C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt 13, Sayı 1, 2012 195 TÜRKİYE DE TİCARİ BANKACILIK SEKTÖRÜNDE REKABET DÜZEYİNİN BELİRLENMESİ (2002-2009) Abdulvahap ÖZCAN * Özet Türkye nn yaşadığı 2000 ve 2001 krzler sonrasında, bankacılık sektörü ağır br darbe almış ve uygulamaya konulan program çerçevesnde yenden yapılanma sürecne grmştr. Bu süreçte bankaların sermaye yapıları güçlendrlmş, banka brleşmelernn önü açılmış ve bankaların asl görevlerne dönmeler sağlanmıştır. Pyasadak yabancı banka sayısında artış yaşanmıştır. Bankacılık sektöründe yaşanan bu değşmn rekabet düzey ve sektörün pyasa yapısına nasıl br etk yaptığının belrlenmes amaçlanmıştır. Bu amaçla 2002 2009 dönemne at mevduat bankaları verler kullanılarak rekabet dereces saptanmıştır. Rekabet düzeyn belrlemek çn yapısal olmayan Panzar-Rosse model kullanılmıştır. Çalışmada bankacılık sektöründek rekabetn monopollü rekabet olduğu belrlenmştr. Anahtar Kelmeler: Panzar-Rosse Model, Rekabet Test, Türk Bankacılık Sstem Determnng the Level of Competton n the Commercal Bankng Sector n Turkey (2002-2009) Abstract: After the crses that Turkey experenced n 2000 and 2001, receved a severe economc mpact to the bankng sector and restructurng process has been mplemented wthn the framework of the program. In ths process, banks' captal structure has been strengthened and embarked on bank mergers and the banks return to ther prmary dutes s provded. The number of foregn banks has been ncreased. How the regulatons affected bankng sector, by the context of competton and market structure? sought answer to the queston. For ths am, n the perod 2002-2009 the degree of competton was determned usng data of depost banks. Non structural Panzar-Rosse Model have been used to determne the degree of competton. The level of competton n bankng sector was determned monopolstc competton. Key words: Panzar-Rosse model, competton test, Turksh Bankng System GİRİŞ Ekonomde fon arz eden tasarruf sahplernn fonlarını, fon talep eden yatırımcılara aktaran kurum ve süreçlern oluşturduğu fnansal sstem, modern br * Yrd.Doç. Dr., Pamukkale Ünverstes, İİBF, İktsat Bölümü, Denzl, aozcan@pau.edu.tr
196 ÖZCAN ekonomde mal ve hzmet üretm ve tüketmne katkıda bulunur. Fnansal sstem reel kesmn htyaç duyduğu gerekl kaynağı sağlamanın yanı sıra, bu kaynakların etkn br şeklde ve uygun zamanda yatırımlara aktarılmasını da sağlamaktadır. Fnansal sstem, üstlendğ fonksyonlar tbaryle reel kesm yakından etklemektedr. Fnansal sstemdek gelşmeler ve sektörün etkn şlemes ekonomnn bütünü açısından önem arzetmektedr (Kar ve dğ., 2008:185). Fnansal sstem çnde fon arz ve talebn dengeleme fonksyonunu üstlenen fnansal aracılar olarak bankalar öneml br yere sahptr. Bankaların fnansal sstem çnde kendlernden beklenen fnansal aracılık fonksyonlarını etkn br şeklde yerne getreblmeler, bankaların br taraftan breysel olarak etkn çalışmalarına dğer taraftan da faalyette bulundukları pyasanın yapısına bağlıdır. Mkro İktsat Teors, kaynak tahssnn en y gerçekleştğ pyasa şeklnn tam rekabet pyasası olduğunu, buna karşın dğer pyasa şekllernn kaynak tahssnde yeternce etkn olmadığı ve toplumsal refah kayıplarının ortaya çıkacağını belrtmektedr (Ünsal, 2001: 366 367). Buradan hareketle bankaların faalyette bulundukları pyasa yapısının tam rekabetç olup olmaması, kendlernden beklenen fonksyonların etkn br şeklde yerne getrlmes açısından önem arz etmektedr. Öte yandan bankacılık sektörünün dğer pyasalardan farklı olduğu ve bu nedenle de rekabet açısından değerlendrme yapılırken dğer pyasalarla eş tutulamayacağı ler sürülmektedr. Bu açıdan bakıldığında sektörde rekabete lşkn k farklı görüş ortaya çıkmaktadır. Br görüşe göre rekabet le kırılganlık arasında poztf br lşknn var olduğudur. Bankacılık sektöründek rekabet, berabernde kırılganlığı doğuracağı çn bu kırılganlığın önce sektörü sonra se tüm reel kesm etkleyebleceğ yönündedr. Dolayısıyla sektörde yüksek düzeyde rekabet yerne yoğunlaşmış, az sayıda bankanın yer aldığı güçlü br yapı arzulanmaktadır. Dğer br görüş se yukarıda mkro ktsat teorsnn öne sürdüğü rekabetç yapıya dayanmaktadır. Sektörde yaşanablecek br yoğunlaşmanın yüksek faz, ahlak tehlke ve ters seçm sorununu gündeme getrerek pyasayı ve bütün br ekonomy olumsuz etkleyebleceğ yönündedr (Coşkun ve dğ., 2012: 42-43). Bu açıdan bakıldığında se sektörde rekabetn yokluğu, pyasa gücünün kullanımına bağlı olarak ekonomde olumsuz sonuçlar doğurablecektr. Rekabet açısından Türk Bankacılık Sektörü, farklı süreçler yaşamıştır. 1980 sonrası benmsenen lberal ekonom modelne uygun olarak bankacılık sektöründe de pyasaya grş, faz oranları ve dövz kurları üzerndek baskıların azaltılması gb sektörü olumlu etkleyecek düzenlemeler yapılmış ve yerl ve yabancı bankaların pyasaya grş hızlanmıştır (Keskn ve Dğerler, 2008: 14-16 ve TCMB, 2011:1-6). Ayrıca 1990 larda gelşen teknolojye uyum sağlanarak sektörde hızlı br otomasyon sürec le brlkte yen fnansal araçların sektörde kullanımı rekabet artırmıştır (Erol, 2006: 59). 2000 sonrası dönemde se sektörde yaşanan büyük krznn ardından km bankaların pyasadan çekldğ km bankaların se brleşme yoluna gttğ görülmektedr. Ayrıca kamunun ağırlığı se azalmıştır. Bankaların fnansal yapılarının güçlenerek asl fonksyonlarına
