Ulud. Üniv. Zir. Fk. Derg., (2004) 18(1): 207-218 Burs Koşullrınd Bzı Kuru Fsulye Çeşitlerinde (Phseolus vulgris L.) Bkteri Aşılm ve Değişik Azot Dozlrının Verim ve Verim Unsurlrı Üzerine Etkisinin Belirlenmesi Oy KAÇAR * Fevzi ÇAKMAK ** Nzn ÇÖPLÜ *** Nedime AZKAN **** ÖZET Bu rştırm Burs İli ekolojik koşullrınd zı fsulye çeşitlerinde kteri şılm ve değişik zot dozlrının verim ve verim öğeleri üzerine etkisinin elirlenmesi mcı ile 1999-2000 yıllrınd Uludğ Üniversitesi Zirt Fkültesi Trımsl Arştırm ve Uygulm Merkezi nde yürütülmüştür. Bu çlışmd itki mteryli olrk Ylov-5 ve Ylov-17 ile Burs d yygın ekim lnın ship Şhin-90 fsulye çeşitleri, zotlu güre olrk Amonyum Nitrt (% 26) ve 5 dozu (0, 3, 6, 9, 12 kg/d), şılm mteryli olrk fsulyeye it kteri suşu kullnılmıştır. Arştırm tesdüf loklrınd fktöriyel deneme desenine göre plnlnmış ve üç tekrrlmlı olrk kurulmuştur. Ypıln trl denemelerinde itki oyu, itkide kl syısı, itkide tne syısı, tne verimi ve 1000 tne ğırlığı gii zı gronomik özellikler incelenmiştir. İki yıllık irleştirilmiş verilere kıldığınd, Burs ekolojik koşullrınd şılmnın çeşitler üzerinde incelenen özelliklerde ir etkisinin olmdığı, güre dozlrının rtmsı ile * Arş. Gör. Dr.; Uludğ Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Trl Bitkileri Bölümü, Burs. ** Dr.; Uludğ Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Burs. *** Dr.; Gıd Kontrol ve Merkez Arştırm Enstitüsü Müdürlüğü, Burs. **** Prof. Dr.; Uludğ Üniversitesi, Zirt Fkültesi, Trl Bitkileri Bölümü, Burs. 207
verim ve verim komponentlerinde genellikle rtışlr sğlndığı ve çeşitler rsınd Şhin-90 çeşidinin 9 kg/d N uygulmsı ile en yüksek verime (186.9 kg/d) ulşrk öne çıktığı elirlenmiştir. Anhtr Sözcükler: Kuru Fsulye, Bkteri Aşılmsı, Azot, Tne Verimi. ABSTRACT The Effect of Bcteril Inocultion nd Different Nitrogen Doses on Yield nd Yield Components of Some Dry Bens (Phseolus vulgris L.) in Burs Province This study ws crried to determine the effect of cteril inocultion nd different nitrogen doses on yield nd yield components of some dry ens in Burs province t Uludğ University, Agriculturl Fculty, Field Crops Deprtment, Appliction nd Trining Centre in 1999 nd 2000. Two dry ens cultivrs Ylov-5, Ylov-17 nd cv. Şhin-90 commonly grown in Burs nd five different doses of nitrogen fertilizer (0, 3, 6, 9, 12 kg/d) nd cteril isolte (Rhizoium phseoli) elonging to dry ens were used s mteril. The complete rndomized locks design with three replictions ws used in this study. Plnt height, numer of pods per plnt, numer of seeds per plnt, seed yield nd 1000 seed weight were mesured. Dt from two yers showed tht inocultion of seed did hve no effect on yield nd yield components of dry ens. Generlly, incresing nitrogen doses positively ffected the exmined chrcters compred to control. As result Şhin-90 gve the highest seed yield (186.9 kg/d) t 9 kg/d nitrogen mong dry en cultivrs used. Key Words: Dry Ben, Inocultion, Nitrogen, Seed Yield. GİRİŞ Düny, nüfusun hızl rtmsının ererinde getirdiği eslenme sorunlrı ve çlık prolemi ile krşı krşıydır. Düny nüfusunun yklşık 2/3 ü yeterli proteinden yoksun, thıl dylı olrk eslenmektedir (Ekingen, 1992). Bitkisel protein kynklrı rsınd irim lndn en fzl protein yemeklik tne klgillerden üretilmektedir. Yemeklik tne klgillerden A, B, D vitminlerince zengin (Şehirli, 1988) kuru fsulye % 17-35 rsınd protein içeriğine ship (Evns ve Gridley, 1979) olmsıyl öne çıkmktdır. Kuru fsulyenin insn eslenmesinin ynısır hyvn eslenmesinde ve toprğ zot kzndırmsı nedeni ile ekim nöetinde önemli ir yeri vrdır. 208
