ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ ANKARA (AYAŞ) KOŞULLARINDA ORGANİK ÇİLEK YETİŞTİRİCİLİĞİ OLANAKLARININ ARAŞTIRILMASI

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ ANKARA (AYAŞ) KOŞULLARINDA ORGANİK ÇİLEK YETİŞTİRİCİLİĞİ OLANAKLARININ ARAŞTIRILMASI Mehmet POLAT BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2005

2 1. GİRİŞ İnsnlığın vr oluşundn u yn ilinmekte oln trım, yüzyıllr oyunc insnoğlu ile irlikte değişime uğrmış ve u değişim teknolojinin ve snyinin gelişimi ile hız kznmıştır. 60 lı yıllrın sonund Avrup Topluluğu' nun kurulmsı ve uyguldığı trımsl destekleme politiklrı ile 1970 li yıllrd pestisitlerin ve kimysl gürelerin keşfi de u gelişmeye ktkıd ulunmuştur. Özellikle hızlı nüfus rtışı ile irlikte, 'li yıllrd trımd yeşil devrim dı verilen değişim şltılmış ve u değişimde sdece verim rtışı hedeflenmiş, sentetik kimysl trım ilçlrı ve minerl gürelerin kullnımı rtmıştır. Bu girdilerin yrttığı olumsuz etkiler ilk önce, keşfedildiği ndn itiren yoğun olrk kullnıldığı gelişmiş ülkelerde görülmüştür. "Yeşil Devrim" olrk dlndırıln u trımsl üretim rtışının dünydki çlık sorunun ir çözüm getirmediğini, ksine doğl dengeyi ve insn sğlığını hızl ozduğunu gören kişi ve gruplr, u konud rştırmlr şlmışlrdır. Bun ğlı olrk konvnsiyonel trım yöntemine lterntif ryışlr şltılmıştır (Anonim 2005). Bu durumd ekolojik trım gündeme gelmiş, ile işletmeciliği şeklinden çıkrk ticri ir oyut kznmıştır. Ekolojik ürünler ticrete konu olunc ererinde kontrol ve sertifiksyon ilişkin ysl düzenlemeler de gündeme gelmiştir. Ekolojik ürünlerin üretilmesi, işlenmesi, etiketlenmesi, depolnmsı ve pzrlnmsı şmlrınd uyulmsı gereken kurllr yönetmeliklerle yrıntılı olrk elirlenmiştir (Anonim 2005). Bu çlışm ile, günümüzde insn sğlığı ve çevreyi korum ilincinin yygınlşmsın prlel olrk, ülkemizde yetiştirilmekte oln irçok itkisel üründe hızlı ir gelişme gösteren orgnik yetiştiriciliğin; son yıllrd ülkemizin hemen her yöresinde şrı ile yetiştirilen ve çok yönlü tüketime uygun ir meyve oln çilek için, Ankr (Ayş) koşullrınd uygulnmsı olnklrı rştırılmıştır. Bu mçl, orgnik yetiştiricilik tekniğinin, konvnsiyonel yetiştiricilik tekniği ile krşılştırmlı olrk, meyve verim ve klitesi üzerinde yrttığı frklılıklr orty konmy çlışılmış ve u frklılıklrın itki esin elementlerinin lımı ve kullnımı ile ilişkisi de incelenmiştir. 1

3 İnsnlrın severek tükettiği u önemli meyve türünde, çevreye ve insn zrrsız ir yetiştiricilik oln orgnik trımın, Ankr koşullrınd ilk kez denenmesi, dh sonrki çlışmlr temel olcğı gii, u tür yetiştiriciliğin gelişmesi için de ir örnek olcktır. 2