C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt 13, Sayı 1, 2012 197 dönmeler ve bunun dışında başkaca fonksyonlar üstlenmelernn önüne geçlmes hedeflenmştr (TCMB, 2011: 12 17). Son 30 yıllık dönem ele alındığında farklı pyasa yapılarından geçen bankacılık sektörünün mevcut durumda rekabet açısından pyasa yapısının belrlenerek geçmş dönemler le bugün arasındak rekabet düzeylernde yaşanan gelşmelern karşılaştırması ve teork olarak sektördek rekabet düzey le lgl görüşlern Türk Bankacılık Sektöründe geçerllğ tartışmaya açılablecektr. Çalışmada rekabet düzeynn ölçümünde terch edlen model, Panzar-Rosse Modeldr. Bu model pyasanın tam rekabet, monopollü rekabet ya da olgopol pyasa modellernden hangsne uygun olduğunu tam olarak belrleyeblmektedr. Model, gelr ve faktör fyatları gb bast değşkenler kullanmaktadır. Kolay ve anlaşılablr ntelktedr. Ayrıca bu model aracılığıyla uzun ve kısa dönem rekabet düzey hakkında da blglere ulaşılabldğ çn çalışmada terch edlmştr (Panzar and Rosse: 1987). Çalışmada lk olarak rekabet düzeynn belrlenmesne yönelk olarak temel alınan Panzar-Rosse Model açıklanacak ve daha sonra lteratürde bu model le lgl çalışmalar hakkında blg verlecektr. Ardından çalışmada kullanılan verler ve değşkenlern tanıtımı yapılacaktır. Çalışma, panel ver yöntem kullanılarak yapılan analz ve bu analzlern yorumu le sürdürülecek ve sonuç bölümü le tamamlanacaktır. I. PANZAR-ROSSE MODELİ Rosse ve Panzar(1977) ve Panzar ve Rosse (1987), monopolcü, rekabetç ve olgopolcü pyasalar çn bast modeller formüle ettler ve bu bast modeller brbrnden ayırmak çn br test gelştrdler. Frma veya banka düzeynde ndrgenmş gelr denklem formuna dayanan bu test H İstatstk test olarak blnmektedr. Bu H test statstğ, bell varsayımlar altında bankaların rekabetç davranışlarını sunmaktadır. Bu test, banka ve sektör düzeynde karını maksmze etmek steyen bankaların denge sayısını ve denge çıktı mktarını belrleyen genel bankacılık pyasası modelnden türetlmektedr. İlk olarak nc banka, marjnal gelrnn marjnal malyete eşt olduğu noktada karını maksmze etmektedr (Bkker and Haaf, 2002: 2193) ' ' R ( x, n, z ) C ( x, w, t ) 0 (1) R ve nc bankanın çıktısını, z C sırasıyla nc bankanın gelrn ve malyetn göstermektedr. x, nc bankanın gelr fonksyonunu kaydıran dışsal değşkenler vektörünü, n se banka sayısını temsl etmektedr. w, nc bankanın kullandığı m adet faktörün fyatını, t se nc bankanın malyet fonksyonunu kaydıran dışsal değşkenler vektörünü göstermektedr.
198 ÖZCAN İknc olarak pyasa düzeynde denge durumunda sıfır kar koşulu söz konusudur (Bkker and Haaf, 2002: 2193). * * * * * R ( x, n, z) C ( x, w, t) 0 (2) Değşkenlern üzernde yer alan yıldız smgeler denge düzeylerndek değerler temsl etmektedr. Pyasa gücü, faktör fyatlarındak değşmenn nc bankanın elde ettğ denge gelr düzeynde yaptığı değşmenn değer olarak ölçülmektedr. Panzar ve Rosse, ndrgenmş gelr formunun faktör fyatlarına göre elastkyetler toplamını rekabet ölçüsü olarak (H statstğ) tanımlamaktadır. Bu durumda rekabet düzeyn fade eden H statstğ (Bkker and Haaf, 2002: 2194): H m k 1 * R Wk ( X ) dr. (3) * W R k Panzar Rosse H statstğ, faktör fyatlarına göre gelr elastkyetler toplamından oluşmaktadır. Uygulamalı çalışmalarda P-R model logartmk doğrusal formda düzenlenmektedr. Buradan hareketle marjnal gelr ve marjnal malyet fonksyonları aşağıdak gb yazılablmektedr (De Rozas, 2007:14). LnR ' a 0 j R a Ln( y ) d Ln( Z ) (4) 1 j 1 j j LnC ' c 0 k k 1 C c Ln( y ) bkln( W ) v Ln( Z ) (5) 1 k L l 1 Denge koşulu çn; MR ve MC fonksyonları brbrne eştlenr j a a Ln( y ) R d Ln( Z ) c 0 1 j j j 1 j k L R C 0 c1ln( y ) bkln( Wk ) v j Ln( Zl ) k 1 L 1 l (6) Yukarıdak eştlkten amprk çalışmalarda kullanılan aşağıdak ndrgenmş gelr fonksyonu elde edleblr: K Q * Ln( R ) Ln( w ) Lnz (7) k k k 1 q 1 İndrgenmş gelr fonksyonundak gelrn grd fyatlarına göre elastkyetlern gösteren katsayılarının toplamı H statstğn vermektedr. q q
C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt 13, Sayı 1, 2012 199 H K k 1 (8) k H statstğ, ncelenen pyasadak genel rekabet düzeyn tek br rakam olarak göstermektedr. P-R H statstğ eks sonsuz le brm değer (-, +1) arasında yer almaktadır. Negatf H statstğ monopol veya mükemmel şeklde gzl anlaşmanın olduğu olgopolcü br rekabet yapısında görülür. Her k durumda da grd fyatlarındak br artış, daha yüksek marjnal malyetlere dönüşecek ve bunun sonucunda da denge çıktı düzeynn ve toplam gelrn azalması le sonuçlanacaktır. Eğer P-R H statstğ sıfır le br (0<H<1) arasında yer alıyorsa pyasa yapısı monopollü rekabet pyasası olarak değerlendrlr. Tam rekabet şartlarının geçerl olması durumunda se H statstk değer bre (H=1) eşttr. Bu özel durumda grd fyatlarındak nsp artış, aynı oranda gelrde br değşmeye