Yemeklik tne klgil itkilerinde yetiştirme tekniği rştırmlrı içerisinde irim lndn elde edilecek verimi ve kliteyi rttırmyı sğlmk şlıc mçtır. Bu çerçeve içerisinde şılm ve güre dozunun elirlenmesi önemli konulr rsınd yer lmktdır. Ypıln çlışmlr sonucund şılm ve güreleme yoluyl fsulyede verimin üyük ornd rttırılileceği irçok rştırıcı trfındn gösterilmiştir. Bu çlışm, kteri şılmsı ve frklı dozdki zotlu güre uygulmlrının fsulyede verim ve verim komponentleri üzerine etkisinin elirlenmesi mcı ile yürütülmüştür. MATERYAL ve YÖNTEM Bu çlışmd itki mteryli olrk Ylov-5 ve Ylov-17 ile Burs d yygın ekim lnın ship Şhin-90 fsulye çeşitleri, zotlu güre olrk Amonyum Nitrt (% 26) ın 5 dozu (0, 3, 6, 9, 12 kg/d), şılm mteryli olrk Ankr Toprk ve Güre Arştırm Enstitüsü nden sğlnmış fsulyeye it kteri suşu kullnılmıştır. Arştırm tesdüf loklrınd fktöriyel deneme desenine göre plnlnmış ve üç tekrrlmlı olrk kurulmuştur (Turn, 1995). Ekimler 1999 yılınd 4 Hzirn, 2000 yılınd 29 Myıs trihlerinde gerçekleştirilmiştir. Ekim öncesi dekr 6 kg sf P 2 O 5 gelecek şekilde Triple Süper Fosft deneme lnın krıştırılmış zotlu güre dozlrı ise ekimle irlikte verilmiştir. Denemede her prsel 8 m 2 (4mx2m) olrk oluşturulmuş olup kenr etkisi çıkrtıldıktn sonr 4 m 2 lik lndki itkiler değerlendirilmişlerdir. Denemede sır rsı mesfesi 50 cm, sır üzeri mesfesi ise 10 cm olrk lınmıştır. Bkteri şılm işlemi şekerli su ile nemlendirilmiş tohumlr üzerine % 1 inokulnt krıştırılrk ekim öncesi gerçekleştirilmiştir. Ekilecek tohumlr herhngi ir ilçlm işlemi uygulnmmıştır. Deneme lnının ön itkisi uğdydır. Buğdyd geniş yprklı otlr krşı 1 g/d dozund Grnstr (Trienuron-Methyl), dr yprklı otlr krşı 200 cc/d dozund İlloxn 28 EC (Diclofop-Methyl) uygulnmıştır. Arştırmnın yürütüldüğü yıllrd çıkışı sğlmk için yğmurlm sulm, çıkıştn sonr itkilerin gereksinim duyduklrı dönemlerde krık usulü sulm ve her sulmdn sonr çp ile yncı ot svşımı ypılmıştır. Olgunlşn itkiler her iki yıld d Ekim yı içerisinde hst edilmişlerdir. Deneme yerinin toprklrı ort ğır ünyeli, tuz ornı norml sınırlr içerisinde, ph lrı hfif lkli reksiyond, kireç miktrı z vey ort seviye- 209
dedir. Bu toprklr fosforc ort zengin, potsyumc çok zengin,orgnik mdde kımındn fkirdirler (Ktkt ve rk. 1985). Denemenin yürütüldüğü yıllrd kuru fsulyenin vejetsyon dönemi oln Hzirn-Ekim ylrı rsındki ortlm sıcklıklr uzun yıllr ortlmsı ile (21.3 o C) ile enzerlik göstermiş, ornsl nem değerleri ise uzun yıllr ortlmsının (% 63.0) 1999 yılınd % 61.8 ve 2000 yılınd % 61.2 ile irz ltınd gerçekleşmiştir. Ayrıc çiçeklenme döneminde günlük mksimum ve minimum sıcklık değerleri incelenmiş, 2000 yılınd sıcklığın 40 o C yi geçtiği elirlenmiştir. Arştırmnın ypıldığı yıllrın ylık yğış miktrlrı rsınd önemli frklılıklr oluşmuştur. Yine u frklılıklr uzun yıllrın yğış ortlmsı ile denemenin yürütüldüğü yıllrdki ylık yğış ortlmlrı rsınd d sptnmıştır. Bu sonuç d Burs dki yğış rejiminin düzensiz olduğunu göstermektedir (Anonim 1999, 2000). Denemeden elde edilen veriler MINITAB ve MSTAT-C pket progrmlrındn yrlnılrk ilgisyr rcılığı ile vryns nlizine ti tutulmuşlrdır. Önemlilik testlerinde % 1 ve % 5, frklı gruplrın elirlenmesinde ise % 5 olsılık düzeyi kullnılmıştır. İsttistiki frklı gruplrın elirlenmesinde AÖF (LSD) testinden yrrlnılmıştır. ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA Olgunluk dönemi sonund her prselde tesdüfi olrk seçilen 5 itki üzerinde gözlem ve ölçümler gerçekleştirilmiştir. Bzı fsulye çeşitlerinin verim ve verim unsurlrın kteri şılm ve zot uygulmlrının etkisinin elirlenmesi mcıyl yürütülen çlışmd incelenen özelliklere ilişkin iki yıllık irleştirilmiş verilere it vryns nlizi sonuçlrı Çizelge I de verilmiştir. Çizelge I den çeşitler rsındki frklılıklrın incelenen tüm özelliklerde % 1, zot dozlrı rsındki frklılıklrın itkide kl syısı, itkide tne syısı ve tne veriminde % 1, uygulmlr rsındki frklılıklrın ise sdece tne veriminde % 5 olsılık düzeyinde isttistiki olrk önemli olduğu görülmektedir. ÇeşitxUygulmxAzot Dozu rsındki interksiyonun ise itkide kl syısı, itkide tne syısı, tne verimi ve 1000 tne ğırlığı özelliklerinde % 1 olsılık düzeyinde isttistiki olrk önemli olduğu Çizelge I den nlşılmktdır. Yıllr rsındki frklılıklr itki oyu hricinde incelenen tüm özelliklerde % 1 olsılık düzeyinde önemli ulunmuştur. Yıllr ve ele lınn fktörler rsındki interksiyonlr Çizelge I den görülmektedir. İncelenen özelliklere ilişkin ortlm değerler ve gruplndırmlr Çizelge II, Çizelge III, Çizelge IV, Çizelge V ve Çizelge VI d verilmiştir. 210
Çizelge I İncelenen Verim ve Bzı Trımsl Krkterlere Ait İki Yıllık (1999-2000) Birleştirilmiş Vryns Anlizi Sonuçlrı (K.O.) VARYASYON KAYNAĞI SD Bitki Boyu Bitkide Bkl Syısı Bitkide Tne Syısı 1000 Tne Ağırlığı Tne Verimi YIL 1 38.46 753.992** 6805.590** 937892.5** 98830.1** BLOK 4 50.50* 8.350** 6.118 337.6 1583.0** ÇEŞİT 2 465.64** 68.016** 1053.137** 55063.9** 68802.7** UYGULAMA 1 15.84 0.162 21.356 1130.0 740.3* AZOT DOZU 4 40.81 27.437** 59.136** 1250.1 8249.7** YILXÇEŞİT 2 217.45** 7.801* 168.216** 9303.2** 18066.6** YILXUYG. 1 10.27 7.854 12.907 586.1 2535.4** YILXAZOT 4 22.43 17.847** 56.767** 2859.2** 1824.5** ÇEŞİTXUYG. 2 1.68 20.601** 30.892* 823.2 2955.6** ÇEŞİTXAZOT 8 31.01 5.588* 61.638** 2075.9* 790.3** UYG.XAZOT 4 14.69 18.930** 122.780** 1655.2 752.0** YILXÇEŞİTXUYG 2 25.19 6.380 119.422** 2064.5 2387.5** YILXÇEŞİTXN 8 7.97 29.016** 78.592** 2364.7** 788.5** YILXUYG.XN 4 6.09 14.769** 129.419** 2617.6* 633.8** ÇEŞİTXUYG.XN 8 16.82 19.120** 102.900** 2668.8** 626.5** YILXÇ.XUYG.XN 8 12.86 16.521** 107.755** 2365.0** 211.9 HATA 116 19.97 2.258 9.172 773.9 135.9 *,**:Sırsıyl 0.05 ve 0.01 olsılık düzeylerinde isttistiki olrk önemlidir. Bitki Boyu (cm) Çizelge II nin incelenmesinden de görüldüğü gii iki yıllık irleştirilmiş verilere göre çeşitler rsınd en yüksek itki oyu değeri 49.69 cm ile Şhin-90 çeşidinde, en düşük değer ise sırsı ile Ylov-17 (45.71 cm) ve Ylov-5 (44.33 cm) çeşitlerinde elirlenmiştir. Uygulmlr ve zot dozlrı kımındn elde edilen itki oyu değerleri isttistiki nlmd ir frklılığ ship