4 2. KAYNAK ÖZETLERİ Çevre korum ve insn sğlığı ilinci rttıkç, özellikle gelişmiş toplumlrd, snyi ile irlikte, sentetik ve kimysl girdilerin yoğun olrk kullnıldığı konvnsiyonel trımın yrttığı kirliliğin, doğl dengenin ozulmsın neden oln etkileri ve esin zinciriyle tüm cnlılr kdr ulşilen tehlikeleri nedeniyle, lterntif ir trım sistemi olrk ekolojik trım önem kznmktdır. Çevreye ve insn dost ir trım şekli oln ekolojik trım, orgnik trım ve iyolojik trım olrk d isimlendirilmektedir. Sentetik ve kimysl ilç ve gürelerin kullnılmmsını öngören u sisteme eğilimin ilk etkileri, yine u kimysllrı ilk kullnmy şlyn gelişmiş ülkelerde görülmüştür. Kimysllr ile ypıln trımsl üretime lterntif ryışlrın şlmsı sonucu, 1910 lu yıllrd İngiltere de ekolojik trım görüşü gelişmeye şlmıştır. Ünlü Almn ntropolog Dr. Rudolf Steiner, 1924 yılınd ir kurs düzenleyerek, iyolojik-dinmik trım yöntemi hkkınd ilgiler vermiştir. İsviçre de 1930 lu yıllrd, ekolojik trımd önemli dımlrdn iri oln kplı sistem (en z dış girdi gereksinimi oln) çiftçilik üzerinde çlışmlr şltılmıştır. Zmnl insnlr kimysllrın olumsuz etkilerini gözlemledikçe, her ülkede ğımsız ekolojik trım çlışmlrı orty çıkmış ve 1972 yılınd ekolojik trım çlışmlrını ir çtı ltınd toplmk için IFOAM (Interntionl Federtion of Orgnic Agriculturl Movement) kurulmuştur (Aksoy ve Altındişli 1998). Türkiye ye ekolojik trım ilk olrk yıllrınd, Avrup d fliyet gösteren kuruluşlrın, ülkemizden ekolojik ürün tlep etmeleriyle girmiştir yılınd ETO (Ekolojik Trım Orgnizsyonu Derneği) kurulmuştur yılınd ETO ve Trım ve Köyişleri Bknlığı nın işirliğiyle Bitkisel ve Hyvnsl Ürünlerin Ekolojik Metotlrl Üretilmesine İlişkin Yönetmelik yyınlnmıştır. Türkiye de ekolojik trım henüz çok küçük ornd ypılmkl irlikte, ekolojik trımın ilk şldığı Avrup ülkelerinde ile, hlen ekolojik trım lnlrının konvnsiyonel trım lnlrının %2 si kdr olduğu ildirilmektedir (Aksoy ve Altındişli 1998). 3

5 Ekolojik trım henüz çok geniş lnlrd ypılmmsın rğmen, sertifiklı ir üretim tekniği olrk, üretim plnlmsındn pzrlm şmsın gelinceye kdr, sürekli kontroller söz konusu olduğundn, sğlıklı esin üretimi çısındn son derece üyük öneme shiptir. Ekolojik yetiştiricilikte, üretimle ilgili tüm fktörler ir ütün olrk ele lınmkt ve u tekniği kullnrk üretim ypn trım işletmelerinin kendine yeterliliği ess lınmktdır. Bunun için toprk, itki, hyvn ve insn rsındki doğl döngünün, doğl kökenli hm mddeler kullnılrk, mümkün olduğunc işletmenin kendi içinden vey ykın çevresinden sğlnmsı ilke edinilmektedir. Böylece kullnıln girdilerin, çevreyi tehdit eden her türlü etkisi zltılmkt vey unlrdn tmmen kçınılmktdır. Bu ğlmd, toprğın iyileştirilmesi ve içindeki orgnizmlrın korunmsı sğlnmlı, toprk sömürülmemeli, ekim nöeti ve orgnik güreleme ypılrk toprğın doğl verimliliği rtırılmlıdır. Örneğin çiftlik güresi, orgnik tıklr, ky unlrı, lg ürünleri ve diğer orgnik kökenli mddeler kullnılrk, yrıc yeşil güreleme ypılrk, toprktki iyolojik olylr uyrılrk, zı itki esinleri dolylı yoldn hreketli hle getirilmekte, öylece itkinin sğlıklı ve dengeli üyümesine uygun ortm sğlnmktdır (Aksoy ve Altındişli 1998). Bitkisel yetiştiricilikte kullnıln pek çok güre, içerdikleri esin elementlerinin etkisiyle, toprklrın niteliklerinin ozulmsın neden olmktdır. Özellikle yüksek düzeyde sodyum içeren güreler ve potsyumlu güreler, toprk tekstürü üzerine olumsuz etki ypmktdır. Belli gürelerin kontrol edilmeden, yüksek düzeylerde kullnılmsı sonucu, toprklr toksik mddelerce zenginleşeilmektedir. Ayrıc minerl gürelerin toprk cnlılrı üzerine oln olumsuz etkileri çok yönlüdür. Bu olumsuz etki zmn zmn çok ileri oyutlr ulşilmektedir (Aksoy ve Altındişli 1998). Ayrıc, güreleme toprk ortmını esin mddelerince zenginleştirmeli, nck u etki toprktn sızn sulrd görülmemelidir. Günümüzde rtn güre kullnımı yerltı sulrınd nitrt, yüzey sulrınd ise fosfor irikimine neden olmktdır. Yüzey sulrın en üyük fosfor kımı ise kentsel tık sulrı ile olmktdır (Aksoy ve Altındişli 1998). 4