neden olurken herhang br frma veya bankanın optmum çıktı mktarında br değşklğe yol açmayacaktır (De Rozas, 2007:15). Çalışmanın bu aşamasında lteratürde benzer konuda yapılan son döneme lşkn çalışmalardan br kısmı hakkında blg verlecektr. II. PANZAR-ROSSE MODELİ İLE İLGİLİ YAPILAN ÇALIŞMALAR Bankacılık sektöründe pyasa yapısına lşkn Panzar Rosse (P-R) yaklaşımını temel alan çalışmalar, tabdr k model lteratüre kazandıran JOHN C. PANZAR AND JAMES N. ROSSE un (1987) çalışmalarının ardından başlamaktadır. Panzar ve Rosse, yaptıkları çalışma le tekel karı kazanan frmanın varlığını test etmeye yönelk br teork yaklaşım sunmayı amaçlamışlardır. Ayrıca bu çalışma le sadece tekel karı elde eden frmanın belrlenmes değl aynı zamanda endüstrnn monopolcü rekabet veya olgopolcü br yapıya sahp olup olmadığının da tespt mümkün olablmektedr. Öte yandan bu yaklaşımda endüstr ve frma düzeynde nspeten mütevaz sayılablecek gelr ve faktör fyatları gb verler yardımıyla ndrgenmş gelr fonksyonunun kullanılması, bastlk ve kolaylık sunması açısından model üstün kılmaktadır. Panzar ve Rosse un P-R yaklaşımının ardından bu yaklaşımı temel alan çok sayıda çalışma yapılmıştır. Söz konusu çalışmalardan br Hempell (2002) e attr. Hempell (2002), Alman Bankacılık Sstemnde brleşmeler, fnansal sstemde lberalzasyon ve teknolojk değşmeler yaşandığını ve bunun bankacılık pyasasında ne tür etkler yarattığını ve rekabet nasıl etkledğn P-R yaklaşımını kullanarak H statstğ le belrlemeye çalışmıştır. Hempell çalışmasında 1993-1998 dönemne lşkn panel ver yöntemn kullanarak Alman Bankacılık sstemndek pyasa yapısının tam rekabetç m yoksa tam kolüzyon mu olduğu hpotezn test etmştr. Elde edlen sonuçlara göre; bankaların tasarruf bankası, kooperatf bankaları, kred bankaları ve büyüklük gruplaması gb farklı
200 ÖZCAN sınıflandırmaları le breysel bazda ele alınmaları durumunda farklı sonuçlar ortaya çıkmıştır. Ancak ele alınan dönemde banka sayısındak azalmaya rağmen ve yoğunlaşmada çok az br artışa karşı farklı rekabetç davranış konusunda açık göstergeler tespt edlememştr. Bkker ve Haaf (2002) çalışmalarında bankacılık sektöründe pyasa yapısı ve rekabet koşullarını ve bunlar arasındak karşılıklı lşky araştırmışlardır. Rekabet ölçmek çn Panzar-Rosse yaklaşımını kullanmışlardır. Her ülkede rekabet davranışlarını ayırablmek adına küçük ya da yerel bankalar, orta ölçekl bankalar ve büyük ya da uluslar arası bankalar şeklnde üç alt gruplandırma yapmışlardır. İnceleme konusu 23 ülkede yerel bankalar arasında rekabetn zayıf olduğu tekelc br yapı ortaya çıkarken uluslar arası pazarlarda rekabetn daha güçlü olduğu görülmüştür. Pyasa yapısı ve rekabet arasındak lşky ele almışlar ve yoğunlaşmanın yaşandığı pyasa yapılarında rekabetn zedelendğn tespt etmşlerdr. Almanya da bankacılık sstem üzernde yapılan br dğer çalışma se Gscher ve Stele (2004) tarafından tasarruf bankaları üzernde 1993-2002 dönemn kapsayan çalışmadır. Çalışmada P-R yaklaşımı le rekabetç koşullar belrlenmeye çalışılmıştır. Çalışmada 400 den fazla kred kuruluşuna at yıllık verler kullanılmış ve rekabetn tam rekabet m yoksa tam monopol mü olduğu test edlmş ve her k hpotez de çalışmanın uygulama sonucunda reddedlerek pyasadak rekabetn monopollü rekabet olduğu belrlenmştr. Ölçek büyüklüğü dkkate alındığında se tasarruf bankalarının küçük ve orta ölçekl şletmelere ve özel müşterlere kred veren dar br alanda rekabet baskısı le karşı karşıya olduklarını tespt etmşlerdr. Ayrıca küçük bankaların pyasa gücünden memnun oldukları blgsn de elde etmşlerdr. Buna karşın büyük bankaların ne tür br rekabet ortamında daha y performans sergleyeceklerne lşkn anlamlı br kanıt bulamamışlardır. Wong ve dğerler (2006) panel verler kullanarak Panzar-Rosse yaklaşımı le 1995-2005 dönemnde Hong Kong Bankacılık Sektörünün rekabet koşullarının gelşmn analz etmşlerdr. Wong ve dğerler bankaları k grup halnde büyük ve küçük bankalar olarak ayırarak ncelemşler ve büyük bankalar arasında rekabetn daha güçlü olduğunu tespt etmşlerdr. Bunu se bölgesel ve uluslar arası pyasalarda daha güçlü rakplerle rekabetten dolayı rekabetn daha yoğun olmasından kaynaklanableceğn buna karşın yerel pyasalarda rekabetn düşük olmasının zayıf rakplerle rekabetten kaynaklanableceğ şeklnde açıklamaktadırlar. De Rozas ın (2007) yaptığı çalışma, İspanyol Bankacılık Sstemne hâkm olan rekabet düzeyn ölçmey hedeflemektedr. Bu amaçla De Rozas, yapısal olmayan br model olan ve H statstğ dye adlandırılan Panzar Rosse modeln kullanmıştır. De Rozas, 1986-2005 yıllarını kapsayan tcaret ve tasarruf bankalarına at verlerden oluşan br panel set le çalışmıştır. Çalışmada bankaların