olmmışlrdır. İsttistiki nlmd önemli olmmkl irlikte Çeşitx UygulmxAzot Dozu interksiyonu sonucund elde edilen itki oyu değerleri 42.23-53.20 cm rsınd değişim göstermiştir. Bozoğlu ve rk. (1997) Smsun koşullrınd fsulye ile yürüttükleri çlışmlrınd şılm ve zotlu güre uygulmlrı sonucund itki oyu kımındn elde edilen değerlerin kontrol prsellerine göre isttistiki nlmd ir frklılık meydn getirmediğini; Krhn ve Şehirli (1999) Trky koşullrınd fsulyede itki oyunu şısız prsellerde 33.56 cm, şılılrd 211
ise 35.62 cm olrk sptdıklrını zot uygulmsı ypıln prsellerden kontrol prseline göre dh yüksek değerlere ulştıklrını ildirmişlerdir. 212 Çizelge II. Bitki Boyu Özelliğinde İki Yıllık (1999-2000) Birleştirilmiş Verilere Ait Ortlm Değerler ve Gruplndırmlr Bitki Boyu (cm) 0 kg/d N 3 kg/d N 6 kg/d N 9 kg/d N 12 kg/d N A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) Çeşit Ort. Şhin-90 47.80 47.67 48.80 48.80 50.37 50.67 50.10 51.03 53.20 48.50 49.69 Ylov-5 44.43 44.77 43.47 47.07 44.13 42.53 46.60 44.23 43.53 42.50 44.33 Ylov-17 44.63 42.23 47.17 45.08 41.70 44.97 47.47 46.23 49.72 47.93 45.71 Azot Ort. 45.26 46.73 45.73 47.61 47.56 Uyg. Ort. Aşısız: 46.87 Aşılı: 46.28 Yıl Ort. 1999: 46.12 2000: 47.04 Bitkide Bkl Syısı (det) Çizelge III den de görüldüğü gii itkide kl syısı kımındn Şhin-90 (12.74 det) çeşidinden en yüksek değer, Ylov-17 (10.95 det) ve Ylov-5 (10.84 det) çeşitlerinden ise en düşük değerler elde edilmiştir. Frklı zot dozu ortlmlrınd ise elde edilen değerlerin dekr 9 ve 12 kg N dozund yükseldiği Çizelge IV den görülmektedir. Uygulmlr rsındki frklılıklr ise isttistiki çıdn önemli ulunmmıştır. Çeşit x Uygulm x Azot Dozu interksiyonu incelendiğinde ise en yüksek itkide kl syısı 15.73 det ile Şhin-90 çeşidinde 12 kg/d zot dozund ve şısız prsellerden, en düşük itkide kl syısı ise 8.23 det ile Ylov-5 çeşidinde 6 kg/d zot dozund kteri şılmsı ypıln prsellerden elde edilmiştir. Çizelge III. Bitkide Bkl Syısı Özelliğinde İki Yıllık (1999-2000) Birleştirilmiş Verilere Ait Ortlm Değerler ve Gruplndırmlr Bitkide 0 kg/d N 3 kg/d N 6 kg/d N 9 kg/d N 12 kg/d N Bkl S. (det) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) Şhin-90 Ylov-5 11.90 c-f 9.57 10.43 fgh 9.97 hı 10.70 e-h 9.25 13.50 c 12.35 -e 13.75 11.83 c-g 13.35 8.23 j 13.03 10.23 fgh 12.70 13.20 15.73 10.13 ghı 12.30 -e 13.67 Ylov-17 13.17 8.48 ıj 10.42 fgh 9.33 9.87 10.42 fgh 11.72 d-g 11.73 d-g 11.83 c-g 12.57 Azot Ort. 10.59 10.93 11.24 12.10 12.71 Uyg. Ort. Aşısız: 11.54 Aşılı: 11.48 Yıl Ort. 1999: 9.47 2000: 13.56 Çeşit Ort. 12.74 10.84 10.95
Bozoğlu ve rk. (1997) trfındn fsulyede Smsun d ypıln çlışmd şılm ve zotlu güre uygulmsı ypılmyn kontrol prselleri ile uygulmlrın gerçekleştirildiği prsellerde itkide kl syısı kımındn isttistiki nlmd ir frklılık elirlenmediğini, Krhn ve Şehirli (1999) Trky koşullrınd yptıklrı çlışmlrınd kteri şılmsı ve zot uygulmsının fsulyede kl syısını rttırıcı yönde etki gösterdiğini ildirmişlerdir. Bitkide Tne Syısı (det) Bitkide tne syısı kımındn elde edilen çeşit ortlmlrı 20.93 det (Ylov-5)-29.23 det (Şhin-90) rsınd değişim göstermiştir. Frklı zot dozu ortlmlrı dikkte lındığınd, dozun rtmsı ile irlikte kontrol prselinden itiren itkide tne