlar arasýnda haklar ve yükümlülükler bakýmýndan norm ve standart birliðinin saðlanamamasý 19

gibi her biri diðeri ile yakýndan ilgili, çok yönlü ve çok boyutlu sorunlarý vardýr. Ancak, gelir-gider dengelerinin ilerlemekte olan demografik deðiþim sürecindeki seyrinin incelenmesi, sistemin sürdürülebilirliðinin (ve dolayýsýyla diðer sorunlarýn çözülebilirliðinin) saðlýklý biçimde deðerlendirilmesi açýsýndan önemlidir. Çalýþmanýn geri kalanýndaki akýþ þöyle planlanmýþtýr. 2. bölümde nüfusbilim, demografik yapý ve sosyal güvenlik iliþkilerine dair genel bir çerçeve çizilerek, demografik yapýnýn sosyal güvenliði etkileyen deðiþken ve göstergeleri üzerinde durulurken; 3. bölümde günümüz sosyal güvenlik sistemlerinde temel sorun alanlarý, bu sorunlara cevap vermeye yönelik arayýþlar ve sistemin sürdürülebilirliðini saðlamaya yönelik yeniden yapýlanma ve reform arayýþlarý ele alýnmýþtýr. Çalýþmanýn 4. bölümünde Türk sosyal güvenlik sistemi kýsa bir tarihçe, kurumsal yapý ve iþleyiþ esaslarý bakýmýndan sunulmuþ, sistemin temel yapýsal özellikleri ile uzun vadeli sigorta kollarý bakýmýndan genel görünümü verilmiþtir. 5. bölümde, demografik dönüþüm sürecinin, sosyal güvenlik sistemlerinin yaþlýlýk sigortasý sunumundan kaynaklanan gelir-gider dengelerini neden ve nasýl etkileyeceðine iliþkin basit bir analitik çerçeve sunulmaktadýr. Ýzleyen 6. bölümde 2050'ye dek uzanan bir gelecekte beklenen demografik geliþmeler ýþýðýnda, Türkiye'deki yaþlýlýk sigorta sisteminin gelir-gider dengelerine iliþkin öngörüler tartýþýlmaktadýr. 7. ve son bölüm ise, sonuçlar ve politika önerilerini de kapsayan bir genel tartýþmaya ayrýlmýþtýr. 18 20