6 2.1 Neden Ekolojik Trım Düny nüfusunun hızl rtmsı, insnlrın esin gereksinimlerinin krşılnmsını dünydki en üyük prolemlerden irisi hline getirmektedir. Besin ihtiyçlrının krşılnilmesi, trımd mevcut kynklrın zorlnmsını, şk ir deyişle, üzerinde trım ypıln lnlrın genişletilmesi sınırlı olduğundn, mevcut toprk kynklrındn dh fzl ürün lınmsını zorunlu kılmktdır. Trım lnlrındn en yüksek düzeyde fydlnilmek için toprktn sömürülen itki esin mddelerini çeşitli yollrl toprğ geri kzndırrk verim rtışı sğlnilmiştir. Böylece ypy girdilerin trımd kullnımı d hızlı ir şekilde rtmıştır. Anck ypy girdilerin ilinçsiz ve kontrolsüz olrk şırı kullnımının, insn ve çevre sğlığın olumsuz etkileri olmktdır. Bunlr; *İlç ve gürelerle yerltı ve yerüstü sulrı kirlenmektedir, *Gıd mddeleri üzerindeki klıntılr cnlılr için tehlikeli olilmektedir, *Ürünlerin depo ömürleri kıslilmektedir, *Hyvn sğlığını korumsı mcıyl kullnıln ntiiyotikler insnlr geçeilmekte ve ntiiyotiklere krşı direnç meydn gelmektedir. Böylece irçok hstlığ krşı ntiiyotikler etkisiz klmktdır (Anonim 2003). Ekolojik trıml, üreticilerin sentetik kimysllr ğımlılığı zlmkt, öylece çevreye ve insn sğlığın zrrlı etkileri ortdn klkmktdır. Bu nedenle; *Gelecek nesilleri korumk, *Kimysllrın insnlr, çevre ve hyvnlr üzerindeki olumsuz etkilerinden korunmk, *Toprk verimliliğini ekolojik koşullrı göz önüne lrk doğl yollrl uzun dönem için sğlmk, *Toprk ve genetik kynk erozyonunu önlemek, *Su miktr ve klitesini korumk, *Yenileneilir enerji kynklrını kullnmk ve enerji tsrrufu ypmk, *Üretici ve trımsl işletmelerde çlışn insnlrın sğlığını korumk, *Küçük çiftçilerin güvenliğini üretim döngüsü vey gelir düzeylerini rttırrk sğlmk, *Ekonomiyi desteklemek, 5