syısınd d düzenli ir rtış meydn geldiği Çizelge IV ün incelenmesinden nlşılmktdır. Uygulmlr rsınd isttistiki nlmd ir frklılık tespit edilmemiştir. ÇeşitxUygulmxAzot Dozu rsındki interksiyon incelendiğinde Şhin-90 çeşidinde dekr 12 kg zot uygulmsınd şısız prsellerde 35.98 det ile en yüksek, Ylov-5 çeşidinde kontrol ve şısız prsellerde 16.95 det ile en düşük itkide tne syısı sptnmıştır (Çizelge IV). Çizelge IV. Bitkide Tne Syısı Özelliğinde İki Yıllık (1999-2000) Birleştirilmiş Verilere Ait Ortlm Değerler ve Gruplndırmlr Bitkide 0 kg/d N 3 kg/d N 6 kg/d N 9 kg/d N 12 kg/d N Tne S. (det) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) Şhin-90 Ylov-5 29.07 cde 16.95 l 24.55 fgh 19.57 jkl 23.95 gh 17.43 kl 30.13 23.10 ghı 32.85 21.65 30.10 17.12 kl 28.85 de 24.38 gh 26.45 efg 24.55 fgh 35.98 21.90 30.33 22.60 Ylov-17 32.52 c 17.37 kl 24.43 gh 24.18 gh 23.43 ghı 21.85 22.55 26.20 efg 20.43 ıjk 27.95 def Azot Ort. 23.34 c 23.87 c 24.50 c 25.50 26.53 Uyg. Ort. Aşısız: 25.09 Aşılı: 24.40 Yıl Ort. 1999:18.60 2000:30.90 Çeşit Ort. 29.23 20.93 c 24.09 1000 Tne Ağırlığı (g) İki yıllık irleştirilmiş veriler dikkte lındığınd Ylov-5 çeşidinin 477.9 g ile en yüksek, Ylov-17 çeşidinin ise 418.3 g ile en düşük 1000 tne ğırlığı değerine ship olduğu, zot dozu ortlmlrı kımındn elde edilen değerlerin 439.2-453.6 g rsınd değiştiği ve isttistiki nlmd 213
önemli olmdığı Çizelge VII den görülmektedir. Uygulmlr rsındki frklılıklr d isttistiki nlmd önemli ulunmmıştır. ÇeşitxUygulmx Azot Dozu interksiyonu incelendiğinde elirlenen 1000 tne ğırlığı değerlerinin 395.7-499.4 g rsınd değişim gösterdiği en yüksek değerin Ylov-5 çeşidinde 12 kg/d N dozund şılı prsellerde, en düşük değerin ise Ylov-17 çeşidinde 12 kg/d N dozund şısız prsellerde elirlendiği Çizelge V den nlşılmktdır. Çizelge V. 1000 Tne Ağırlığı Özelliğinde İki Yıllık (1999-2000) Birleştirilmiş Verilere Ait Ortlm Değerler ve Gruplndırmlr 1000 TA (g) Şhin-90 Ylov-5 0 kg/d N 3 kg/d N 6 kg/d N 9 kg/d N 12 kg/d N A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) 444.9 f-ı 482.5 -d 414.2 ı-m 457.2 -h 408.8 j-m 470.8 -f 448.5 e-h 459.3 -h 451.7 d-h 485.5 428.1 h-l 481.5 -d 401.4 lm 477.9 -e 453.0 c-h 484.6 c 470.0 -f 479.9 -e 464.3 -g 499.4 Ylov-17 408.6 j-m 434.4 g-k 440.2 f-j 407.7 klm 404.7 klm 435.2 g-l 412.9 j-m 431.3 h-l 395.7 m 412.2 j-m Azot Ort. 440.3 439.2 447.8 443.5 453.6 Uyg. Ort. Aşısız:442.4 Aşılı:447.4 Yıl Ort. 1999:517.1 2000:372.7 Çeşit Ort. 435.5 477.9 418.3 c Bozoğlu ve rk. (1997) Smsun d fsulye ile yürüttükleri çlışmlrınd şılm ve zotlu güre uygulmsı ypıln prsellerden elde edilen 1000 tne ğırlığı değerlerinin isttistiki nlmd kontrol prselleri ile frklılık göstermediklerini, Krhn ve Şehirli (1999) ise Trky koşullrınd fsulyede 1000 tne ğırlığını şısız prsellerde 490.92 g, şılılrd ise 506.89 g olrk elirlemekle erer 4 ve 6 kg/d N uygulnn prsellerden dh yüksek 1000 tne ğırlığı değerleri elde edildiğini ildirmişlerdir. Tne Verimi (kg/d) Çizelge VI dn d görüldüğü gii iki yıllık irleştirilmiş verilere göre çeşitler rsınd Şhin-90 155.4 kg/d lık tne verimi ile ilk, Ylov-17 ise 89.9 kg/d lık tne verimi ile son sırd yer lmıştır. Frklı zot dozu ortlmlrı tne veriminde 95.4-131.5 kg/d rsınd değişime neden olmuştur. Dozlrın yükselmesi tne veriminde olumlu rtışlr neden olmuş ve ynı isttistiki gru giren 9 kg/d (132.3 kg/d) ve 12 kg/d (130.8 kg/d) en yüksek tne verimine, kontrol (95.4 kg/d) prseli ise en düşük tne verimine ship olmuştur. Elde edilen tne veriminde kontrol prseli ile 214
