SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI DPT: 2582 ÖİK: 594 ULAŞTIRMA ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU KENTİÇİ ULAŞIM ALT KOMİSYONU RAPORU ANKARA 2001
ISBN 975 19 2729-3 (basõlõ nüsha) Bu Çalõşma Devlet Planlama Teşkilatõnõn görüşlerini yansõtmaz. Sorumluluğu yazarõna aittir. Yayõn ve referans olarak kullanõlmasõ Devlet Planlama Teşkilatõnõn iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayõn ve referans olarak kullanõlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayõn 1250 adet basõlmõştõr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyasõ üretilmiştir.
Ö N S Ö Z Devlet Planlama Teşkilatõ nõn Kuruluş ve Görevleri Hakkõnda 540 Sayõlõ Kanun Hükmünde Kararname, İktisadi ve sosyal sektörlerde uzmanlõk alanlarõ ile ilgili konularda bilgi toplamak, araştõrma yapmak, tedbirler geliştirmek ve önerilerde bulunmak amacõyla Devlet Planlama Teşkilatõ na, Kalkõnma Planõ çalõşmalarõnda yardõmcõ olmak, Plan hazõrlõklarõna daha geniş kesimlerin katkõsõnõ sağlamak ve ülkemizin bütün imkan ve kaynaklarõnõ değerlendirmek üzere sürekli ve geçici Özel İhtisas Komisyonlarõnõn kurulacağõ hükmünü getirmektedir. Başbakanlõğõn 14 Ağustos 1999 tarih ve 1999/7 sayõlõ Genelgesi uyarõnca kurulan Özel İhtisas Komisyonlarõnõn hazõrladõğõ raporlar, 8. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ hazõrlõk çalõşmalarõna õşõk tutacak ve toplumun çeşitli kesimlerinin görüşlerini Plan a yansõtacaktõr. Özel İhtisas Komisyonlarõ çalõşmalarõnõ, 1999/7 sayõlõ Başbakanlõk Genelgesi, 29.9.1961 tarih ve 5/1722 sayõlõ Bakanlar Kurulu Kararõ ile yürürlüğe konulmuş olan tüzük ve Müsteşarlõğõmõzca belirlenen Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ Özel İhtisas Komisyonu Raporu genel çerçeveleri dikkate alõnarak tamamlamõşlardõr. Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ ile istikrar içinde büyümenin sağlanmasõ, sanayileşmenin başarõlmasõ, uluslararasõ ticaretteki payõmõzõn yükseltilmesi, piyasa ekonomisinin geliştirilmesi, ekonomide toplam verimliliğin arttõrõlmasõ, sanayi ve hizmetler ağõrlõklõ bir istihdam yapõsõna ulaşõlmasõ, işsizliğin azaltõlmasõ, sağlõk hizmetlerinde kalitenin yükseltilmesi, sosyal güvenliğin yaygõnlaştõrõlmasõ, sonuç olarak refah düzeyinin yükseltilmesi ve yaygõnlaştõrõlmasõ hedeflenmekte, ülkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin yõlda Avrupa Topluluğu ve dünya ile bütünleşme amaçlanmaktadõr. 8. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ çalõşmalarõna toplumun tüm kesimlerinin katkõsõ, her sektörde toplam 98 Özel İhtisas Komisyonu kurularak sağlanmaya çalõşõlmõştõr. Planlarõn demokratik katõlõmcõ niteliğini güçlendiren Özel İhtisas Komisyonlarõ çalõşmalarõnõn dünya ile bütünleşen bir Türkiye hedefini gerçekleştireceğine olan inancõmõzla, konularõnda ülkemizin en yetişkin kişileri olan Komisyon Başkan ve Üyelerine, çalõşmalara yaptõklarõ katkõlarõ nedeniyle teşekkür eder, Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ nõn ülkemize hayõrlõ olmasõnõ dilerim.
SUNUŞ Sekizinci 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ Çalõşmalarõ kapsamõnda oluşturulan Kentiçi Ulaşõm Özel İhtisas Komisyonu, konu ile ilgili kurum ve sektörlerin kõsa zaman içinde mümkün olan azami katõlõm ve katkõlarõndan yararlanarak oldukça kapsamlõ ve gerektiği kadar detaylõ bir rapor hazõrlamayõ hedeflemiştir. Kentiçi ulaşõmõn son yõllarda özellikle büyük kentlerimizde kazandõğõ önem ve ortaya çõkan sorunlarõn ulaştõğõ boyutun bilincinde olan komisyonumuz çalõşmalarõnõ çok yönlü bir biçimde ve sorunlarõn karmaşõk niteliğinin gerektirdiği bir duyarlõlõk içinde yürütmüştür. Öncelikle vurgulanmasõ gereken nokta kentiçi ulaşõma, bu kalkõnma planõnda önceki beş yõllõk planlara göre çok daha geniş bir yer verilmesi zorunluluğudur. Günlük kentsel hayatõmõzda yaşam kalitesini belirleyen etmenlerin başõnda gelen ulaşõm, sahip olduğu nitelikler ve özellikle metropoliten ölçekli kentlerimizde ulaştõğõ nicelikler itibariyle, ülkesel ulaşõm politikasõnõn ana unsurlarõndan biri olmuştur. Konunun ekonomik, sosyal, çevresel etkiler, enerji ve fiziki planlama boyutlarõ ile ilgili olarak irdelenerek hizmet düzeyi yüksek, sürdürülebilirlik ilkesiyle bağdaşan ve sağlõklõ bir kentiçi ulaşõm altyapõsõ oluşturulmasõ, Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõnda, bu sektörle ilgili ana stratejik hedeflerin merkezi ve yerel düzeyde uygulanmasõ, önerilen kentiçi ulaşõm politika ve programlarõnõn açõk ve net bir şekilde belirlenmesini zorunlu kõlmaktadõr. Artan kentiçi ulaşõm yolculuk taleplerinin Büyükşehir belediyelerinin dahi teknik ve mali olanaklarõnõ aşan yatõrõmlarõ gerektiren raylõ toplutaşõm sistemleriyle karşõlanabileceği gerçeği ve büyük şehirlerimizde işletmeye açõlmõş veya tasarõm ve/veya yapõm aşamasõnda bulunan bir çok projenin gündemde olduğu dikkate alõnõrsa, bu konuda merkezi hükümet-yerel yönetim işbirliği, idari ve mali ilişkileri, planlama, proje değerlendirme ve finansman süreçleri ile ilgili esas ve usullerin oluşturulmasõnõn önemi anlaşõlmaktadõr. Komisyonumuz öncelikle bu konularõn üzerinde durmuş, üyelerimizin mutabakatõnõn sağlandõğõ bir çok politika önerisinde bulunmuştur. Ayrõca kentiçi ulaşõmda kullanõlan türlerle ilgili olarak detaylõ bir genel mevcut durum değerlendirilmesi yapõlmõş ve her türle ilgili uygulanabilecek politikalar hakkõnda kapsamlõ öneriler geliştirilmiştir. Kentiçi ulaşõmda son yõllarda önem kazanan teknolojik gelişmeler, çağdaş işletmecilik ve proje yönetimi, çevresel etkiler, enerji tüketimi ve özelleştirme gibi belli başlõ konulara komisyonumuzun atfettiği önem rapor içeriğine yansõmõştõr. Komisyonumuz, çalõşmalarõnõn ilk aşamasõnda geniş katõlõmlõ birkaç toplantõ düzenleyerek bir tartõşma ortamõ oluşmasõnõ sağlamõş, daha sonra çeşitli üyelerden elektronik imkanlarla da elde edilen katkõlar değerlendirilerek rapor hazõrlama aşamasõna gelinmiştir. Genellikle etkileşimli ve üyelerin gelişen aşamalardan haberdar edilmeye çalõşõldõğõ bir süreç içinde rapor olgunlaştõrõlmõş, son aşamada oluşturulan redaksiyon komitesinin çalõşmalarõyla nihai şekli verilmiştir. ii
Çalõşmalarõmõza görüş bildirerek ve rapor yazarak katkõda bulunan bütün üyelerimize ve çalõşmanõn yürütülmesinde büyük emek sarf eden ve değerli eşgüdüm, uyarõ ve yönlendirmeleriyle komisyon çalõşmasõnõn diğer makro strateji ve hedeflerle uyumlu olmasõnõ sağlayan DPT uzmanlarõna teşekkür ederim. Komisyon Başkanõ C.Turgay GÜNAL iii
SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI KENTİÇİ ULAŞIM ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU KATILIMCI LİSTESİ BAŞKAN Turgay GÜNAL TMMOB - Şehir Plancõlarõ Odasõ BAŞKAN YARDIMCISI Ali TULUK Ankara Büyükşehir Bel. Bşk. EGO Gen. Md. RAPORTÖR Handan ÇALIŞKAN Ankara Büyükşehir Bel. Bşk. EGO Gen. Md. KOORDİNATÖR Belma ÜSTÜNIŞIK Devlet Planlama Teşkilatõ KOORDİNATÖR Sema BAYAZIT Devlet Planlama Teşkilatõ ADI SOYADI KURULUŞU İsmail Hakkõ ACAR İzmir Büyükşehir Belediyesi ESHOT Gn. Md. ( 1) Nizamettin ATEŞ Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Fed. (2) Volkan BAKİOĞLU Ankara Metrosu Müşavirlik Grubu (3) Gönül BALKIR Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõ (1) Hasan BALOĞLU Başkent Ulaşõm Gaz A.Ş. (1) Yunus BORHAN İTÜ Uçak ve Uzay Bilimleri Fakültesi (1) Hakan BOZKURT TMMOB-Harita Mühendisleri Odasõ (1) Sedat ÇAL Hazine Müsteşarlõğõ (1) Hayrunnisa ÇİLİNGİROĞLU Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Fed. (2) Aytekin ÇİLLİ Ankara Büyükşehir Bel. Bşk. EGO Gen. Md. (1) Ahmet ÇİVİ Türkiye Müteahhitler Birliği (1) Burhanettin DEVELİ Ankara Büyükşehir Bel. Trafik Şube Md. (1) Erdoğan DİNÇER Ankara Metrosu Müşavirlik Grubu (3) Murat DİREN Eskişehir Büyükşehir Belediye Başkanlõğõ (1) Aytaç DURAK Adana Büyükşehir Belediye Başkanlõğõ (1) Rõza DURMUŞ EGO Genel Müdürlüğü (1) Meliha DÜZAĞAÇ Ulaştõrma Bakanlõğõ (1) Cüneyt ELKER Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ (1) H.Müjgan ELMAS Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlõğõ (1) Avni ERDOĞAN Ankara Büyükşehir Bel. Bşk. EGO Gen. Md. (1) Sinan ERER Kentkur (2) Ali ERONAT Ankara Büyükşehir Bel. Bşk. EGO Gen. Md. (2) Ayşe ERTAY Karayollarõ Genel Müdürlüğü (1) Nezih ERTÜRK Siemens (3) Zehra GAMGAM Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlõğõ (1) Abdurahman GÜNDOĞDU İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlõğõ (1) Mustafa HATİPOĞLU İETT Genel Müdürlüğü (1) Mustafa ILICALI Yõldõz Teknik Üniversitesi (1) Hülagü KAPLAN Gazi Üniversitesi (1) F.Dilek KARADELİ EİEİ Genel Müdürlüğü (1) iv
ADI SOYADI KURULUŞU İ.Hadi KARADENİZ İstanbul Büyükşehir Belediyesi (1) Mehmet KOCA Ankara Büyükşehir Bel. Bşk. EGO Gen. Md. (1) Osman KÖSEOĞLU Konya Büyükşehir Belediyesi (2) Yusuf OKÇUOĞLU TMMOB-Şehir Plancõlarõ Odasõ (1) Hakkõ ÖNCEL Deniz Ticaret Odasõ (1) Erhan ÖNCÜ TMMOB-Türk Mühendis ve Mimar Odalar Birl. (2) Korhan ÖZBAYSAL Alorko (2) Muhittin ÖZDİRİM Türk Standartlar Enstitüsü (2) Murat SERTOĞLU Adana Büyükşehir Belediyesi (1) Mehmet SÜM OSD (1) İrfan ŞENDOĞDU Ankara Büyükşehir Bel. Bşk. EGO Gen. Md. (1) Yõldõz TERZİOĞLU Karayollarõ Genel Müdürlüğü (1) Tansel TİMUR TMMOB-Gemi Mühendisleri Odasõ (1) Ali TÜREL ODTÜ-Mimarlõk Fakültesi (1) Varol TURKAY Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlõğõ (1) Rõfat TÜRKKAN TMMOB-Türk Mühendis ve Mimar Odalar Birl. (1) Teoman ÜNAL Ulaştõrma Bakanlõğõ (1) Fuat VURAL Ankara Büyükşehir Bel. Bşk. EGO Gen. Md. (1) Hamdullah YILDIZ Tüketici Haklar Derneği (1) Gülsen YILMAZ TMMOB-Türk Mühendis ve Mimar Odalar Birl. (1) Civan Ali YILMAZ Ulaştõrma Bakanlõğõ (2) Fikret ZORLU TMMOB-Türk Mühendis ve Mimar Odalar Birl. (1) REDAKSİYON KOMİTESİ Nizamettin ATEŞ Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Fed. (7) Sema BAYAZIT Devlet Planlama Teşkilatõ (7) Handan ÇALIŞKAN Ankara Büyükşeh. Bel. Bşk. EGO Gen. Md. (15) Hayrunnisa ÇİLİNGİROĞLU Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Fed. (7) Turgay GÜNAL TMMOB-Türk Müh. ve Mim. Odalar Birl. (13) H.Müjgan ELMAS Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlõğõ (6) Hülagü KAPLAN TMMOB-Türk Müh. ve Mimar Odalar Birl. (11) Ali TULUK Ankara Büyükşeh. Bel. Bşk. EGO Gen. Md. (13) Varol TURKAY Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlõğõ (6) Belma ÜSTÜNIŞIK Devlet Planlama Teşkilatõ (15) (Alfabetik sõradadõr ve katõlõnan toplantõ sayõlarõ parantez içinde gösterilmiştir.) v
SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU KENTİÇİ ULAŞIM ALT KOMİSYONU RAPORU İÇİNDEKİLER: ÖNSÖZ... Error! Bookmark not defined. SUNUŞ...ii ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU KATILIMCI LİSTESİ... iv İÇİNDEKİLER:... vi 1. GİRİŞ VE GENEL DEĞERLENDİRME... 1 1.1. Kalkõnma Planlarõ ve Ulaştõrma Ana Planõnda Yer Alan Önerilerin ve Uygulamalarõn Değerlendirilmesi... 2 1.1.1. Kalkõnma Planlarõnda Kentiçi Ulaşõm... 2 1.1.2. Ulaştõrma Ana Planõnda Kentiçi Ulaşõm... 5 1.2. Kentiçi Ulaşõmda Dünyadaki Gelişmeler ve Eğilimler... 5 2. KURUMSAL ÖRGÜTLENME VE KARAR SÜRECİNDE MERKEZİ VE YEREL YÖNETİMLERİN YERİ... 9 2.1. Mevcut Yapõlanma... 9 2.1.1. Kentiçi Ulaşõmda Yetki ve Sorumluluk Paylaşõmõ... 9 2.1.1.1. Merkezi Yönetim... 9 2.1.1.2. Yerel Düzey... 12 i. Belediyeler... 13 ii. Valilik, İl ve İlçe Trafik Komisyonu... 14 2.1.2. Yasal Durum... 14 vi
2.2. Önerilen Kurumsal Örgütlenme ve Karar Süreci... 16 2.2.1. Merkezi Yönetim Düzeyi... 17 2.2.2. Yerel Yönetim Düzeyi... 18 3. KENTİÇİ ULAŞIMDA PLANLAMA-PROJELENDİRME VE KATILIM... 21 3.1. Planlama ve Projelendirme... 21 3.2. Planlama Türleri ve Gruplarõ... 21 3.3. Halkõn Katõlõmõ... 22 3.4. Engellilerin Gereksinmelerine Uygun Planlama... 23 4. KENTİÇİ ULAŞIMDA MEVCUT DURUM VE SORUNLAR... 25 4.1. Ulaşõm Türlerine İlişkin Sorunlar... 26 4.1.1. Bireysel Ulaşõm... 26 4.1.1.1. Yaya ve Bisiklet... 26 4.1.1.2. Otomobil... 27 4.1.1.3. Otoparklar... 27 4.1.2. Ara Toplutaşõm... 28 4.1.2.1. Taksi ve Dolmuş Otomobilleri... 28 4.1.2.2. Minibüs Dolmuşlar... 29 4.1.3. Toplutaşõm... 29 4.1.3.1. Lastik Tekerlekli Toplutaşõm... 30 i. Belediye Otobüs İşletmeciliği:... 30 ii. Özel Toplutaşõm:... 31 4.1.3.2. Raylõ Toplutaşõm... 31 i. Kentiçi Raylõ Sistemler:... 31 ii. Banliyö (bölgesel demiryolunun kentiçi kullanõmõnda olan kesimi)... 32 4.1.4. Servis. Araçlarõ... 33 4.1.5. Deniz Taşõmacõlõğõ... 34 4.1.6. Yük Taşõmacõlõğõ... 34 4.1.7. Yol Ağõ... 34 4.1.7.1. Kentiçi Yol Ağõ... 34 4.1.7.2. Kavşaklar... 35 4.1.7.3. Sinyalizasyon... 35 5. KENTİÇİ ULAŞIM TÜRLERİNE İLİŞKİN POLİTİKALAR VE ÖNERİLER... 37 5.1. Bireysel Ulaşõm... 38 5.1.1. Yaya ve Bisiklet... 38 5.1.2. Otomobil... 39 5.1.3. Otoparklar... 40 vii