7 *Sğlıklı ve esin klitesi yüksek ürün elde etmek gii irçok nedenle ekolojik trım konvnsiyonel trım lterntif olrk uygulnmktdır (Anonim 2003). 2.2 Ekolojik Trım Nedir? Ekolojik trım, ekolojik sistemde htlı uygulmlr sonucu kyoln doğl dengeyi kurmy yönelik, insn ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, ess itiriyle sentetik kimysl ilçlr ve gürelerin kullnımının ysklnmsı ynınd, orgnik ve yeşil güreleme, ekim nöeti, toprğın muhfzsı, itkinin direncini rttırm, przit ve predtörlerden yrrlnmyı öneren, üretimde miktr rtışını değil, ürünün klitesinin yükseltilmesini mçlyn ir üretim şeklidir. Üretimden tüketime kdr her şmsı kontrollü ve sertifiklı trımsl üretim içimidir. Ekolojik trımın mcı; toprk ve su kynklrı ile hvyı kirletmeden, çevre, itki, hyvn ve insn sğlığını korumktır. Önceleri çok çeşitli yöntemler ve teoriler geliştirilmiş, htt u yöntemlere strolojik oyutlr ktılrk y ve yıldızlrın etkisini de üretime ktn ekoller orty çıkmıştır. Tüm u ekoller incelendiğinde görülen temel öğe; ekolojik dengenin korunrk, itkisel ve hyvnsl üretimin irlikte ile işletmeciliği şeklinde ypılmsı, dolyısıyl üretimden tüketime kıs devrelerin kurulrk kendi kendine yeterliliğin sğlnmsıdır (Anonim 2005). 2.3 Ekolojik Trımın İlkeleri Ekolojik trımd frklı itkisel ve hyvnsl ürünler için frklı üretim yöntemleri ulunmktdır. Öncelikle, trımsl üretimde, üretim ile ilişkili tüm fktörler ve olylr ir ütün hlinde dikkte lınmlı ve ekolojik üretim ypn trım işletmesinin kendi kendine yeterliliği sğlnmlıdır. Bunun için toprk, itki, hyvn ve insn rsındki doğl döngünün doğl kökenli hmmddeler kullnılrk, mümkün olduğunc işletmenin kendi içinden vey ykın çevresinden sğlnmsın gyret edilmelidir. Trımsl üretimle erer orty çıkn ve ykın çevreden temin edilen tüm 6

8 hmmddelerin ve diğer işletme girdilerinin çevreyi tehdit eden her türlü etkisi zltılmlı vey unlrdn tmmen kçınmy çlışılmlıdır (Anonim 2005). Toprğın iyileştirilmesi ve içindeki orgnizmlrın korunmsı, eslenmesi sğlnmlı; toprk sömürülmemeli; tersine doğl verimliliği rttırılmlıdır. Bunu sğlmk için ekim nöeti ve orgnik güreleme ypılmlı, yrıc uygun toprk işleme yöntemleri kullnılmlıdır. Örneğin çiftlik güresi ve/vey orgnik tıklr kullnılrk eroik ortmd hzırlnn kompost mc uygun ir şekilde kullnılmktdır. Bundn şk ky unlrı, lg ürünleri kullnılildiği gii yeşil güreleme de ypılmktdır (Anonim 2005). Bu uygulmlrl toprğın iyolojik olylrı teşvik edilerek zı itki esinleri dolylı yoldn hreketli hle getirilmekte, öylece itkinin sğlıklı ve dengeli üyümesine ortm sğlnmktdır. Bitkilerin hstlıklr ve zrrlılr krşı direnci zı ek desteklemelerle rttırılmlıdır. Örneğin, çok yıllık itkilerde, itki ltın vey sır rlrın ypılck ekimlerin mevcut ekolojik ortm uygun ve dengeli krışımlr hlinde hzırlnıp uygulnmsı, ypılck ekim nöetlerinde, krışımd klgil miktrının yüksek tutulmsı, itkisel üretim ve hyvncılığın komine edilerek ypılmsı gii uygulmlrl itkilerin direnci rttırılilmektedir (Anonim 2005). Bitki tür ve çeşitlerinin (kez hyvnlrın) seçiminde, üretim ypılck yerin ekolojik koşullrı ve u koşullrd hstlıklr en z seviyede yklnm olsılıklrı dikkte lınmlıdır. Bunun ynınd sğlıklı, dynıklı tohum, fidn ve hyvn kullnılmlıdır (Anonim 2005). Ekolojik trımd, itki sğlığı çısındn yukrıd dı geçen ve etkileri uzun sürede görüleilen önlemler ynınd, erken uyrı sistemlerinin kullnılmsı ve fydlı cnlılrın teşvik edilmesi de itki korum kvrmının önemli ir prçsıdır. Bu konud zrrlılrl mücdelede iyolojik yöntemler (örneğin Bcillus thuringiensis preprtlrı, feremon tuzklrı, fydlı krlr v.) ve kültürel önlemler (örneğin yncı otlrın 7