9 kg/d ve 12 kg/d N uygulnn prseller rsınd sırsı ile % 37.8 ve % 37 frk oluşmuştur. Uygulmlr rsındki frklılık isttistiki nlmd önemli ulunmuş şısız prsellerden 119.3 kg/d ile şılı (114.9 kg/d) prsellere göre dh fzl verim elde edilmiştir. ÇeşitxUygulmxAzot Dozu rsındki interksiyond ise en yüksek tne verimi Şhin-90 çeşidinde 9 kg/d N uygulmsınd şısız prsellerden 186.9 kg/d ile, en düşük tne verimi ise Ylov-17 çeşidinde zot uygulnmyn şılı prsellerden 65.2 kg/d ile elde edilmiştir. Çizelge VI. Tne Verimi Özelliğinde İki Yıllık (1999-2000) Birleştirilmiş Verilere Ait Ortlm Değerler ve Gruplndırmlr Tne Verimi 0 kg/d N 3 kg/d N 6 kg/d N 9 kg/d N 12 kg/d N (kg/d) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) A (-) A (+) Şhin-90 Ylov-5 Ylov-17 138.9 fg 80.9 op 94.5 k-n 103.0 jkl 90.2 l-o 65.2 q 148.4 def 87.5 mo 90.7 l-o 144.1 ef 104.3 jk 83.3 nop 159.0 cd 94.5 k-n 96.7 k-n 170.4 c 111.6 ıj 70.7 pq 186.9 118.6 hı 100.3 j-m 155.0 de 127.3 gh 101.0 j-l 169.0 c 118.2 hı 100.1 j-m Azot Ort. 95.4 d 109.7 c 117.2 132.3 130.8 Uyg. Ort. Aşısız:119.3 Aşılı:114.9 Yıl Ort. 1999:140.3 2000:93.8 174.2 126.7 gh 96.2 k-n Çeşit Ort. 155.4 106.0 89.9 c Çlışmmızın sonucund şılmnın etkisi elirgin ir şekilde görülmemiştir. Azotlu gürenin etkisi ile verimde rtışlr sğlnmıştır. Bitki oyu hricinde incelenen özelliklerde yıllr rsındki frklılıklr isttistiki nlmd önemli ulunmuştur. Arştırmnın yürütüldüğü yıllrd özellikle fsulyenin çiçeklenme dönemindeki yğış, sıcklık ve ornsl nem değerlerinin frklılık göstermesi u sonucu orty çıkrmıştır. Fsulye itkisi ile yürüttükleri çlışmlrınd Neuvel ve Floot (1992) kontrole göre en iyi verim rtışını şılm ile irlikte 5 kg/d N uygulmsındn elde edildiğini Mendes ve rk. (1994) ve Neuvel ve rk. (1994) şılm ile irlikte dekr 10 kg N uygulmsının ve Singh ve rk. (1993), Peres ve rk. (1994) hem kteri uygulmsının hem de şılm ile irlikte uygulnn zotlu gürenin verim rtışı sğldığını, ildirmişlerdir. Kızıloğlu (1991) Erzurum d soy fsulyesi ile yürüttükleri çlışmlrınd şılm ve güreleme işlemlerinin kontrole göre tne veriminde rtış neden olduğunu, şılm ypılmdn verilen 12 kg/d lık zotlu güre uygul- 215
msının diğer güre dozu uygulmlrın göre (0,3,6,9 kg/d N) S1 çeşidinde şılnn prsellerden dh yüksek, S2 çeşidinde ise dh düşük değerler verdiği elirtmiştir. Bozoğlu ve rk. (1997) Smsun d Krhn ve Şehirli (1999) Trky koşullrınd fsulye ile yptıklrı çlışmlrınd kteri şılm ve güre uygulmsının tne verimini rttırıcı yönde etkisinin ulunduğunu sptmışlr ve Trky koşullrınd ekimle irlikte 4 kg/d zot uygulmsının en yüksek ve ekonomik tne verimini verdiğini ildirmişlerdir. Bu çlışmlrl irlikte Hm ve rk (1976) soyd şılmnın ürün miktrınd ve dnelerin protein kpsmınd ir frklılık meydn getirmediğini, Ymn ve Cinsoy (1997) soy ile yürütülen ir çlışmd zotsuzşılı ve zotlu-şısız uygulmlrınd, zotlu-şılı uygulmlrın göre verimin frksız olduğunu, ekimde şılm+2.5 kg/d sf