C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt 13, Sayı 1, 2012 201 ölçek büyüklüğündek ve şube sayısındak farklılıkları dkkate alma adına değşkenler ağırlıklandırmıştır. Bunun sonucu olarak da rekabet düzeyn gösteren H statstğ değernn yükseldğn ve büyük bankaların daha rekabetç br çevre le karşı karşıya kaldıkları sonucunu tespt etmştr. De Rozas, pyasadak yoğunlaşmanın, yaygın kanının aksne, rekabet bozmadığını hatta rekabetn arttığını ler sürmektedr. Chan ve dğerler (2007), Yen Zelanda da 1996-2005 dönem ve Avustralya da 1998-2005 dönem çn bankacılık sektöründe rekabet koşullarını ncelemşlerdr. Chan ve dğerler çalışmalarında Panzar-Rosse yaklaşımını kullanmışlar fakat söz konusu yaklaşımda lteratürde yer alan ölçeklendrlmş bağımlı değşkenn yer alması durumunda rekabet düzeynn daha yüksek çıktığı yönündek tartışmaya dahl olmuşlar ve ölçeklendrlmemş değşkenlern kullanılmasını terch etmşlerdr. Söz konusu dönemde Yen Zelanda da da bankacılık sektöründek rekabetn monopollü rekabet olduğunu buna karşı Avustralya da se sektördek rekabetn monopol veya konjonktürel olgopol koşullar olduğunu tespt etmşlerdr. Söz konusu sonuçların ön görülebldğn çünkü her k pyasada da az sayıda büyük bankaların var olduğunu belrtmektedrler. Greenberg ve Smbanegav (2009), Güney Afrka dak bankacılık sektörünün rekabet düzeyn belrlemeye çalışmışlardır. Bunun çn yapısal olmayan P-R model ve Breshanan modellern kullanmışlardır. P-R model sektördek her br karar brmn dkkate alarak karar brmler arasındak rekabet düzeyn belrlemeye çalışırken Breshanan model sektör düzeynde br bütün olarak pyasanın rekabetç olup olmadığını belrlemeye yönelk br yaklaşımdır. Çalışma sonucunda elde edlen bulgulara göre ölçek büyüklüğü dkkate alınmadığında yüksek H statstğ le rekabetn yüksek düzeyde olduğunu tespt etmşlerdr. Büyük ve küçük ölçekl bankalar ayrımı yapıldığında se büyük bankalar arasında H statstğ yne yüksek çıkarken buna karşın küçük bankalar arasında H statstğ küçük değerler almıştır. Çalışmada kullanılan her k yapısal olmayan model le elde edlen sonuçların brbrn destekledğ görülmüş ve böylelkle çalışmanın bulgularının doğruluğu kuvvetlendrlmştr. Bkker ve dğerler (2009) bankacılık sektöründe rekabet ortamını ölçmede kullanılan k yaklaşım olduğunu bunlardan brnn yapı-davranış-performans paradgmasına dayalı yapısal yaklaşım dğernn se Panzar-Rosse yaklaşımı olarak blnen yapısal olmayan yaklaşım olduğunu belrtmektedrler. Yapısal yaklaşımda rekabetn, Herfndahl-Hrschman Endeks gb bankacılık konsantrasyon ölçümler le temsl edldğn ve uygulamalı çalışmalarda rekabet ölçmede zayıf kaldığını belrtmektedrler. Panzar-Rosse yaklaşımı ve Breshanan-Lau yöntemnn se yen endüstryel organzasyon lteratürüne uygun tarzda rekabet değerlendren yapısal olmayan yaklaşımlardır. Bkker ve dğerler, yapısal olmayan bu modellern kar maksmzasyonu gb sezgsel olmayan denge koşullarından türetldğ çn daha
202 ÖZCAN avantajlı olduğunu ler sürmektedrler ve bu nedenle çalışmalarında yapısal olmayan Panzar-Rosse yaklaşımını terch etmektedrler. Bu çerçevede 1986-2004 dönemnde 67 ülkeye at 18000 banka üzernde rekabet ortamını ncelemşlerdr. Çalışmalarında özellkle uygulamalı çalışmalarda kullanılan fyat fonksyonu ve ölçeklendrlmş gelr denklemler yerne ölçeklendrlmemş gelr denklemn rekabet davranışını ölçmede kullanmışlar ve kullandıkları denklemn rekabet derecesn ölçmede daha geçerl br yöntem olduğunu ortaya koymuşlardır. Vadym (2010) çalışmasında 2005-2009 dönemn temel alarak çeyrek verler le Ukrayna Bankacılık Sstemnn pyasa yapısını ncelenmş ve Panzar Rosse tarafından gelştrlen H statstğn kullanılarak rekabetn derecesn değerlendrmştr. Vadym ın elde ettğ bulgulara göre; Ukrayna da bankacılık sstemndek rekabet derecesn gösteren H statstk değerler 0,11 le 0,62 arasında değşmektedr. Çalışmada elde edlen br dğer öneml bulgu se pyasanın tam rekabetç ve saf monopol yapıya sahp olup olmadığı test edlmş ve her k hpotez reddedlrken pyasa yapısının monopolcü rekabet pyasası olduğu belrlenmştr. Türk Bankacılık Sektörü le lgl çalışmalar az sayıdadır. Bunlardan br Günalp ve Çelk (2006) tarafından Panzar-Rosse yaklaşımı kullanılarak yapılan ve 1990-2000 dönemn kapsayan çalışmadır. Günalp ve Çelk, özellkle 1980 ekonomde lberalleşme dönem sonrasında bankacılık sektöründe monopolleşme eğlmnn olup olmadığını test etmey amaçlamışlardır. Bu amaçla panel yöntem le 34 tcar bankanın verlern kullanarak rekabet derecesn ölçmüşlerdr. Konsantrasyon oranlarındak düşmeye rağmen sektörde yüksek karlılığın devam ettğn ve pyasaya yen grşlern de olduğunu belrterek sektör yapısının monopollü rekabet olduğunu tespt etmşlerdr. Çelk ve Kaplan (2010) se Türk Bankacılık Sektöründe etknlk ve rekabet lşksn 2002-2007 dönemne lşkn yatay kest verler le ncelemştr. Çalışmasında etknlk le rekabet arasında doğrusal br lşk olduğu sonucuna varmış ve etknlğn arttığı 2005 ve 2006 yıllarında rekabetn de arttığı sonucuna ulaşmıştır. III. VERİLER VE DEĞİŞKENLER Çalışmada kullanılan verler Türkye Bankalar Brlğ nn resm nternet stesnde yayınlanan dönem sonu gelr tabloları ve banka blançoları kullanılarak derlenmştr. 2002-2009 dönemnde faalyetlern sürdüren ve verlerne ulaşılan 26 tcar banka, bu çalışmanın örneklemn oluşturmaktadır. Bu bankalar tablo-1 de sunulmuştur. Çalışmada bağımlı değşken olarak toplam faz gelr (TFG) ve toplam gelr (TG) olmak üzere k farklı değşken kullanılarak modelleme yapılmıştır. Bağımsız değşken olarak se banka malyetlern yansıtması açısından emek malyet (EM), sermaye malyet (SM) ve mevduat malyet (MM) olarak üç değşken kullanılmıştır. Emek malyet olarak personel gderlernn toplam