9 toprk işlemeyle vey ykrk yok edilmesi v.) uygulnilmekte ve eğer sorun ürünü tehdit edici oyutlr ulşırs o zmn itkisel vey minerl kökenli özel mddeler ve preprtlr kullnılilmektedir (Anonim 2005). Yukrıd nltıln, toprk strüktürünü iyileştirici ve humus miktrını rttırıcı önlemlerle erer toprğı koruyucu, enerji tsrrufu sğlyn, ölgenin koşullrın uygun toprk işleme yöntemleri uygulnmlıdır. Bunun için toprğın ypısı ve koşullrın dikkt edilmeli, çizici letlerle çlışılmlı, pulluk gii toprğı devirerek işleyen letlere mümkün olduğunc z yer verilmeli ve temel kurl olrk gereğinden fzl syıd toprk işlemeden kçınılmlıdır (Anonim 2005). İşletmedeki hyvnlrın sğlığının iyi, verimlilik kpsitesinin yüksek ve uzun ömürlü olmsı teşvik edilmelidir. Bunun için ğıllrın usulüne uygun olmsı, eslenmenin mümkün olduğunc işletmenin kendi ürünleri ve yem itkileriyle sğlnmsı, yemlere kimysl mddeler (ntiiyotikler, kilo rttırıcı ktkı mddeleri v.) ktılmmsı, uygun ıslh çlışmlrı ile istenen gelişmelerin temin edilmesine çlışılmlıdır. Yetiştirilen hyvn miktrı kullnıln trımsl rziye uygun olmlı ve 1 hektr için 1 üyükş hyvn düşünülmelidir (Almny d u syı 1 hektr için 1.1 üyük ş hyvndır). Bununl erer ekolojik trım mevcut koşullr göre hiç hyvn eslemeden de ypılilmektedir. Bilindiği gii trımsl üretimde, verim ve klite rsınd ters ir orntı mevcuttur. Genel kurl olrk ikisi rsınd denge kurulmlıdır. Anck ekolojik trımd u denge oluşturulurken klitenin, ürün miktrın göre öncelik ldığı unutulmmlıdır. Ekolojik üretim ypn trım işletmesinde şt petrol olmk üzere fosil ykıtlr ve diğer enerji kynklrı optimum verimi sğlyck düzeyde en fzl tsrruf kurlın uyulrk kullnılmlıdır. Enerji kullnımınd güneş ve rüzgr enerjisi gii doğl enerji kynklrı olildiğince tercih edilmelidir. 8

10 Trım işletmesi çok yönlü ve çekici ir şekilde düzenlenmelidir (peyzj düzenlemeleri, meyve hçeleri v.). Bu mçl dinlendirici etkiye ship ir meknın kurulmsı, unun muhfzsı ve uzun süreli fydlı üretim ess lınmlıdır. Ekolojik trım işletmeleri gelişme olnklrı ulunn; üreticiye, çlışnlrın ttmin edici kznç ve imkn sğlyilen yeterlilikte olmlıdır. Ekolojik işletmede, işletme orgnizsyonu çok yönlü olduğundn, girişimcinin rizikosu zlmktdır. Bunun ynınd işletmede kullnıln enerji ve girdilerde zlm ekonomik vntj sğlmktdır (Anonim 2005). Ekolojik trımd sentetik kimysl güreler ve sentetik kimysl ilçlr, depod koruyuculuğu rtırn ve hsttn sonr olgunlşmyı teşvik eden sentetik kimysl mddeler, itki ve hyvn yetiştirmede kullnıln hormonlr ve üyüme düzenleyici mddelerin kullnımı ysklnmıştır. Ekolojik trım hiç ilç kullnılmdn ypıln ir trım değildir. Örneğin; 10 hzirn 2005 te syılı Resmi gzetede yyınlnn yönetmelikte de ifde edildiği gii, ekolojik olrk üretilmiş ürünlerin işlenmesi ve hzırlnmsı sırsınd kullnılilecek mddeler ynınd, trımsl üretimde itki esin mddesi olrk ve hstlık kontrolünde kullnılilecek ürünler de elirtilmiştir (Anonim 2005) Güreleme ve toprk iyileştirmede kullnılilecek mdde ve ürünler Çiftlik ve kntlı güresi, çiftlik sıvı tıklrı (şeret), smn, torf, mntr üretim tığı ve diğer orgnik ortmlr, orgnik ev ve itki rtıklrı kompostu, mezh ve lık endüstrisinden kln hyvnsl tıklrın işlenmiş ürünleri, gıd ve tekstil endüstrisi orgnik yn ürünleri, deniz yosunlrı ve deniz yosunlrı ürünleri, tlş, ğç kuklrı ve odun tıklrı, odun küfü, ti fosft kylrı, klsiyumlu lüminyum fosft kycı, volknik tüf, potsyum kycı, potsyum sülft (kontrol orgnınc tnınmış), kireç tşı, teeşir, mgnezyum kycı, klkerli mgnezyum kycı (dolomit), mgnezyum sülft (epson tuzu), klsiyum sülft (jips), iz elementler (Cu, Fe, Mn, Mo, Zn, Br) (kontrol 9