zotun verim ve itkide tne ğırlığınd ek zotlu gürelerden frksız sonuç verdiğini ildirmektedir. Çlışmmızd etken nodülsyon sğlnmmsının ve dolyısı ile tne veriminde elirgin ir rtışın meydn gelmemesi irçok fktöre ğlı olilir. Bşrılı ir nodülsyon ve yüksek verim için ilk koşullrdn iri de tohum ve çevreye uygun (Roughley 1970), lokl izole edilmiş (Bremer ve rk. 1990, Kntr ve rk. 1994) kteri suşlrının seçilmesidir. Bu nedenle itki çeşidi ve kterinin itki ile oln ilişkisi üyük önem tşımktdır. Bklgillerin Rhizoium kterileri ile şılnmlrı suretiyle verimlerinin rtırılildiği ilinmekle erer, her ir klgil türünde yörelere göre verim rtışının ne kdr olileceği üzerinde yeterince rştırm ypılmmıştır (Kruç, 1992). Lokl olrk üstün Rhizoium htlrı izole edilip yerli kteri ulunn ortmd şılm mteryli olrk kullnıldığınd dne verimindeki rtış ornı fzl olilir. Bu kteri ırklrının değişik yerlerde ve toprk nem koşullrınd test edildikten sonr inokulnt olrk ticri üretimi ypılmlıdır (Kntr ve rk., 1994). İnokulsyonun şrısı toprktki esin elementlerinin etkisi ile irlikte ışık, toprk reksiyonu, sıcklık, nem ve hvlnm gii fiziksel fktörlere de ğlı ulunmktdır (Azkn, 2002). Toprktki esin elementlerinden zotun yüksek ornd ulunmsı, toprkt doğl R. phseoli populsyonunun vrlığı ve inokulsyonl ortm ktrıln suşlrın etkinliğini zltmkt u nedenle fsulyenin inokulsyon zyıf ynıt vermesine seep olmktdır (Sprrows ve Hm 1983) Bklgil trımınd zotlu gürelerin fzl kullnımı ile nodülsyon oluşumu genel olrk olumsuz yönde etkilenmekte ve itki zot gereksinimini öncelikle dışrıdn verilen u kynktn krşılmkt ve zotlu güre uygulmsının klgillerde hiç vey çok z nodül oluşturduğu ileri sürülmektedir (Grhm ve Hrris 1981). 216
Litertür ilgilerinin ışığı ltınd çlışmmızd denemenin yürütüldüğü toprk ypısının ğır olmsı, ekilen çeşitlere it lokl etkili kteri suşlrının ulunmmsı nedenleri ile nodül gelişimi sınırlnmış, etkisiz nodüller oluşmuştur. İki yıllık irleştirilmiş verilere kıldığınd, Burs ekolojik koşullrınd kullnıln kteri suşunun çeşitler üzerinde incelenen özelliklerde ir etkisinin olmdığı, güre dozlrının rtmsı ile verim ve verim komponentlerinde genellikle rtışlr sğlndığı ve çeşitler rsınd Şhin-90 çeşidinin 9 kg/d N uygulmsı ile en yüksek verime ulşrk öne çıktığı elirlenmiştir. KAYNAKLAR Anonim 1999. Burs Yöresi İklim Verileri. Burs Meteoroloji Bölge Müdürlüğü (Yyınlnmmış Kyıtlr). Anonim 2000. Burs Yöresi İklim Verileri. Burs Meteoroloji Bölge Müdürlüğü (Yyınlnmmış Kyıtlr). Azkn, N. 2002. Yemeklik Tne Bklgiller. U.Ü. Zir. Fk. Ders Notlrı No: 40, Burs. Bozoğlu, H., E. Pekşen ve A. Gülümser. 1997. Değişik Azotlu Gürelerin ve Frklı Dozlrd Bkteri Kültürü İle Aşılmnın Kuru Fsulyede Tne Verimi ve Bzı Özellikler Üzerine Etkisi. Türkiye II. Trl Bitkileri Kongresi, 22-25 Eylül 1997, s. 183-187, Smsun. Bremer, E., C. vn Kessel, L. Nelson, R.J. Rennie, D.A. Rennie nd C. vn Kessel. 1990. Selection of Rhizoium Leguminosorum strins for lentil (Lens culinris) under growth room nd field conditions. Plnt nd Soil 121(1): 47-56. Ekingen, H.R. 1992. Bitki Islhı. U.Ü. Zirt Fkültesi Ders Notlrı No:31, Burs. Evns, A. nd H.E. Gridley. 