C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt 13, Sayı 1, 2012 203 personel sayısına oranı kullanılmıştır. Sermaye malyet olarak se faz dışı gderlern sabt varlıklara oranı alınmıştır. Mevduat malyet olarak se faz gderlernn toplam mevduata oranı kullanılmıştır. Bu üç bağımsız değşkenn statstk katsayılarının toplamı P-R H statstğn vermektedr. Ayrıca bunların dışında bankaya özgü faktörlerde modele eklenmştr. Böylelkle her bankanın kendne özgü durumu modele dâhl edlmş olmaktadır. Bu değşkenler; Toplam kredlern toplam aktflere oranı-tk/ta (beklenen lşk, +) Dğer gelrlern faz gelrlerne oranı-dg/fa (beklenen lşk, -) Lkt aktflern kısa vadel yükümlülüklere oranı-la/kvy (beklenen lşk, +) Öz kaynakların toplam aktflere oranı-ök/ta (beklenen lşk, +,-) Tablo-1: Çalışmaya Konu Olan Bankalar Türkye Cumhuryet Zraat Bankası A.Ş. Yapı ve Kred Bankası A.Ş. Türkye Halk Bankası A.Ş. Arap Türk Bankası A.Ş. Türkye Vakıflar Bankası T.A.O. Bank Mellat Adabank A.Ş. Ctbank A.Ş. Akbank T.A.Ş. Denzbank A.Ş. Alternatf Bank A.Ş. Eurobank Tekfen A.Ş Anadolubank A.Ş. Fnans Bank A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. Forts Bank A.Ş Tekstl Bankası A.Ş. Habb Bank Lmted Turksh Bank A.Ş. HSBC Bank A.Ş. Türk Ekonom Bankası A.Ş. JPMorgan Chase Bank N.A. Türkye Garant Bankası A.Ş. Socété Générale (SA) Türkye İş Bankası A.Ş. WestLB AG Ayrıca bu değşkenler dışında toplam varlıklar da (TA) modele dahl edlerek ölçek büyüklüğü ve rekabet lşks kontrol edlmeye çalışılmıştır. TA değşkennn modele eklenmesyle, lteratürde yer alan frma ölçek büyüklüğünün modele dahl edlmemes durumunda rekabet düzeynn düşük veya modele dahl edldğ durumlarda rekabet düzeynn olduğundan yüksek belrlendğ yönündek tartışmalar da dkkate alınmış olmaktadır. Özellkle model 2 ve model 3 le model 5 ve model 6 da banka ölçek büyüklüğünün modele dâhl edlmes ve sonuçlarının görülmes açısından toplam varlıklar (TA) değşken modele eklenmştr. Model 2 ve model 5 te bağımlı değşkenler, toplam varlıklara (TA) oranlanmıştır. Model 3 ve model 6 da toplam varlıklar (TA), bağımlı değşken açıklayıcı br değşken olarak modelde yer almıştır. Model 1 ve model 4 te se ölçek büyüklüğü dkkate alınmamıştır. Tüm değşkenler logartmk formda kullanılmıştır.
204 ÖZCAN IV. ANALİZ SONUÇLARI Çalışmanın uygulama sonuçları, Evews 6.0 paket programı kullanarak elde edlmş ve aşağıda sonuçlar tablolar halnde sunulmuştur. Tablo-2: Analz Sonuçları (Bağımlı Değşken Toplam Faz Gelrler -TFG) Model 1: Bağımlı değşken ln(tfg) Model 2: Bağımlı değşken ln(tfg) Model 3: Bağımlı değşken ln(tfg/ta) C 0.109056 (0.180807) -1.008877 (-1.830660) -1.714232 (-1.018734) MM -0.213033 (-4.295651) -0.133952 (-2.986496) 0.307527 (5.259277) SM -0.054012 (-3.570064) -0.025383 (-1.833236) 0.080395 (3.411094) EM 0.051906 (1.390564) 0.079011 (2.396805) 0.199706 (3.493246) TK/TA 1.043080 (54.85345) 0.755548 (17.61902) 0.067928 (1.039902) DG/FA 0.074456 (1.571440) 0.088347 (2.122727) -0.030200 (-0.726645 ) LA/KVY -0.107098 (-1.299798) -0.128688 (-1.778387) -0.097542 (-2.833739) ÖK/TA -0.187967 (-2.666825) -0.071679 (-1.122113) 0.145066 (3.496526) TA - 0.298(7.278749) - R 2 0.969653 0.976768 0.741654 Adjusted R 2 0.968452 0.975693 0.694414 Durbn Watson 0.740150 1.246732 1.931701 İstatstğ F İstatstğ 794.2381 909.1905 15.69958 P-R H İstatstğ -0.1215139-0.080324 0.587628 Walt Test H 0 =0 F-İstatstğ 8.729247 1.457830 25.70430 K-Kare 8.729247 1.457830 25.70430 * Tablo EVews 6.0 ekonometrk paket programı kullanılarak oluşturulmuştur. **Parantez çndek değerler t statstklern göstermektedr. Tablo-2 de bağımlı değşken olarak banka toplam faz gelrlernn yer aldığı 3 ayrı modeln sonuçları bulunmaktadır.model 1 de TA modele dâhl edlmemş, Model 2 de açıklayıcı değşken olarak kullanılırken Model 3 te bağımlı değşkene oranlanarak kullanılmıştır. 1. ve 2. modeln ekonometrk olarak güvenlrlğ test edlmş ve değşen varyans ve otokorelasyon sorunu le karşı
C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt 13, Sayı 1, 2012 205 karşıya kalınmış ve bu sorunlar düzeltlememştr. Model 3 te se otokorelasyon sorununa rastlanmamış, değşen varyans sorunu se whte cross secton yöntem le düzeltlmştr. Model 3 ün R 2 ve düzeltlmş R 2 değerlernn yükseklğ, modeln açıklama gücü bakımından güvenlrlğn göstermektedr. Yne F statstğ de modeln güvenlr olduğunu göstermektedr. Tablo-2 ncelendğnde, banka malyetlern yansıtan MM, SM ve EM değşkenlernn katsayıları poztf ve anlamlıdır. Bu değşkenler le toplam faz gelrler arasındak lşk poztftr. Bankaya özgü faktörlerden TK/TA nın beklenen şaret poztftr. Bankanın kred verleblr fonlarındak artış le bankanın faz gelrler arasındak lşk beklendğ gb poztf çıkmıştır. Banka toplam gelrlernn çersnde faz dışı dğer gelrler öneml