5.2. Ara Toplutaşõm... 42 5.2.1. Taksi ve Dolmuş Otomobilleri... 42 5.2.2. Minibüs Dolmuşlar... 42 5.3. Toplutaşõm... 43 5.3.1. Lastik Tekerlekli Toplutaşõm... 43 5.3.1.1. Belediye Otobüs İşletmeciliği... 43 i. Otobüs Sağlama ve Yenileme... 44 ii. Otobüs Bakõm, Onarõm, Depolama Tesislerinin Düzenlenmesi... 44 iii. Otobüs Öncelikli Düzenlemeler... 44 iv. İşletme Düzenlemeleri... 45 5.3.2. Özel Toplutaşõm... 45 5.4. Raylõ Toplutaşõm... 46 5.4.1. Kentiçi Raylõ Sistemler... 46 5.4.2. Banliyö (bölgesel demiryolunun kentiçi kullanõmõnda olan kesimi)... 47 5.5. Servis Araçlarõ... 47 5.6. Deniz Taşõmacõlõğõ... 48 5.7. Yük Taşõmacõlõğõ... 48 5.8. Yol Ağõ... 49 5.8.1. Kentiçi Yol Ağõ... 49 5.8.2. Kavşaklar... 49 5.8.3. Sinyalizasyon... 50 5.8.4. Kent Geçişleri... 51 6. YATIRIMLAR VE FİNANSMAN... 53 6.1. Yatõrõmlar... 53 6.2. Finansman... 53 7. YAPIM VE ÜRETİM... 57 8. GÜVENLİK VE EĞİTİM... 59 8.1. Güvenlik... 59 8.2. Eğitim... 59 9. ÇEVRESEL ETKİLER VE ENERJİ KULLANIMI... 61 10. TEKNOLOJİK GELİŞMELER, STANDARTLAR VE PERFORMANS KRİTERLERİ 63 viii
10.1. Teknolojik Gelişmeler... 63 10.2. Standartlar ve Performans Kriterleri... 63 11. ÖZEL GİRİŞİMDEN YARARLANMA... 65 12. VIII. BEŞ YILLIK PLAN DÖNEMİNDE ÖNCELİKLİ ÖNERİLER... 67 ix
Ulaştõrma Özel İhtisas Komisyonu Raporu Demiryolu Ulaştõrmasõ Alt Komisyonu Raporu http://ekutup.dpt.gov.tr/ulastirm/oik592.pdf
Ulaştõrma Özel İhtisas Komisyonu Raporu Demiryolu Ulaştõrmasõ Alt Komisyonu Raporu 1. GİRİŞ VE GENEL DEĞERLENDİRME Ülkemizde 20.000 ve üzeri nüfusa sahip yerleşmeler Devlet Planlama Teşkilatõnõn kabulüne göre kent olarak tanõmlanmaktadõr. Ancak Komisyonca kentiçi ulaşõma ilişkin görüşler oluşturulurken, nüfusu 20.000 in altõnda olan belediye statüsündeki yerleşmeler de dikkate alõnmaya çalõşõlmõştõr. 1999 yõlõ verilerine göre toplam nüfusumuzun yüzde 64 ü nüfusu 20.000'in üzerinde olan yerleşmelerde yaşamaktadõr. Dolayõsõyla kentiçi ulaşõmõn, hem yolculuklar hem de kentiçi yük taşõmacõlõğõ bakõmõndan kentleşmenin bu evresindeki önemi açõktõr. Konuya sadece yolculuklar olarak bakõlsa dahi, kentiçi yolculuklarõn ülke genelindeki toplam yolculuklar içindeki payõ kentler arasõ yolculuklarõn çok üstündedir. Çeşitli kentlerde yapõlan ulaşõm etütleri dikkate alõnarak, kişi başõna kentiçi motorlu taşõt yolculuk üretim katsayõlarõ ortalamasõnõn 0,7 olduğu varsayõlabilir. Bu varsayõma göre 1999 yõlõnda günde yaklaşõk 29 milyon kentiçi motorlu araç yolculuğu yapõldõğõ söylenebilir. Diğer taraftan kent makro formuna göre farklõlaşmasõna rağmen, ortalama motorlu taşõt yolculuk uzunluğunun 5 km olduğu kabul edilebilir. Bu durumda yolcu km/gün cinsinden ulaşõlan kentiçi motorlu taşõtla yolculuk toplamõ 145 milyon dolayõndadõr. Bu varsayõmlar õşõğõnda yõlda yaklaşõk 53 milyara ulaşan kentiçi yolculuklarõn, 1999 yõlõnda toplam ülke genelindeki 252 milyar olan yolcu-km cinsinden payõ yüzde 20 dir. Ancak kentler arasõ yolculuklarda ortalama yolculuk uzunluğunun 200 km olduğu kabul edilirse, kentiçi yolculuğun yõllõk ülke genelindeki yolculuklarõn (11 milyar yolcu/yõl) içindeki payõ yüzde 91'e ulaşmaktadõr. Görüleceği gibi kentiçi yolculuklarõn toplamõ, kentler arasõ yolculuklarõn on katõdõr. Son dönemde azalan nüfus artõş hõzõna rağmen kentleşme sürmekte ve kentlerde yaşayan nüfus oranõ artmaktadõr. Sekizinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ dönemi son yõlõ olan 2005 de kentsel alanlarda yaşayan nüfusun 55 milyona ulaşmasõ beklenmektedir. Bu kentsel nüfusun ekonomik, sosyal ve diğer nedenlerle hareketlilik oranõnõn artacağõ varsayõlarak, kişi başõna tahmini 1,0 motorlu yolculuk üretim katsayõsõ ile, bir günde yaklaşõk 55 milyon motorlu araç yolculuğu yapacağõ dikkate alõndõğõnda, kentiçi ulaşõm gereksiniminin boyutlarõ ortaya çõkmaktadõr. Kentiçi ulaşõmõn hem planlanmasõ, projelendirilmesi ve işletiminde, hem de kentlere sosyal ve çevresel etkileri ile önemli sorunlar içerdiği ve bu sorunlarõn kentsel yaşam kalitesinin iyileştirilmesi yönünde sağlõklõ çözümlere gereksinim duyduğu açõktõr. Plan dönemi sonunda her gün yaklaşõk 55 milyon motorlu araç yolculuğu yapan 55 milyon kentli, kentiçi ulaşõm sorunlarõndan, sõkõşõklõklardan, maliyetlerden, zaman kayõplarõndan, kirlenmeden, ulaşõm sorunlarõyla ortaya çõkan bedensel ve psikolojik yorgunluklardan olumsuz olarak etkilenecektir. Bunun yanõ sõra ülke ekonomisi ulaşõm sektöründeki ekonomik kayõplarla doğrudan, ulaşõm nedeniyle diğer sektörlerde ortaya çõkan kayõplarla dolaylõ olarak zarar görecektir. http://ekutup.dpt.gov.tr/ulastirm/oik592.pdf
Kentlerimizde yükselen eğitim ve kültür düzeyleri, çeşitlenen ekonomik ve sosyal faaliyetler, artan gelir, refah düzeyi ve otomobil sahipliliği, kentiçi ulaşõm taleplerinin kentsel nüfustan daha hõzlõ artmasõna yol açmakta, kentlilerin hõzla artan bu hareketliği ve ulaşõm talebinin karşõlanamamasõ ise gelişmenin önünde ciddi bir engel oluşturmaktadõr. Kentiçi ulaşõm hizmetlerinin planlanmasõ, yönetimi ve denetiminde teknik dil birliğinin sağlanamamasõ, tanõ, çözüm ve uygulamalardaki farklõ yaklaşõm ve yöntemlere birbirleriyle ilişki kurulmaksõzõn başvurulmasõ, ulaşõm sorununun sağlõklõ bir planlama yaklaşõmõ içinde kavranõlmasõnõ ve değerlendirilmesini güçleştirebilmektedir. Kentiçi ulaşõm konusunda bugün gündemde olan sorunlarõn önemli kõsmõ ve bunlara ilişkin öneriler önceki beş yõllõk kalkõnma planõ hazõrlõk çalõşmalarõnda da dile getirilerek ilgili özel ihtisas komisyonu raporlarõnda yer almõştõr. Ancak sorunlarõn büyük bir kõsmõ öngörülen öneriler gerçekleştirilemediğinden halen devam etmektedir. Merkezi ve yerel yönetimlerin işlevlerine ilişkin hukuki ve kurumsal alanda öncelikle yapõlmasõ gereken düzenlemeler gerçekleştirilemediği için belediyelere ekonomik ve teknik olarak plan ve proje uygulama aşamalarõnda gerekli destek sağlanamamõştõr. 1.1. Kalkõnma Planlarõ ve Ulaştõrma Ana Planõnda Yer Alan Önerilerin ve Uygulamalarõn Değerlendirilmesi 1.1.1. Kalkõnma Planlarõnda Kentiçi Ulaşõm Kalkõnma Planlarõ nda ve Yõllõk Programlarda Kentiçi Ulaşõma ilişkin belirtilen politikalar ve uygulamaya yönelik hedefler aşağõda plan dönemleri itibariyle yer almaktadõr. Birinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1963-1967) döneminde ulaşõm sistem seçiminde yolcu talebini karşõlamak üzere eldeki kapasiteden tam olarak yararlanarak hizmetin kalitesini iyileştirmek, maliyeti düşürmek ana ilke olarak benimsenmiştir. Yolcu taşõmacõlõğõnda rahat, ekonomik ve güvenli ulaştõrma imkanlarõnõn sağlanmasõ hedeflenmiştir. Karayolu ulaşõmõnda artan talep vurgulanmõş ve "karayollarõndan yararlananlarõn karayolu şebekesinin bakõm giderleri ile amortismanõna makul bir nispette katõlmalarõ" prensip olarak benimsenmiştir. Demiryolu ve karayolu yapõmõnda yeni gelişmelerden yararlanõlmasõ ve bütün taşõmacõlõk sistemlerinde araştõrma ve trafik incelemesine hõz verilmesi gereği belirtilmiştir. İkinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1968-1972)'nda Ankara, İstanbul ve İzmir için kentiçi yolcu taşõmacõlõğõna ilişkin tahminler yapõlmõştõr. Ulaştõrma sektörü ile ilgili genel politikalarõn düzenlenmesi ve gerekli kararlarõn alõnmasõnõ sağlamak üzere bir örgütlenme ihtiyacõ üzerinde durulmuş ve koordinasyon gereği vurgulanmõştõr. İstanbul şehrinin ulaşõm sorunu özellikle ele alõnmõş ve imar planõ çerçevesinde uzun vadeli bir plan hazõrlanmasõna karar verilmiştir. Büyük kentlerdeki kentiçi ulaşõm sorunu belirtilerek kentiçi trafik düzenlemesi çalõşmalarõna başlanõlmasõ hedeflenmiştir. 2