11 orgnınc tnınmış), kükürt (kontrol orgnınc tnınmış), ky unu, kil gii itkisel, hyvnsl mteryller ile zı minerllerin kullnımın izin verilmektedir Bitki zrrlı ve hstlıklrın kontrolünde kullnılilecek ürünler Chrysnthemum cinerriefolium dn ekstrkte edilen muhtemelen ir sinerjist ihtiv eden phyrethrins esslı preprtlr, Derris elliptic dn elde edilen preprtlr, Qussi mr dn elde edilen preprtlr, Ryni specios dn elde edilen preprtlr, lmumu, ditom (Ditomceous) toprğı, ky tozu (unu), tuzklrd kullnılmk koşulu ile yüksek hyvn türlerini dirençli ypn ve metl esslı preprtlr, kükürt, ordo ulmcı, urgundy ulmcı (krışımı), sodyum silikt, sodyum ikront, potsyum sunu (rp sunu), feromon preprtlrı ile Bcillus thuringiensis ve grnüler ypıdki virus preprtlrı, itki ve hyvn yğlrı ile prfin yğlrı kullnılilmektedir (Anonim 2005). 2.4 Dünyd Ekolojik Trım Trımdki değişim, teknolojinin ve snyinin gelişimi ile hız kznmıştır. Özellikle hızlı nüfus rtışı ile irlikte 'li yıllrd trımd yeşil devrim dı verilen değişim şltılmıştır. Bu mçl değişimde sdece verim rtışı hedeflenmiş, sentetik kimysl trım ilçlrı ve minerl gürelerin kullnımı rtmıştır. Bu girdilerin yrttığı olumsuz etkiler ilk önce, keşfedildiği ndn itiren yoğun olrk kullnıldığı gelişmiş ülkelerde görülmüş, un ğlı olrk yüzyılımızın şlrınd konvnsiyonel trım yöntemine lterntif ryışlr şltılmıştır. Bu konudki ilk çlışm İngiltere' de 1910'lu yıllrd ekolojik trım görüşünün oluşturulmsıdır. Bunu Alert Howrd'ın "Trımsl Vsiyetnmesi"nin 1940 yılınd yyınlnmsı izlemiştir. Diğer Avrup ülkelerinde ise lterntif trım ryışının öncüleri rsınd Dr. Rudolf Steiner görülmektedir. Bir ntropolog oln Steiner, 1924 yılınd Biyodinmik ( Biyolojik-Dinmik ) Trım Yöntemi hkkınd ir kurs düzenlemiş ve 1928 yılınd Biyodinmik Trım Enstitüsü nü kurmuştur. Bir diğer lterntif ryışı 1930'lu yıllrd İsviçre'de görülmektedir. Müeller ve Rusch, ekolojik trımın ilkelerinin ir ölümünü oluşturn Kplı Sistem Trım (en z dış girdi gereksinimi oln trım şekli) konusund 10