br yer tutablmektedr. Bu nedenle dğer gelrlern faz gelrlerne oranı br dğer değşken olarak ele alınmıştır (DG/FA). Bu değşkenn şaret faz gelrler le ters yönde olması beklenmektedr. Analz sonuçlarında da şaretn negatf çıkması beklentler doğrulamaktadır. DPSF oranı se bankanın rskllk durumunu yansıtmakta olup banka rsk aldıkça gelrlernn artacağı beklenmektedr. Bu değşkene at katsayı beklenenn aksne negatf çıkmıştır. Bankanın rsk durumu arttıkça gelr azalmaktadır. Bankanın özkaynak yeterllğn gösteren oran se ÖK/TA değşken le temsl edlmştr. Bu değşkenn şaret hem poztf hem negatf çıkablmektedr (Vadym, 2010: 12). Yüksek özkaynak oranı bankanın faz gderlernn düşük olduğunu göstermektedr. MM, SM ve EM değşkenlernn katsayıları toplamı olan Panzar-Rosse H statstğ, 0.587628 çıkmıştır. Söz konusu katsayı Wald Test le sınanmış ve güvenlr çıkmıştır. Bu sonuç, model 3 baz alındığında bankacılık sektöründek rekabetn monopollü rekabet olduğunu göstermektedr. Yan bankacılık sektöründe pyasaya grş ve çıkışlar serbesttr. Breysel frmalar nelastk talep eğrs le karşı karşıyadırlar ve gelrlerndek artış, faktör fyatlarındak artıştan daha azdır. Çalışmada bağımlı değşken olarak toplam gelrlerde ele alınmıştır. Ölçek etksnn olduğu ve olmadığı durumları yansıtan 3 ayrı model kurgulanmış ve bu modellere at analz sonuçları Tablo-3 de sunulmuştur. Model 4 te TA yer almamaktadır. Model 5 te TA açıklayıcı değşken olarak modele dâhl edlrken Model 6 de se bağımlı değşkene oranlanmıştır. Model4 ve Model 5 te ekonometrk sorunlardan değşen varyans ve otokorelasyon tespt edlmş ve gderlememştr. Model 6 da se değşen varyans sorunu cross secton sur yöntem le gderlrken otokorelasyon sorununa rastlanmamıştır. Model 6 dak R 2 ve düzeltlmş R 2 değerler, modeln açıklama gücünü göstermektedr. F statstk değer, modeln br bütün olarak güvenlrlğn yansıtmaktadır. Model 6 da banka malyetlern yansıtan değşkenlern (MM, SM ve EM) katsayıları poztf ve anlamlıdır. TK/TA değşkennn şaret beklendğ gb poztftr. Ancak DG/FA değşken le toplam gelrler arasındak lşknn poztf yönlü olması beklenrken katsayının negatf çıkması beklentler karşılamamıştır. LA/KVY değşkenne at katsayı da yne negatf çıkmış ve bankanın rsk aldıkça gelrlernn azaldığı şeklnde br sonuca ulaşılmıştır. ÖK/TA değşken katsayısı bu modelde de poztf br lşk
206 ÖZCAN göstermektedr. Bankanın sermaye yeterllğnn yükselmes, bankanın faz gderlern azaltmakta ve gelrlern olumlu yönde etklemektedr. Tablo-3: Analz Sonuçları (Bağımlı Değşken Toplam Gelrler -TG) Model 4: Bağımlı değşken ln(tg) Model 5: Bağ. eğ.ln(tg) Model 6: Bağ. değşken ln(tg/ta) C 0.416991 (0.626460) -0.621528 (-1.235474) -6.301051 (-3.832776 ) MM -0.235778 (-4.290452) -0.086699 (-2.087074) 0.163337 (3.267473) SM -0.080221 (-4.491219) -0.015630 (-1.148854) 0.036021 (2.768016) EM 0.046595 (1.089620) 0.101297 (3.227078) 0.083354 (2.777181) TK/TA 1.038115 (48.14206) 0.754306 (17.86530) 0.249369 (3.140177) DG/FA 0.045608 (0.807623) 0.081234 (1.983328) -0.017800 (-0.389731 ) -0.113189-0.131926-0.051934 LA/KVY (-1.196988) (-1.924133) -0.188635-0.108707 ÖK/TA (-2.361861) (-1.825418) 0.300673 Log(TA) - (7.403421) - R 2 0.953929 0.975337 0.636105 Adjusted R 2 0.952317 0.974345 0.551630 Durbn Watson 1.329105 1.176695 1.930264 İstatstğ (-0.606689 ) 0.273885 (4.208987) F İstatstğ 591.5939 983.7081 7.530052 P-R H İstatstğ -0.269404-0.001032 0.282712 Walt Test H 0 = 0 F-İstatstğ 10.85411 0.000270 17.46573 K-Kare 10.85411 0.000270 17.46573 *Tablo EVews-6.0 ekonometrk paket programı kullanılarak oluşturulmuştur. **Parantez çndek değerler t statstklern göstermektedr. Panzar-Rosse H statstğ yaklaşık olarak 0.28 çıkmıştır. Br öncek analze göre daha düşük br H statstk değer çıkmış olsa da sonuç olarak pyasadak rekabetn monopollü rekabet olduğunu desteklemektedr. H statstk değernn güvenlrlğ Walt test le doğrulanmıştır.
C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt 13, Sayı 1, 2012 207 Analz sonuçlarından elde edlen Panzar-Rosse H statstk değerlernn, Türk Bankacılık Sektöründe 2002-2009 dönemnde rekabet düzeynn monopollü rekabet olduğunu göstermektedr. Tablo-4: Uzun Dönem Analz Sonuçları (Bağımlı Değşken ROA) Değşkenler Katsayı -1.545608 C (-1.203334) 0.276370 MM (2.030644) 0.085865 SM (2.799768) -0.009383 EM (-0.062026) 0.077295 TK/TA (1.325501) -0.231492 DG/FA (-2.232748) 0.074108 LA/KVY (0.448676) -0.479184 ÖK/TA (-3.018316) R 2 0.129020 Adjusted R 2 0.098536 Durbn Watson 1.236001 İstatstğ F İstatstğ 4.232347 P-R H İstatstğ 0,352852 Walt Test H 0 =α 1 + α 2 + α 3 =0 F-İstatstğ 3.281812 K-Kare 3.281812 * Tablo EVews 6.0 ekonometrk paket programı kullanılarak oluşturulmuştur. **Parantez çndek değerler t statstklern göstermektedr. Pyasada rekabet düzey le lgl olarak ulaşılan bu sonuçların uzun veya kısa döneml sonuçlar olup olmadığına lşkn olarak da test yapılablmektedr. Uzun dönem lşksn test edeblmek açısından banka varlıklarının getrs, bağımlı değşken olarak kullanılmakta ve modeln katsayıları yenden elde edlmektedr.