Üçüncü Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1973-1977)'nda özellikle büyük kentlerde yaşanan hõzlõ göçe bağlõ nüfus artõşõ sonucunda kentiçi ulaşõm sorunundan ve kentsel hizmet standartlarõnõn iyileştirilmesinden bahsedilmiştir. Fiziki planlamanõn önemi vurgulanmõş ve kentsel altyapõ yatõrõmlarõ kentleşme sürecinde ve bu sürecin yönlendirilmesinde etkili bir araç olarak görülmüştür. Dördüncü Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1978-1983)'nda 1970'li yõllarda yaşanõlan petrol krizinin de etkisiyle kentiçi ulaşõmda petrole ve özel araca dayalõ ulaşõm politikasõnõn kentlerde yol açtõğõ sorunlar vurgulanmõştõr. Kentiçi ulaşõma ilişkin politikalar ise ayrõ bir alt başlõkta irdelenerek, kentiçi yolcu taşõmacõlõğõnda toplutaşõm sistemlerinin kentlerde özendirilmesi; Ankara ve İstanbul'da metro ya da hafif metronun kesin projelerinin yapõlarak inşaatlarõna başlanõlmasõ; "özel otobüs yolu" uygulamalarõnõn yaygõnlaştõrõlmasõ; özel araç kullanõmõnõn yoğunlaşmasõ nedeniyle "oto sahiplerinin doğrudan katõlacağõ mali bir düzenleme" ile kentlerde yarattõklarõ trafik ve otopark sorunlarõnõn çözümüne katõlmalarõ politikalarõ benimsenmiştir Beşinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1985-1989)'nda "ulaştõrma" ve "yerleşme ve şehirleşme" başlõklarõ altõnda "şehir içi yolcu taşõmalarõnda mevcut altyapõ ve taşõtlarõn verimli kullanõmõnõ sağlayacak az maliyetli tedbirler" mevcut kentiçi taşõmacõlõk sistemlerinin geliştirilmesinde temel kriter olarak belirtilirken, "toplutaşõmacõlõğa yönelik raylõ sistemlere geçilmesine imkanlar ölçüsünde öncelik verilmesi" hedefi benimsenmiştir. Kentsel alanlarda fiziki plan ve ulaşõm plan kararlarõnõn bütünleştirilmesi ve ulaşõm planlamasõ, uygulamasõ, işletmesi ve denetleme konularõnda faaliyet gösteren birimler arasõnda koordinasyon gereği ilke olarak vurgulanmõştõr. Altõncõ Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1990-1994)'nda "kentiçi ulaşõm yatõrõmlarõnõn, arazi kullanõm planlarõ ile bütünleştirilmiş, toplutaşõmacõlõğõ esas alan uzun vadeli planlara dayandõrõlmasõ; ulusal düzeyde yönlendirici fonksiyonu olan bir örgütlenmeye gidilmesi" hedeflenmiştir. Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1996-2000)'nda ulaşõm modlarõ arasõnda yaratõlacak uyumlu entegrasyonla ekonomik, hõzlõ ve güvenli bir hizmet sunarak kalkõnma hedeflerine ulaşõlmasõna en fazla katkõ sağlayabilecek çevre ile uyumlu bir ulaştõrma alt yapõsõnõn oluşturulmasõ temel amaç olarak benimsenmiştir. Ulaştõrma sistemlerinin ülkenin ekonomik ve sosyal gelişimi ile uyumlu ve birbirlerinin tamamlayõcõ olarak ele alan, dinamik bir ulaştõrma ana planõnõn yapõlmasõ ve uygulamada etkinliğinin sağlanmasõ öngörülmüştür. Planda, kentiçi raylõ toplutaşõm sistemlerinde yetki ve sorumluluklar ile teknik ölçüt ve standartlarõn açõkça belirlenmemiş ve diğer toplutaşõm sistemleriyle bütünleşmenin gerçekleştirilememiş olmasõ nedeniyle istenilen verimin sağlanamadõğõ; otomobil sayõsõnda meydana gelen hõzlõ artõşa karşõlõk toplutaşõm hizmetlerinin yeterli düzeye getirilememesi nedeniyle kentiçi karayolu altyapõsõnda karşõlaşõlan darboğazlarõn son yõllarda önemli boyutlara ulaştõğõ vurgulanmõştõr. Kentiçi ulaşõm yatõrõmlarõnõn, arazi kullanõm planlarõ ile bütünleştirilmiş, toplutaşõmacõlõğõ esas alan uzun vadeli planlara dayandõrõlmasõ" ve kentiçi 3
ulaşõmda özel kesim katkõsõnõn yeni bir yaklaşõmla değerlendirilerek, kurumsallaşmõş girişimler kanalõyla özel kesim kaynaklarõnõn kentiçi ulaşõm sektöründeki kullanõmlarõnõn yaygõnlaştõrõlmasõ hedeflenmiştir. Ayrõca, kentiçi ulaşõm hizmetlerinin yürütülmesinde birinci derecede sorumlu olan belediyelerle merkezi idare arasõnda kentiçi ulaşõmla ilgili projelerin planlanmasõ, uygulanmasõ, standartlarõn belirlenmesi ve finansmanõ açõlarõndan işbirliği ve koordinasyonun sağlanmasõ gereği Plan kapsamõnda yer alan Mahalli İdarelerin Güçlendirilmesi Reformu'nda vurgulanmõştõr. Kentiçi ulaşõm ihtiyacõnõ nazõm plan kararlarõ doğrultusunda karşõlayacak kentiçi ulaşõm ana planõ çalõşmalarõnõn hõzlandõrõlmasõ, plan önceliklerine dayalõ toplutaşõm sistemlerine ağõrlõk verilmesi de öngörülmüştür. Ayrõca mahalli idarelerle merkezi idareler arasõnda işbirliği ve koordinasyonu sağlamak, mahalli idarelerin planlama, altyapõ, ulaşõm, konut ve kent hizmetleri konusundaki idari, mali ve hukuki girişimlerini desteklemek amacõyla değişik hizmet Bakanlõklarõna ve birimlerine dağõlmõş olan görev ve yetkilerinin yerine getirileceği bir koordinasyon bakanlõğõnõn teşkilat ve görev kanunun çõkarõlmasõ öngörülmüştür. Planõn metropollerle ilgili düzenlemeler bölümünde ise, İstanbul da.. kentiçi yolcu taşõmacõlõğõnõn karayolu ağõrlõklõ durumundan çõkartõlarak denizyolu ve raylõ ulaşõm sistemlerinin payõnõn arttõrõlmasõ.; ulaşõm ve trafik sorununun çözümünde önem taşõyan İstanbul ve Ankara metrolarõnõn, terminine uygun olarak tamamlanmasõ, ayrõca, İstanbul da üçüncü Boğaz Geçişinin etüt sonuçlarõna göre karara bağlanarak, projeye VII inci Plan döneminde başlanõlmasõ.; metropollerde otopark olmaya müsait arsalarõn belirlenmesi, gerçek kişilere ait yerlerin otopark olarak kullanõlmasõ için gerekli çalõşmalarõn yapõlmasõ hedeflenmiştir. Kalkõnma Planlarõnda kentiçi ulaşõm sorunlarõ IV.Beş Yõllõk Kalkõnma Planõna kadar ülkesel ulaşõm sorunlarõnõn kent içindeki uzantõsõ olarak algõlanmõş ve bu doğrultuda sorunlara bakõlarak öneriler getirilmiştir. IV. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõndan itibaren büyük kentlerde raylõ sistemlerin yapõmõna ve otobüs taşõmacõlõğõna öncelik verilmesi, arazi kullanõm kararlarõ ile uyumlu ulaşõm ana planõ yapõlmasõ konularõ yer almõş, ancak bu konularla ilgili yetki ve sorumluluklarõn belirlenememesi, kaynak kullanõmõnõn ve yeterli koordinasyonun sağlanamamasõ gibi nedenlerle bu ilkelerin uygulamaya geçirilmesi sõnõrlõ kalmõştõr. Kalkõnma planlarõnda yer alan ilkeler, politikalar ve öneriler, geçerlilikleri, uygulanma düzeyleri ve başarõlarõ açõsõndan değerlendirildiğinde ortaya çõkan sonuç, önerilerin büyük bölümünün hala geçerli olduğu ve uygulanamamõş bulunmasõdõr. Ancak son on yõlda kentiçi ulaşõm konusundaki önerilerin uygulanmamasõna ya da uygulanamamasõna sebep olan koşullarõn ve etmenlerin incelenerek dikkatle değerlendirilmesi gerekmektedir. Aksi halde her beş yõlda bir, plan hazõrlõk çalõşmalarõ sõrasõnda uygulanamayan önerilerin tekrarlanmasõ gerekecektir. 4