12 çlışmlrd ulunmuşlrdır. Aynı konud Lemire-Boucher Frns'd zı lglerin itkilerde doğl dynıklılığın rttırılmsı mcıyl kullnılileceğini elirlemişlerdir (Anonim 2005). İzleyen yıllrd konvnsiyonel trımın olumsuz etkileri gözlendikçe, her ülke kendi şın ekolojik trım çlışmlrın şlmıştır IFOAM (Interntionl Federtion of Orgnic Agriculture Movement) 1970'li yıllr kdr yrı yrı devm eden geliştirme çlışmlrı, 1972 yılınd IFOAM'ın (Interntionl Federtion of Orgnic Agriculture Movement) kurulmsı ile frklı ir oyut kznmıştır. Üç kıtdn 5 kurucu orgnizsyon trfındn oluşturuln ve merkezi Tholey-Theley/Almny'd oln "Uluslrrsı Orgnik Trım Hreketleri Federsyonu" (IFOAM) tüm dünydki ekolojik trım hreketlerini ir çtı ltınd toplmyı, hreketin gelişimini sğlıklı ir şekilde yönlendirmeyi, gerekli stndrt ve yönetmelikleri hzırlmyı, tüm gelişmeleri üyelerine ve çiftçilere ktrmyı mçlmktdır (Anonim 2005). IFOAM, tüm dünyd ekolojik üretime ilişkin kurllrı ilk olrk tnımlyn ve yzıy döken kuruluştur. Temel ilkeler olrk geliştirilen kurllr dizini 1998 yılınd IFOAM Temel Stndrtlrı olrk modifiye edilmiş ve genel kurul trfındn kul edilerek yürürlüğe girmiştir. Kuruluş, AB, Birleşmiş Milletler Trım-Gıd Örgütü (FAO), Düny Ticret Orgnizsyonu (WTO), Uluslrrsı Doğ Korum Birliği (IUCN) gii uluslrrsı kuruluşlrl d ekolojik üretimle ilgili sıkı ir işirliği ypmktdır (Anonim 2005) FAO (Birleşmiş Milletler Gıd-Trım Örgütü ) FAO, son yıllr dek uyguldığı politiklrd sürdürüleilirlik ve gıd güvenliği kvrmlrını ön pln çıkrırken, 1998 yılı Ekim yınd, İsviçre'de diğer ilgili kuruluşlrın d ktılımı ile ekolojik trım rştırmlrınd uygulnck yöntemlerin trtışıldığı ir toplntı düzenlemiştir. Bu toplntının ikincisi Eylül 1999'd yine FAO'nun ktılımı ile Bri'de ypılmıştır. FAO'nun ekolojik trım oln ilgisi hızl rtmktdır. Hlen gıd mddesi rtış hızının nüfus rtış hızındn yüksek olduğu ender 11

13 ölgelerden ort-tı Afrik ülkelerinde yürüttüğü klkınm projesi çerçevesinde, lt proje olrk orgnik muz yetiştiriciliği projesini desteklemektedir. Konu ile ilgili olrk FAO içinde ir ms d oluşturulmuştur (Anonim 2005). FAO, Düny Sğlık Örgütü (WHO)'nün irlikte oluşturduklrı Codex Alimentrius ünyesindeki Gıd Etiketleme Komitesi, ekolojik olrk üretilen ve etiketlenen gıd mddelerine it stndrtlrı hzırlmktdır. Geleneksel trımdn ekolojik trım geçişte Avrup ülkelerindeki durum irdelendiğinde unun tndn gelen ir yklşıml olduğu görülmektedir. Anck hlen Avrup Topluluğu'nd ekolojik üretime geçiş sürecinde, irim ln şın elirli ir destek verildiği için ekolojik üretimin hızl yyılmsı sğlnmıştır. Bunun en güzel örneği, ekili lnlrın %20'sinde ekolojik üretim ypıln Avustury'dır. Anck geçiş sonrsı dönemde desteğin zltılmsı vey kldırılmsı, özellikle Portekiz, Frns ve İspny'd ekolojik trım işletmelerinin syısının zlmsın neden olmuştur. İsril örneğinde ise ekolojik üretimle ilgili özendirici politiklr vey yyım yerine, üreticiden gelen ilinçli tlein üretime geçişte dh ön pln çıktığı görülmektedir. Hindistn'd girdi kullnımının yoğun olduğu ve ekolojik trımın hiçir şekilde desteklenmediği koşullrd üreticiler rsınd ypıln ir nket çlışmsı ile, ekolojik trım geçiş nedenlerinin, sosyo-kişisel, sosyo-ekonomik, sosyo-psikolojik, sosyokültürel ve sistemler rsı lt şlıklr ltınd toplnileceği ve slt gelir rtışının hedef olrk orty çıkmdığı elirlenmiştir. Bu fktörler rsınd komşulrın ekolojik üretime şlmsı, girdi fiytlrının yüksekliği ve lıcı firmlrın reklmlrı gii nedenler de yer lmktdır (Anonim 2005). Ypıln çlışmlr, ekolojik üretimde verim ve klitenin sğlnilmesi için üreticilere teknik ve ekonomik konulrd ilgi kışının sğlnmsının zorunlu olduğunu ve özellikle geçiş sürecinde üreticilerle ykın temsın etkili olcğını orty koymktdır. Her yöre üreticisi için önceliklerin yrı yrı elirlenerek ele lınmsı şrıyı rttırcktır. 12