208 ÖZCAN Bu şeklde elde edlen analz sonuçlarından H statstk değer hesaplanmakta ve bu değern güvenlrlğ Walt test le test edlmektedr. Tablo-4 te uzun döneml analz sonuçları yer almaktadır. Bu modelden elde edlen H statstğnn anlamlılık düzey se ancak %1 düzeynde reddedleblmştr. Pyasa yapısına lşkn elde edlen bulguların, uzun dönemde ancak %1 düzeynde geçerl olduğunu göstermektedr. Ayrıca model sonuçlarının değşen varyans çerdğ görülmüş ve whte perod yöntem le düzeltlmştr. Ancak modelde otokorelasyon sorununa rastlanmış ve bu sorun düzeltlememştr. Modeln otokorelasyon çermes, modele lşkn elde edlen bulguların katsayılarına güvenlemeyeceğn göstermektedr. Ayrıca değşkenlern br kısmının katsayıları da güvenlr çıkmamıştır. Özetle uzun dönemde geçerl rekabet düzeynn monopollü rekabet olduğunu söyleyeblmek çn yeterl ve geçerl sonuçlara ulaşılamamıştır. SONUÇ Türkye 2000 ve 2001 yıllarında tarhnn en ağır krzn yaşamıştır. Fnansal kesmden kaynaklanan bu krzden reel sektörde çok büyük yara alarak çıkmıştır. Bu krzn ardından güçlü ekonomye geçş programı adı verlen br program uygulamaya konmuştur. Br bütün olarak ekonomnn çeştl yönlern ele alan bu program, fnansal kesmde özellkle bankacılık alanında da br takım düzenlemeler getrmş ve bu düzenlemeler sonucunda sektör yenden yapılanma sürecne grmştr. Sektörde bazı bankalar kapanırken km bankalar se brleşme yoluna gtmşlerdr. Ayrıca sektördek yerl sermayel özel bankalar le yabancı sermayel bankalar arasındak yapı, yabancı bankalar lehne değşmştr. Bu çalışmada, yapılanma sürecn zleyen dönemde sektördek rekabet düzeynn söz konusu yapılanmadan nasıl etklendğ sorusuna cevap aranmak stenmştr. Tcar bankacılık sektöründe faalyet gösteren bankalardan 26 sı bu çalışmaya örnek oluşturmuştur. Bu bankalara at 2002-2009 dönemne lşkn verlerden yararlanılmıştır. Çalışmada yapısal olmayan Panzar-Rosse yaklaşımı kullanılarak rekabet düzeyn gösteren H statstkler elde edlmştr. Panzar-Rosse yaklaşımına lşkn 6 farklı model oluşturulmuştur. Ölçek büyüklüğünün dkkate alınmaması durumunda rekabet düzeynn olduğundan küçük ya da ters durumda olduğundan büyük çıktığı şeklndek tartışmaların olduğu gerçeğnden hareketle böyle br yola başvurulmuş ve her k durum çn ayrı modeller oluşturulmuştur. Bu modellerden ölçek büyüklüğü dkkate alınarak oluşturulan (TG/TA ve TFG/TA) modeller anlamlı çıkmıştır. Dğerler anlamsız çıktığı çn dışlanmıştır. Kabul edlen bu k modele göre Türkye dek tcar bankaların oluşturduğu sektörde rekabet düzey monopollü rekabet olarak belrlenmştr. Uzun döneml lşknn test edldğ model se br bütün olarak ekonometrk açıdan anlamsız çıktığı çn güvenlr sonuçlar vermemektedr.
C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt 13, Sayı 1, 2012 209 Elde edlen bulgulara göre, kısa dönemde bankacılık faalyetlerne lşkn malyetler oluşturan grd fyatlarındak artış, banka gelrlerndek artıştan daha fazladır. Bu se bankaların elde ettkler gelrlern oransal olarak azaldığını göstermektedr. Türk Bankacılık Sektöründek çeştl krterler açısından lk 5 banka yoğunlaşma oranları le çalışmada elde edlen ve H statstkler le ölçülen rekabet düzeynn brbrn destekler ntelkte olduğudur. Pyasadak rekabet, tam monopol yada tam rekabet pyasası değldr. Monopollü rekabet pyasası özellkler yansıtmaktadır. Elde edlen sonuçlara göre pyasada bankalar arasındak rekabette ölçek büyüklüğünün de anlamlı ve etkl olduğu görülmüştür. Krzlern ardından yenden yapılanan Türk Bankacılık Sstemnde görecel az fakat ekonomk olarak daha güçlü bankalar rekabet halndedr. 2008 yılında fnansal ve reel sektörde küçülme şeklnde kendn gösteren krz ortamında Türk Bankalarının kar artışları le çıkmaları, ekonomk ve mal yapılarının güçlenmş olduğunu göstermektedr. Bankacılık sektörünün 1980 den sonra yaşadığı rekabet süreçler brbrnden farklı özellkler taşımaktadır. 1980 sonrası lberalleşme dönemnde sektör de yerl ve yabancı bankaların pyasaya grşyle serbest rekabete açılmıştır. Ancak serbest rekabet ortamında kamunun borçlanma gereğnn gderek artması ve kamu bankalarının km sektörler destekleme fonksyonları le brlkte pyasada fazlern yükselmes, bankaların bu süreçte etkn şlemesn engellemştr. Dolayısıyla sektördek rekabetn bankaları ve ekonomnn bütününü olumlu etkledğn söylemek mümkün olamamıştır. 1990 lı yıllarda mevcut durum ağırlaşırken sektörde regülasyon yapma amacıyla 1999 da BDDK kurulmuş ancak etkn br şeklde görevn yerne getrememştr. 