1.1.2. Ulaştõrma Ana Planõnda Kentiçi Ulaşõm Kalkõnma Planlarõ nda yer alan ilke ve politikalarõn uygulanmasõnõ sağlamak üzere on yõllõk bir perspektifle hazõrlanan Ulaştõrma Ana Planõ (1983-1993)'nda ise; Kentlerde ulaşõm planlarõnõn, arazi kullanõm kararlarõ üreten imar planlarõ ile bütünleştirilerek ele alõnmasõ ve ulaşõmõn mevcut altyapõsõ ve imkanlarõndan en üst düzeyde yararlanõlmasõ, araçsõz yolculuklarõn desteklenmesi; Kentsel altyapõ planlamasõ ve uygulamasõ ile ulaşõm işletme ve denetleme konularõndan sorumlu kuruluşlar arasõnda koordinasyonun sağlanmasõ, yatõrõmlarõn en az maliyet/en fazla yarar ilkesine uygun projelendirilmesi; Kent ölçeğinde yapõlan ulaşõm planlamasõnda toplutaşõmacõlõğõn desteklenmesi, lastik tekerlekli toplutaşõm sistemlerinin yetersizliklerinin ortaya çõktõğõ talep düzeylerinde hafif raylõ sistemlerin kullanõmõna geçilmesi ve bu uygulamada mevcut kentiçi demiryolu şebekesinden ve varsa denizyolu sisteminden en üst düzeyde yararlanõlmasõ; Farklõ ulaşõm sistemlerinin güzergah ve zaman tarifelerinde koordinasyon sağlanmasõ, kentiçi ulaşõmda enerji tasarrufuna gidilmesi, trafikte toplutaşõma öncelik verilerek yaya ulaşõmõ ve özel otolarõn daha verimli kullanõmõnõ özendirici fiziksel, yönetsel ve mali önlemler alõnmasõ; Yerel yönetimlerin ulaşõm konusunda mali açõdan kendi kendilerine yeterli bir konuma gelmeleri, kõsa dönemde ve gerekli durumlarda belediyelerin "Kentiçi Ulaşõm Politikalarõ" doğrultusunda ele aldõklarõ büyük toplutaşõm yatõrõm projelerine merkezi yönetim tarafõndan bu plan çerçevesinde ayrõlan kaynaklardan katkõda bulunulmasõ; Belediyelerin otobüs edinmelerinde, varolan yurtiçi potansiyelden yararlanõlmasõ; araçlarõn kentiçi taşõmalara uygun tasarlanmasõnõn yönlendirilmesi, ayrõca hafif raylõ sistemlerde teknoloji seçimi ve yurt içinde üretilmesine yönelik çalõşmalarõn yapõlmasõ hedeflenmiştir. Kalkõnma Planlarõnda olduğu gibi Ulaştõrma Ana Planõ'nda da kentiçi ulaşõm ile ilgili koordinasyon gereksinimi, arazi kullanõm planlarõ ve kentiçi ulaşõm planlarõ arasõndaki ilişkinin kurulmasõ gereği, ekonomik ve sosyal kalkõnma ile uyumlu mevcut altyapõ ve tesislerin verimli kullanõlmasõnõ sağlayõcõ sistem seçimlerinin önemi, toplutaşõm sistemlerinin ağõrlõk kazandõğõ bir kentiçi ulaşõm yapõsõnõn desteklenmesi ilkesi ve kentiçi ulaşõm hizmetlerinden birinci derecede sorumlu olan belediyelerin teknik ve finansman olarak proje ve uygulama aşamalarõnda desteklenmesi ihtiyacõ vurgulanmõştõr. 1.2. Kentiçi Ulaşõmda Dünyadaki Gelişmeler ve Eğilimler VIII. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ döneminde kentiçi ulaşõmla ilgili önerilerin geliştirilebilmesi için, son dönemde ortaya çõkan gelişmeler ve yeniliklerle, bu gelişmelerin önümüzdeki 5
döneme yansõyacak eğilimlerinin değerlendirilmesi yararlõ olacaktõr. Kentiçi ulaşõm konusundaki güncel gelişmeler aşağõdaki başlõklarda toplanabilir. Yaklaşõm değişiklikleri: Kentiçi ulaşõmda 1970 lerde yaşanan petrol krizi ile başlayan yeni yaklaşõm ve politikalar son yõllarda daha da belirginleşmiş ve yaygõnlaşmõştõr. Talebin karşõlanmasõnõ amaçlayan politikalarõn yerini, talep yönetimi almõştõr. Kentiçi yolculuklarõn belirli ilkeler çerçevesinde yönlendirilmesi gerektiğini vurgulayan "yolculuk talep yönetimi" bir planlama yaklaşõmõ olarak uygulamada yer almaya başlamõştõr. Kentiçi yolculuklarda özel araç kullanõmõnõn sõnõrlandõrõlarak toplutaşõmõn ve ara-toplutaşõm sistemlerinin desteklenmesine, bisiklet ve yaya yolculuklarõnõn özendirilmesine ağõrlõk veren politikalar benimsenmiştir. Bu konudaki politikalar yasal ve kurumsal düzenlemeler ve fiziki mekan kararlarõ ile desteklenmiş, motorlu trafiğe kapalõ yaya bölgeleri, bisiklet yollarõ giderek yaygõnlaşmõştõr. Gelişmiş toplutaşõm altyapõsõna rağmen, özel araç kullanõmõnõn yüksek olduğu ülkelerde, ülkemizdeki dolmuş benzeri ara toplutaşõm türleri desteklenmektedir. Bunlarõn arasõnda yer alan araba ve minibüs havuzlarõ, araç paylaşõmõ (car sharing), çağõr ve devam et (dial-a-ride, telefon kayõt sistemi ile oluşturulan minibüs paylaşõmõ) gibi ulaşõm türleri ile özel araç kullanõmõnõn getirdiği rahatlõk sağlanmaya ve araçlarda belli doluluk oranlarõna ulaşõlmaya çalõşõlmaktadõr. Toplu- taşõm sistemlerinin diğer ulaşõm türleri ile bütünleştirilmesini sağlayan park-et-devam-et (park-and-ride, özel araç ve bisiklet için), ya da raylõ sistem araçlarõ içinde bisiklet bõrakma alanlarõ oluşturulmasõ gibi uygulamalar da yaygõnlaşmõştõr. Diğer taraftan kentsel gelişme politikalarõnõn ulaşõm talebini yönlendirmedeki önemi daha da belirginleşmiş, kõsa mesafeli yolculuklarõ özendiren, araçlõ yolculuk ihtiyacõnõ ve özel araç kullanõmõnõ azaltan kentsel gelişme stratejileri benimsenmiştir. Bu konuda en belirgin politika, yolculuklarõn belli noktalarda yoğunlaşmasõna yol açan kentsel kullanõmlardan kaçõnõlarak, farklõ kullanõmlarõ birlikte içeren, kendi kendine yeterli, yoğunluk kontrollü yerleşme desenleri, seyahat talebinin yönetiminde etkili bir araç olarak kullanõlmasõ görüşüdür. İletişim teknolojisindeki gelişmelerden de faydalanarak evlerin işyeri olarak kullanõlmasõ, internetten alõşveriş ve eğitim de üzerinde durulan yaklaşõmlardõr. İletişim teknolojilerindeki hõzlõ gelişmeler ulaştõrma sektörüne de yansõmõştõr. İleri sinyalizasyon ve trafik kontrol sistemleri ile ücret toplama sistemleri bunun en belirgin örnekleridir. "Akõllõ Ulaşõm Sistemleri" (Intelligent Transportation Systems-ITS) kentiçi ulaşõmõn ve trafiğin yönetimi, izlenmesi ve yönlendirilmesi, kullanõcõlarõn bilgilendirilmesi, kullanõm fiyatlandõrmasõ konularõnda etkin bir şekilde kullanõlmaya başlanmõştõr. Özellikle kullanõcõlarõn bilgilendirilmesine imkan veren sistemler ile trafik yoğunluğunun mekana yayõlmasõ ve kullanõcõ davranõşlarõnõn geliştirilmesi hedeflenmektedir. 6