1979. Propect for the Improvement of Protein nd Yield in Food Legumes, Curr. Adv. Plnt Sci., 32, 1-47, Common Bens, C.I.A.T., 212, Colomi. Grhm,P.H.nd S.C.Hrris.1981.Biologicl Nitrogen Fixtion Technology for Tropicl Agr. Centro Interncionl de Agr. Tropicl AA 67-13, Cli Colomi. 705 p. Hm, G.E., R.J. Lwn nd W.A. Brun. 1976. Influence of Inocultion, Nitrogen Fertilizers nd Photosynthetic Source-Sink Mnipultions on Field Grown Soyens. Symiotic Nitrogen Fixtion in Plnts. Ed. P. S. Nutmn. Cmridge University Press. London, Newyork, Melourne. 239-253. Kntr, F., T. Kiziloğlu, Ö. Çğlr nd Ş. Akten. 1994. Lentil Yield in Reltion to Rhizoium leguminosrum Inocultion in Estern Antoli. LENS Newsletter 21(2), 36-39 p. Krhn, A. ve S. Sehirli. 1999. Trky Koşullrınd Şehirli-90 Fsuly Çeşidinde (Phseolus vulgris L. vr. nnus DEKAP) Bkteri Aşılm ve 217
Değişik Azot Dozlrının Verim ve Verim Unsurlrın Etkisi. Türkiye 3. Trl Bitkileri Kongresi, 15-20 Ksım, s. 389-394, Adn. Kruç, K. 1992. Inokulsyonun Fsulye (Phseolus vulgris) ve Münvee Bitkisi Buğdy (Triticum estivum) Verimi Üzerine Etkileri İle İnokulsyon Bkterisinin Toprkt Cnlı Klm Süre ve Ornının Belirlenmesi. Trım ve Köy İşleri Bk., Köy Hizmetleri Genel Müd., Toprk ve Güre Arş.Ens. Müd. Genel Yyın No: 192, 60 s. Ktkt, A.V., F. Ayl ve İ. Güzel. 1985. U.Ü. Uyg.ve Arştırm Çiftliği Arzisinin Toprk Etüdü ve Verimlilik Durumu. U.Ü. Zir. Fk. Derg. Syı 3, s.71-78, Burs. Kızıloğlu, F.T. 1991. Değişik Dozlrdki Nitrojenli Gürelemenin ve Rhizoium jponicum Kültürleri İle Aşılmnın, Erzurum Trl Koşullrınd, Bzı Soy Çeşitlerinin Ürün Verimi, Protein ve Yğ İçeriğine Etkisi (1). Attürk Ün. Zir. Fk. Derg. 22(2), 78-92. Mendes, I.C., A.R. Suhet, J.R.R. Peres nd M.A.T. Vrgs. 1994. Nitrogen Fixing Efficiency Rhizoium in Two Dry Bens Cultivrs. Revist Brsileir de Cienci do Solo 18:3, 421-425 17 p, Brzil. Neuvel, J. nd H. Floot. 1992. Reserch on French Bens. Inoculum cn Lower Nitrogen App. Groenter Fruit, Vollegrndsgroenter 2:2, 18-19; 2pl, Hollnd. Neuvel, J.J., H.V.G. Floot, S. Postm nd M.A.A. Evers. 1994. Reserch on Reducing Nitrogen Fertilizer Appliction to Snp Bens (Phseolus vulgris L.) y Inocultion with Rhizoium phseoli. No:16 120 pp, 40 p., Hollnd. Peres, J.R.R., A.R. Suhet, I.C. Mendes nd M.A.T. Vrgs. 1994. Effect of Inocultion with Rhizoium nd of Nitrogen Fertilizers on Seven Ben Cultivrs in Cerrdo Soil. EMBRAPA, Centro de Pesquis Agropecuri Dos Cerrdos 18:3, 415-420, Brzil. Roughley, R.J. 1970. The Preprtion nd Use of Legume Seed Inoculnts. Plnt nd Soil, 32:675-701. Singh, A.K., R.K. Choudhry nd R.P.R. Shrm.1993. Effect of Inocultion nd Fertilizer Levels on Yield, Yield Attriutes nd Nutrient Uptke of Greengrm (P. Rditus) nd Blckgrm (P. Mungo). Indin Journl of Agronomy 38:4, 663-665, 3 ref, Indi. Şehirli, S. 1988. Yemeklik Tne Bklgiller. Ank.Ü. Zir. Fk. Yyın. No: 1089, 435 s. Sprrow, S.D. nd G.E. Hm. 1983. Nodultion, N 2 Fixtion nd Seed Yield of Nvy Bens s Influenced y Inoculnt Rte nd Inoculnt Crrier. Agr. Jour. 75:20-23. Turn, Z.M. 1995. Arştırm ve Deneme Metodlrı. U.Ü.Zir.Fk. Ders Not. No: 62, 121 s. Ymn, M. ve A.S. Cinsoy.1997. Soy Fsulyesinde Bkteri (Rhizoium jponicum L.) Aşılmsı İle Azotlu Güre Uygulmsının Verim ve Bitkide Tne Ağırlığı Üzerine Etkisi. Andolu, J. of AARI. 7(1) 1997, 21-29. 218