2001 Krznn ardından yenden yapılanma sürecne gren bankacılık sektörü, flasların, brleşmelern ve özelleştrmelern ardından mal yapıları güçlenmş, yabancı sermayel ağırlıklı ve devlet ağırlığının yce azaldığı br yapıya dönüşmüştür. Bu yapı, monopollü rekabet pyasası olarak uygulamada tespt edlmştr. Ancak en büyük beş bankanın toplam mevduat (%63) ve aktf (%61) ağırlığı (TBB, 2012) dkkate alındığında sektörün olgopol ağırlıklı br yapı sergledğ de söyleneblr. Zaten oluşturulan modellerde ölçek büyüklüğünün model belrleme de anlamlı sonuçlar vermes, büyük ve küçük bankalar arasında farklı kulvarlarda rekabetn sürdüğü söyleneblr. Dünya ekonomler, 2007 de Amerka Brleşk Devletler nde mortgage pyasasında baş göstererek dünya ekonomlernn tamamına yakınına yayılan hem fnansal hem reel kesm etkleyen br krz yaşamıştır. Türk Ekonoms de bu krzden etklenmştr. Ancak bankacılık sektörünün bu krz dönemn kar ederek geçrmes, teorde ler sürülen yoğunlaşma ve stkrar görüşünün son dönem Türk Bankacılık Sektörü çn geçerl olableceğn şaret etmektedr. Ancak güçlü ekonomye geçş programı le yapılan düzenlemelern ardından sektör yenden yapılanarak krzlere karşı dayanıklı hale gelmştr. Ayrıca Merkez Bankasının bağımsızlığı konusunda da lerlemeler kaydedlmştr. Sektördek yoğunlaşma ve stkrarın brbrn destekledğ şeklnde öne çıkan bu görüşe karşı, son yıllarda ekonomde reel kesmde büyümenn sınırlı kalması, sadece thalat ağırlıklı olarak
210 ÖZCAN gerçekleşmes de tartışılablecek br durum arz etmektedr. Bu durumda yoğunlaşma ve stkrar görüşüne karşı ahlak tehlke ve ters seçm sorunlarının ülkemzde yaşanmakta olduğu konusu gündeme geleblecektr. Ancak şu nokta açık olarak belrtleblr: Sektörün tek başına sağlıklı şlemes değl aynı zamanda reel sektör le lşksnn fonlara aracılık etme konusunda sağlıklı ve etkn şlemes ve bu k sektörün durumunun brlkte ncelenmes gerektğ görüşü daha ön planda olablecektr. KAYNAKÇA BIKKER, Jacob A., Katharna HAAF (2002), Competton, Concentraton and Ther Relatonshp: An Emprcal Analyss of The Bankng Industry, Journal of Bankng & Fnance, 26: 2191 2214. BIKKER, Jacob A., Sherrll SHAFFER, and Laura SPIERDIJK (2009), Assessng Competton wth The Panzar-Rosse Model: The Role of Scale, Costs, and Equlbrum, CAMA Workng Paper, 27:1-39, http://cama.anu.edu.au erşm: 12.03.2011 CHAN, Donald, Chrstoph SCHUMACHER, and Davd TRIPE (2007), Bank Competton n New Zealand and Australa 12th Fnsa-Melbourne Centre for Fnancal Studes Bankng and Fnance Conference, Melbourne, 24-25 September, 1-22. ÇELİK, Tuncay, Muhttn KAPLAN (2010), Türk Bankacılık Sektöründe Etknlk ve Rekabet: 2002-2007, Sosyoekonom,2:7-28. COŞKUN, Necat ve Dğerler (2012), Türkye de Bankacılık Sektörü, Pyasa yapısı, Frma Davranışları ve Rekabet Analz, Türkye Bankalar Brlğ, İstanbul. Erşm:05.04.2012 http://www.tbb.org.tr/dosyalar/userfles/fle/ecg/rekabetktap.pdf DE ROZAS, Lus Gutérrez (2007), Testng For Competton n The Spansh Bankng Industry: The Panzar-Rosse Approach, Revsted Comsón Naconal De Energa Documentos de Trabajo, 1-45. EROL, Hayrye Meltem (2006), Dünyada ve Türkye de Bankacılık Sektörünün Gelşm ve Türkye de Kamu Bankalarının Yenden Yapılandırılması, Marmara Ünverstes SBE Yüksek Lsans Tez, İstanbul GISCHER, Horst and Mke STIELE (2004), Testng for Bankng Competton n Germany: Evdence from Savngs Banks, REPEC Paper,35: 1-16 http://repec.org/mmfc04/35.pdf, erşm: 04.03.2011 GREENBERG, Joshua B. and Wtness SIMBANEGAVI (2009), Testng for Competton n the South Afrcan Bankng Sector
C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt 13, Sayı 1, 2012 211 http://www.commerce.uct.ac.za/economcs/semnars/2009/20091106%20smbane gav%20measurng%20competton%20n%20bankng%20sector.pdf, 1-31 erşm: 04.03.2011 GÜNALP, Burak, Tuncay ÇELİK (2006), Competton n the Turksh Bankng Industry, Appled Economcs,38:1335 1342. HEMPELL, Hannah S. (2002), Testng for Competton Among German Banks Economc Research Centre of the Deutsche Bundesbank Dscusson paper, 04/02:1-60. KAR, Muhsn, Seyhan TAŞ, Hüseyn AĞIR (2008), Fnansal Sstem ve Kalkınma, Kalkınma Ekonoms, Ed: Sam Taban, Muhsn Kar, 2. B., Ekn Yay., Bursa.,185-218. KESKİN, Ekrem ve Dğerler (2008), 50. Yılında Türkye Bankalar Brlğ ve Türkye de Bankacılık Sstem 1958-2007, TBB Yay., No:262, İstanbul. PANZAR, John C. and James N. ROSSE, (1987); Testng For "Monopoly" Equlbrum The Journal of Industral Economcs, 35(4): 443-456. TCMB, erşm: 27.02.2011 http://www.tcmb.gov.tr/yen/duyuru/eko_program/program.pdf TBB, Türkye Bankalar Brlğ, www.tbb.org.tr erşm: 05.03.2012 ÜNSAL, Erdal (2001), Mkro İktsat, İmaj Yayıncılık, 4.B., Ankara. VADYM, Trembovetsky, (2010), Testng for Competton n Bankng Sector: Evdence from Ukrane, A thess submtted n partal fulfllment of the requrements for the degree of MA n Economcs, Kyv School of Economcs, Ukrane. WONG, Jm, WONG, T. C., FONG, Tom and CHOI, Ka-fa( 2006), Competton n Hong Kong's Bankng Sector: A Panzar-Rosse Assessment SSRN Papers, 1-22, http://ssrn.com/abstract=1032034 erşm: 05.03.2011