Fiyatlandõrma: Fiyatlandõrmanõn bir yolculuk talep yönetimi yöntemi olarak kullanõlmasõ konusundaki yaklaşõmlar uygulamada yaygõnlõk kazanmaya başlamõştõr. Ulaşõm sektöründe uygulanan fiyatlandõrma politikalarõ ile özellikle araç trafiğinin yol açtõğõ çevre sorunlarõnõn azaltõlmasõ ve yaratõlan çevre kirliliğinin kullanõcõlara yansõtõlmasõ hedeflenmiştir. Paralõ yol uygulamalarõ, zirve saat fiyatlandõrmasõ, trafik yoğun yollarda fiyatlandõrma gibi uygulamalarla talep yönetimi hedeflenmektedir. Bu konudaki uygulamalar gelişen elektronik ücret toplama sistemleriyle de bütünleştirilmiştir. Fiyatlandõrmanõn yanõ sõra özel araç sahipliliği ve kullanõmõnõ azaltmak üzere oluşturulan mali önlemler arasõnda vergiler (alõm vergisi, akaryakõt tüketim vergisi gibi) ve park ücretleri yaygõn uygulamalardõr. Özelleştirme: Kentiçi ulaşõm hizmetlerinin işletmesinde özel sektörün payõnõn artmasõ özellikle toplutaşõmacõlõk altyapõsõnõn geliştiği ülkelerde gözlenmektedir. Bu uygulamalarda hizmette rekabet ortamõnõn yaratõlmasõ, hizmet kalitesinin ve verimliliğinin yükseltilmesi hedeflenmektedir. Sektörde özel girişimcilik, özellikle ara-toplutaşõm türlerinin ortaya çõkmasõnda ve özel araç standardõnda (esneklik, zaman, konfor gibi) hizmet sunumu şeklinde yeni örgütlenmeleri getirmiştir. Çevre standartlarõ: Dünyada çevre, ekolojik denge ve kõt ekonomik kaynaklara ilişkin değer ve ölçütlerin öncelikli olmaya başladõğõ günümüzde kentiçi ulaşõmõ politika ve uygulamalarõnõn teknolojik gelişmelerle birlikte çevre ve enerji tüketimi bilincinin gerektirdiği seyahat talep yapõsõ ve davranõş biçimine göre yeniden düzenlenmesi gereği vurgulanmaktadõr. Bu eğilimin giderek daha da artacağõ varsayõmõ, kurumsal beklenti ve hedeflerde de değişiklikler olmasõnõ gereğini işaret etmektedir. 7
8
2. KURUMSAL ÖRGÜTLENME VE KARAR SÜRECİNDE MERKEZİ VE YEREL YÖNETİMLERİN YERİ 2.1. Mevcut Yapõlanma 2.1.1. Kentiçi Ulaşõmda Yetki ve Sorumluluk Paylaşõmõ Türkiye de kentiçi ulaşõmla ilgili yerel, merkezi yönetim ve merkezi yönetimin taşra teşkilatõ arasõndaki görev ve sorumluluk paylaşõmõna ilişkin durum belirgin değildir. Yerel yönetimlerin yanõ sõra çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarõ ulaşõm ile ilgili etüt, planlama-projelendirme, ihale, yapõm, bakõm, işletme, güvenlik ve finansman konularõnda yetkilidir. Bu kuruluşlarõn ulaşõmla ilgili belli başlõ görev ve yetkileri aşağõda özetlenmiştir. 2.1.1.1. Merkezi Yönetim Kentiçi ulaşõma ilişkin yasal ve kurumsal düzenlemelere yönelik çalõşmalarõn yapõlmasõ, ulusal standartlarõn ve politikalarõn geliştirilmesi, büyük ölçekli kentiçi ulaşõm projelerinin değerlendirilmesi ve denetlenmesi ülkesel düzeyde gerçekleştirilmektedir. Bu çerçeve içinde Başbakanlõğa bağlõ Devlet Planlama Teşkilatõ (DPT), Hazine Müsteşarlõğõ, Türk Standartlarõ Enstitüsü (TSE), Ulaştõrma, Bayõndõrlõk ve İskan, İçişleri, Maliye ve Çevre Bakanlõklarõ çeşitli kademelerde kentiçi ulaşõmla ilgili konularda yetkili olan başlõca kuruluşlardõr. Bu görevlerin dağõlõmõ ana başlõklar olarak Tablo da özetlenmiştir. Tabloda yer alan kuruluşlar kentiçi ulaşõmla birinci derecede ve doğrudan ilgili olan merkezi yönetim birimleridir. Devlet Planlama Teşkilatõ'nõn kuruluş ve görevlerini düzenleyen 540 sayõlõ KHK'nõn 2. maddesi ile "ülkenin doğal, beşeri ve iktisadi her türlü kaynak ve imkanlarõnõ tespit ederek sektörel bazda ulusal politikalarõn ve hedeflerin belirlenmesi, uygulamalarõn izlenmesi ve kamu kurum ve kuruluşlarõ arasõnda koordinasyonun sağlanmasõ" konularõnda Hükümete müşavirlik yapmak; "Hükümetçe belirlenen amaçlar doğrultusunda kalkõnma planlarõ ve yõllõk programlarõ hazõrlamak"; "gerekli durumlarda kalkõnma planlarõnõn ve yõllõk programlarõn uygulanabilmesi için ilgili kurum ve kuruluşlarõn ve mahalli idarelerin kuruluş ve işleyişlerinin iyileştirilmesi konusunda görüş ve tekliflerde bulunmak"; "kalkõnma planlarõ ve yõllõk programlarõn uygulamasõnõ izlemek ve koordine etmek, değerlendirmek ve gerektiğinde kalkõnma planlarõnda ve yõllõk programlarda usulüne uygun değişiklikler yapmak" DPT'nin görev alanõ içinde tanõmlanmõştõr. Bu kapsamda DPT kentiçi ulaşõm dahil tüm sektörler için makro ölçekli politikalarõ oluşturmakta, kamu kuruluşlarõnõn yõllõk yatõrõm programlarõnõ hazõrlamaktadõr. Belediyelerin dõş kredi kullanarak yürütmek istedikleri kentiçi ulaşõm projelerinin değerlendirmesini yaparak yõllõk yatõrõm programõna almaktadõr. Hazine Müsteşarlõğõ ülkenin dõş borçlanmasõndan sorumlu kurum olarak belediyelerin dõş kredili ulaşõm yatõrõmlarõnõn dõş kredi şartlarõnõn değerlendirmesini yapmaktadõr. Hazinenin borçlu veya garantör olmasõ yatõrõm sahibi kuruluşun hukuki statüsüne bağlõdõr. Belediye projelerinin finansmanõnda Hazine Müsteşarlõğõ genellikle borçlu değil garantör olmaktadõr. 9
Ulaştõrma Bakanlõğõ'nõn 3348 sayõlõ kanunla değiştirilen Teşkilat ve Görevleri Hakkõndaki Kanuna göre: kentiçi ulaşõm dahil ulaştõrma konusunda ulaştõrma sistemlerinin düzenlenmesi, teknik nitelikleriyle, bunlarda çalõşanlarõn yeterlilik şartlarõnõn belirtilmesi konularõnda temel prensip ve politikayõ saptamak ve bu konularda koordinasyonu sağlamak; devletin ulaştõrma politikalarõnõn saptanmasõ ve uygulanmasõ amacõyla gerekli araştõrmalarõ yapmak ve yaptõrmak; ulaştõrma işletmeciliği yapan veya yapacak olan gerçek ve tüzel kişilerin yeterlilik şartlarõnõ ve hizmet esaslarõnõ belirlemek görevleri Bakanlõğa verilmiştir. Şehir içi raylõ ulaşõm sistemlerinin ülke ihtiyaçlarõna uygun standartlaştõrõlmasõ ve bakõm birimleri ile ilgili düzenleyici önlemlerin alõnmasõ Bakanlõk ana hizmet birimlerinden Demiryollar, Limanlar ve Hava Meydanlarõ İnşaatõ (DLH) Genel Müdürlüğü tarafõndan sağlanõr. Yasa ile DLH Genel Müdürlüğünün bu konudaki görevleri şu şekilde tanõmlanmõştõr: "Devletçe yaptõrõlacak demiryollarõ... ve bunlarla ilgili teçhizat ve tesislerin... alakalõ kuruluşlarla işbirliği yaparak plan ve programlarõnõ hazõrlamak, gerçekleştirilmesi için gerekli tedbirleri almak ve imkanlarõ sağlamak, araştõrma, etüt, istikşaf, proje, keşif, şartname ve inşaatlarõ bakõm ve onarõmlarõnõ yapmak veya yaptõrmak, yapõmõ tamamlananlarõ ilgili kuruluşlara devretmek, yapõlmõş olanlarõn bakõm ve onarõmlarõnõn organizasyonu için esaslar hazõrlamak (9/a); kamu kurum ve kuruluşlarõ, belediye, il özel idareleri, gerçek ve tüzel kişilerce yaptõrõlacak (Madde 9/a)'da sayõlan işler ile tünel, teleferik, finiküler, şehiriçi raylõ ulaşõm sistemleri ve metro gibi tesislerin proje ve şartnamelerini incelemek ve onaylamak, şehiriçi raylõ ulaşõm sistemlerinin ülke ihtiyaçlarõna uygun standartlaştõrõlmasõ ve bakõm üniteleri ile ilgili düzenleyici tedbirlerin alõnmasõnõ sağlamak (Madde 9/b)... yukarõda belirlenen işlerden her türlü kamu kurum ve kuruluşlarõn, belediyeler, il özel idareleri, gerçek ve tüzel kişilerce yaptõrõlacak olanlarõn etüt, proje ve şartnamelerini incelemek, onaylamak veya onaylanmasõnõ sağlamak (Madde 10/c)." Yukarõdaki yetki ve görevlere bakõldõğõnda Ulaştõrma Bakanlõğõnõn kentiçi ulaşõm konusunda da merkezi düzeyde önemli görev ve sorumluluklarla donatõldõğõ görülmektedir. Ancak bu geniş görevlendirmenin ne derece işlerliğe geçirilebildiği, işlerlik kazandõrõlamayan görevlerin yapõlamama nedenleri araştõrõlmalõdõr. Özellikle Ulaştõrma Bakanlõğõ nõn işlevinin yeniden tanõmlanmasõ ihtiyacõ bulunmaktadõr. Bakanlõk mevcut yasal görevlerine göre, sadece belediyelere ait belli kentiçi ulaşõm (raylõ sistem) yatõrõm projeleri ile ilgilenmekte, bu projeleri değerlendirirken de, projeye esas teşkil etmesi gereken kentsel gelişim planõ ve ulaşõm ana planõ kararlarõnõ göz ardõ ederek parçacõ bir yaklaşõm sergilemektedir. 10
Tablo: Kentiçi Ulaşõmla İlgili Merkezi Kuruluşlarõn Görev Dağõlõmõ GÖREV DPT HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI TSE ULAŞTIRMA BAKANLIĞI BAYINDIRLIK VE İSKAN BAKANLIĞI İÇİŞLERİ BAKANLIĞI MALİYE BAKANLIĞI ÇEVRE BAKANLIĞI Ulusal Politika Belirlenmesi Ve Standart Tespiti Yatõrõm ve Programlama Finansman İç Dõş İşletme İnşaat ve Bakõm Belediye Gelirleri Trafik Güvenliği Denetim 11
Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõ'na bağlõ olan Karayollarõ Genel Müdürlüğü 5539 sayõlõ Kuruluş Kanunu ile, devlet yol ağõna giren karayollarõ ile il yollarõ konusunda görevli kõlõnmõştõr. Bu kapsamda çevre yollarõ, kent geçişleri gibi kentiçi ulaşõmõ ilgilendiren konular da kõsmen görev alanõnda kalmaktadõr. Özelikle giderek daha fazla kentiçi ulaşõma hizmet veren karayolu kesimlerinin ilgili yerel yönetime devri konusunda ve kentler arasõ yollar ile kentiçi yollarõn kesişme alanlarõnda belirli sorunlar bulunmaktadõr. Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõna bağlõ kuruluş olan İller Bankasõ Genel Müdürlüğü ise yõllõk programlarda yer alan beldelerin, imar planlarõnõ kõsmen veya tamamen hazõrlamak veya hazõrlatmakla görevli olduğu için bu belediyelerin imar planlamasõ bağlamõnda kentiçi ulaşõm kararlarõnda rol alõr. Maliye Bakanlõğõ mahalli idare gelirleri ile ilgili düzenlemelerin devlet gelir politikasõna uygunluğunu sağlamakla görevlidir. İçişleri Bakanlõğõ karayollarõnda trafik düzenini sağlamak ve denetlemek, mahalli idareleri ve bunlarõn merkezi idare ile olan ilişkilerini düzenlemek, mahalli idarelerin iş ve işleyişleri ile ilgili çeşitli kanun, tüzük ve yönetmeliklerle ilgili çalõşmalarõ yapmakla görevlidir. Emniyet Genel Müdürlüğü kanalõyla karayollarõnda trafiği düzenlemek ve kontrol etmek, kayõt ve tescile bağlõ taşõtlarõn fenni muayenelerini yaptõrmak, şoför ve sürücülere ehliyet vermekle ilgili işlemleri yürütür. Çevre Bakanlõğõ hava kirliliği ve gürültü gibi çevre sorunlarõ nedeniyle kentiçi ulaşõmla ilgilidir. Bakanlõğa "kirlenmenin mevcut olduğu veya olabileceği... sektörleri tespit etmek ve izlemek, bu problemlerin teknik, idari ve finansman bakõmõndan çözümünü sağlayan kaynağõn bulunmasõyla ilgili çalõşmalarõ yönetmek veya yönlendirmek; çevreye olumsuz etki yapabilecek her türlü plan ve projenin, fayda ve maliyetleriyle çevresel olgularõn ortak bir çerçeve içinde değerlendirilmesini gerçekleştirecek çevresel etki değerlendirmesi çalõşmasõnõn yapõlmasõnõ sağlamak, bu çalõşmalarõ denetlemek ve izlemek" konularõnda yetki ve sorumluluk verilmiştir. Ayrõca merkezi idare kentiçi ulaşõm hizmetlerinde demiryollarõ (banliyö trenleri) ve deniz ulaşõmõnda (şehir hatlarõ vapurlarõ) işletmecilikte de yapmaktadõr. 2.1.1.2. Yerel Düzey Kentiçi ulaşõmda yerel yönetimler ve merkezi yönetimin yerel organlarõ yerel düzeyi oluşturmaktadõr. Yerel yönetimler ise kentiçi ulaşõm bağlamõnda belediyeler olarak ele alõnmõştõr. 12
i. Belediyeler 1580 Sayõlõ Belediye Kanunu ile belediyeler "belediye hudutlarõ dahilinde muayyen mõntõkalar arasõnda yolcu nakil vasõtasõ olarak otobüs, omnibüs, otokar, tünel, troley, füniküler işletmek"le görevlendirilmiştir. Bunlarõn "belediyelerin de iştirak edecekleri şirketler vasõtasõyla yapõlmasõ ve işletilmesi veya icara verilmesi veya İçişleri Bakanlõğõnõn kararõna bağlõ olarak imtiyazõn devri" de mümkündür. Kentlerdeki meydanlarõ, bulvar, cadde ve anayollarõ yapmak veya yaptõrmak, bakõm ve onarõmõnõ sağlamak ve 2918 sayõlõ Karayollarõ Trafik Kanunu ile verilen trafik düzenlemesine ilişkin işleri yürütmekle belediyeler yetkilidir. Bu kanunla "şehiriçi yollarõn yapõsõnõ, trafik düzen ve güvenliğini sağlayacak durumda bulundurmak; yol işaretlerini yapõp yerine koymak; yol ve kavşaklarõ düzenlemek, sinyalize etmek ve işaretlemek; trafik düzenlemeleri ile ilgili şehiriçi trafik akõm programlarõ yapmak; açõk ve kapalõ park yerleri, alt ve üst geçitler yapmak" la belediyeler görevlendirilmişlerdir. 3030 sayõlõ Büyük Şehir Belediyesi Yönetimi hakkõndaki kanun ile Büyükşehir dahilindeki "meydan, bulvar, cadde ve anayollarõ yapmak veya yapõlmasõnõ sağlamak ve kanunlarõn belediyelere verdiği trafik düzenlemesinin gerektirdiği bütün işleri yürütmek; bakõm ve onarõmõnõ gerçekleştirmek; yolcu ve yük terminalleri, katlõ otoparklar yapmak, yaptõrmak, işletmek veya işlettirmek; büyükşehir dahilindeki toplutaşõm hizmetlerini yürütmek ve bu amaçla gerekli tesisleri kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek " Büyükşehir Belediyesinin görevleri arasõnda sayõlmaktadõr. Ayrõca Büyükşehir dahilindeki kara ve deniz taşõmacõlõğõ hizmetlerinin bir koordinasyon içinde yürütülmesi amacõyla "büyükşehir belediyesi başkanlarõnõn başkanlõğõnda yönetmelik ile tespit edilecek kamu kurum ve kuruluşlarõ temsilcilerinin katõlacağõ bir Ulaşõm Koordinasyon Merkezi kurulmasõ hükmü getirilmiştir. Bu komisyonun görevi "şehrin ulaşõm planõna göre toplutaşõma araçlarõnõn güzergah, zaman ve bilet tarifelerini yapmak ve bu tarifeleri uygulamak ve bu işlemler yapõlõrken İl Trafik Komisyonlarõ ile gerekli koordinasyonu sağlamak"dõr. Bu kurulun toplutaşõmla ilgili kararlarõ ilçe belediyeleri ve bütün kamu kurum ve kuruluşlarõ için bağlayõcõdõr. Bu yasalar ile hizmet alanlarõ belirlenen belediyeler Hükümetin Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ'nda öngördüğü politikalara, amaçlara ve sürelere uygun olarak kendi yatõrõm planlarõnõ ve programlarõnõ hazõrlarlar ve uygularlar. Belediyeler kendi sõnõrlarõ içinde imar planlamasõ ve ulaşõm planlamasõ çalõşmalarõnõ yürütmekle ve uygulamakla sorumludur. Dolayõsõyla belediyeler bu iki planlama kriter ve süreçleri arasõnda eşgüdümü ve ulaşõm ana planõnõn imar planõna uygunluğunu sağlama sorumluluğunu da taşõmaktadõr. Ancak bu eşgüdümün ne derece sağlanabildiği konusu da bir sorun oluşturmaktadõr. Diğer taraftan yerel yönetimler için önemli bir planlama konusu olan ulaşõm ana planõnõn hangi esas ve kriterlere dayandõrõlacağõ konusunda yasal boşluk bulunmaktadõr. 13
ii. Valilik, İl ve İlçe Trafik Komisyonu Valilik belediyelerin yõllõk bütçelerini belediye meclislerinin onayõndan geçtikten sonra onaylamakla yetkilidir. Böylece bütçelendirilmiş gelir ve harcamalarõn uyumluluğunu ve belediyelerin yatõrõmlarõnõn yasal çerçevede düzenlenmesini sağlar. Ayrõca il ve ilçe trafik komisyonlarõ tarafõndan alõnan kararlarõ onaylar. İl ve İlçe Trafik Komisyonlarõ nõn kuruluş ve çalõşma esaslarõ 2918 sayõlõ Karayollarõ Trafik Kanununun 12. maddesi ile belirlenmiştir. Bu komisyon vali veya vali yardõmcõsõnõn başkanlõğõnda, Belediye, Emniyet, Jandarma, Milli Eğitim, Karayollarõ ve Türkiye Şoförler ve Otomobilciler Federasyonu na bağlõ ilgili odanõn temsilcileri; valilikçe uygun görülen trafikle ilgili üniversite, oda, vakõf ve kamuya yararlõ dernek veya kuruluşlarõn birer temsilcisinden, ilçelerde kaymakamõn başkanlõğõnda aynõ kuruluşlarõn yöneticileri veya görevlendirecekleri temsilcilerden oluşur. Görev ve yetkileri ise; il sõnõrlarõ içinde mahalli ihtiyaç ve şartlara göre trafik düzeni ve güvenliğini sağlamak amacõyla gerekli tedbirleri almak; trafiğin düzenli bir şekilde akõmõnõ sağlamak için altyapõ hizmetleri ile ilgili tedbirleri almak, trafikle ilgili sorunlarõ çözümlemek, bütün ülkeyi ilgilendiren Trafik Güvenliği Yüksek Kurulunun müdahalesini gerektiren hususlarõ İçişleri Bakanlõğõ na iletmek; karayolu taşõmacõlõğõna ait mevzuat hükümleri saklõ kalmak üzere, trafik düzeni ve güvenliği yönünden belediye sõnõrlarõ içinde ticari amaçla çalõştõrõlacak yolcu ve yük taşõtlarõ ile motorsuz taşõtlarõn çalõşma şekil ve şartlarõ, çalõştõrõlabileceği yerler ile güzergahlarõnõ tespit etmek ve sayõlarõnõ belirlemek; gerçek ve tüzel kişiler ile resmi ve özel kurum ve kuruluşlara ait otopark olmaya müsait boş alan, arazi ve arsalarõ geçici otopark yeri olarak ilan etmek ve bunlarõn sahiplerine veya üçüncü kişilere işletilmesi için vermektir Uygulamada ise, yasada yer alan bu görevlerin büyük bir bölümünün belediyelerin görev ve yetkileri ile çakõşmasõ nedeniyle sorunlar ortaya çõkmaktadõr. 2.1.2. Yasal Durum Kentiçi ulaşõmõ ilgilendiren diğer bazõ yasa ve yönetmelikler ile bunlara ilişkin sorunlar aşağõda özetlenmiştir. Karayollarõ Trafik Kanunu: Kanuna göre il ve ilçelerde belediyeler yapõm ve bakõmõndan sorumlu olduklarõ yollarõn trafik düzeni, güvenliği için gerekli önlemleri almak, sinyalizasyon, yatay ve dikey işaretlemeler yapmak gibi konularda sorumlu olacak trafik birimleri kurmakla görevlendirilmiştir. 2918 sayõlõ Kanun bugünkü haliyle kentiçi ulaşõm sorunlarõna yeterli olmaktan uzaktõr. Yasada cezai tedbirlere büyük önem verilmesine rağmen kentiçi türel ayõrõma ilişkin yaya ve bisiklet gibi konulara gereken önem verilmemiş, bunlarõn uygun kentsel alanlarda teşviki ile ilgili hükümler getirilmemiştir. 14
Otopark Yönetmeliği: 3194 sayõlõ İmar Kanunu na göre çõkartõlmõş olan yönetmelik yerleşme yerlerinde araçlarõn yol açtõğõ trafik sorunlarõnõn çözümünde otopark yapõlmasõnõ gerektiren bina ve tesislerin neler olduğunun ve otopark miktar, ölçü ve diğer şartlarõnõn tespit ve giderilme esas ve usullerini düzenlemektedir. Yönetmelik hükümlerini Bayõndõrlõk ve İskan Bakanlõğõ yürütür. Otopark yönetmeliği kentiçi ulaşõmda otoparka yönelik sorunlarõ saptamakta ve bu sorunlara çözüm getirmekte yetersizdir. 237 Sayõlõ Taşõt Kanunu: Genel bütçeye dahil tüm kamu kuruluşlarõ, KİT ler, özel kanun ve kararnamelerle kurulu banka ve kuruluşlar, yüzde 50 den fazla kamu hissesi bulunan kuruluşlar ve kamuya yararlõ derneklerin kullanacağõ taşõtlar konusunda düzenleme ve sõnõrlamalar getirilmiştir. Bu kanuna göre çõkartõlan yönetmelikle kamu kuruluşlarõnca işletilecek (veya ihale ile çalõştõrõlacak) servis araçlarõ için belediyelerden servis aracõ işletilecek yere ulaşõm hizmeti verilip verilmediği ve yeterliliği konusunda görüş istenmektedir. Belediyelerin bu görevlerini yerine getirirken konunun kentiçi ulaşõm planlamasõ ve trafik düzeni kapsamõnda değerlendirilip değerlendirilmediği yeterince açõk değildir. Okul Servis Araçlarõ Hizmet Yönetmeliği: Kentsel alanlarda öğrenci taşõma hizmetlerinin düzenli ve güvenli hale getirmek, bu amaçla taşõma yapacak gerçek ve tüzel kişilerin yeterlilik ve çalõşma şartlarõnõ belirlemek, gerekli denetim hizmetlerini yapmak amacõyla düzenlenmiştir. Yönetmelik hükümlerini İçişleri Bakanõ yürütür. Yönetmelikte araçlarõn teknik tanõmlamasõ eksiktir ve öğrencilere uygun taşõt tasarõm ilkeleri konusunda herhangi bir hüküm bulunmamaktadõr. Yönetmelik hükümleri yeterince uygulanmamaktadõr. Ticari Plakalarõn Verilmesinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkõnda Karar (86/10553 Sayõlõ Bakanlar Kurulu Kararõ): Bu kararla ulaşõm ihtiyacõnõn karşõlanmasõ için toplutaşõmacõlõğõn geliştirilmesi, plaka karaborsacõlõğõnõn ve korsan taşõmacõlõğõn önlemesi, şoför esnafõnõn korunmasõ amacõyla taksi, dolmuş, minibüs ve servis araçlarõna verilecek ticari plakalarõn sayõsõ, verilme usul ve esaslarõ tespit edilmektedir. Bu kararõ Bakanlar Kurulu yürütür. Bu karar kentiçi ulaşõmla ilgili diğer yasalarla belirlenen görev ve yetkilerle çakõşmakta ve bazõ durumlarda çelişmektedir. 507 Sayõlõ Esnaf ve Küçük Sanatkarlar Kanunu: Bu kanuna göre esnaf ve sanatkarlarca üretilen mal ve hizmetlerin ücret tarifeleri bağlõ bulunduklarõ odalarõn önerisi ve birliklerin onayõ ile belirlenir. Taksi, dolmuş ve servis ücretleri buna göre belirlenmektedir. Bu kanun hükümlerine ile, 3030 sayõlõ Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkõndaki Kanunda toplutaşõma araçlarõnõn bilet tarifelerinin yapõlmasõyla ilgili hükmü, esnaf odasõna bağlõ araçlarda geçersiz sayõlmõştõr. Dolayõsõyla büyük kentlerdeki kentiçi ulaşõma daha bütüncül bir bakõş açõşõ getirmiş olan 3030 sayõlõ yasanõn ilgili hükümleri değiştirilmiştir. 15