14 Yine ugüne değin ypıln uygulmlrd sistemin şrılı ve uzun süreli olmsı için desteklerin ütün olrk ele lınmsı gerektiği orty çıkmıştır. Avrup ülkelerinde 1990'lı yıllrdn sonr Avustury, Almny, Lüksemurg ve İsviçre gii ülkelerde ekolojik trım hızl gelişmiştir. Ekolojik trım geçişte ve şrıd etkili fktörler; üreticilere sğlnn finnsl imknlr, hızlı ilgi kışı, geniş ürün yelpzesi, ulusl semoller ve korum ve plnlm olrk syılilir. Üreticilere sğlnn mli desteğin etkisi kçınılmz olmktdır. Anck destekler ülkeden ülkeye frklılık göstermektedir. Ürün yelpzesinin ve pzrlm knllrının çeşitlenmesi (süpermrketlerde ilelere yönelik ks içinde çeşitli seze vey meyve stışlrı, restornlr, ctering servisleri, işleme snyi) ekolojik trım geçişi hızlndırmktdır. Gerek Avustury gerekse İsviçre'de ekolojik ürünlerin süpermrketlere girişi üreticileri teşvik eden etkenlerin şınd gelmektedir. Anck u çıdn tüketicilerin eğitimi de tlei yrtm ve geliştirmesi çısındn önemlidir. Gerek ülkesel gerekse uluslr rsı yönetmeliklerle tüketiciler güvence ltın lınmıştır. Yrtıln logolr d tüketiciyi yönlendirmekte etkili olmktdır. İsviçre ve Avustury'dki logolr u işlevi yerine getirirken Almny'd çok syıd logonun piysd yer lmsı, tüketiciyi üyük ölçüde krışıklığ itmektedir. Hlen tüketiciyi şşırtilen çok syıdki özel mrk vey işret yerine ülkesel tek ir logonun yrtılm çlışmlrı yürütülmektedir. Ülkemizde de tek logonun geliştirilmesi ve klitenin korunmsın yönelik sıkı önlemlerin lınmsı sektörün gelişimine ktkı sğlycktır (Anonim 2005). 1982'li yıllrın ortlrındn itiren ypıln pzr rştırmlrı tüketicilerin ekolojik ürünlere oln olumlu tvrını orty koymkl irlikte pzr pyı, ekolojik ürünlerin gerçek olms d dh phlı olduğu imjı ile oldukç yvş rtmıştır. Ekolojik ürünler ticrete konu olunc ererinde kontrol ve sertifiksyon ilişkin ysl düzenlemeler gündeme gelmiştir. Avrup'd önceleri her ülke kendine göre zı düzenlemeler ypmış, dh sonr 24 Hzirn 1991 trihinde Avrup Topluluğu içinde ekolojik trım fliyetlerini düzenleyen 2092/91 syılı yönetmelik yyınlnrk yürürlüğe girmiştir lrdn itiren Avrup'd çok hızlı ir gelişme göstererek 1998 yılınd Avrup Topluluğu (AT) ve EFTA (Europen Free Trde Assocition) ülkelerinde det trım işletmesinin ekolojik üretim ypmlrı ile 2 milyon hektr ulşmıştır. Trım lnlrının %1.4'ü, trım işletmelerinin ise %1.1'i ekolojik trım geçmiştir. Hlen 13

15 ekolojik ürünlerdeki fiyt mrjı üretim koşullrın ğlı olmkl irlikte, teknik uygulmlrın geliştirilerek ekolojik ve konvnsiyonel ürünler rsındki fiyt frkının %25 dolyınd tutulmsı ve lüks tüketim ürünü olrk kul edilmemesi yönünde görüşler ulunmktdır (Anonim 2005). Dnimrk'd 1980'li yıllrın ortlrınd yerltı sulrınd tehlikeli oyutlrd yüksek nitrt düzeylerine rstlnmsı ve şlıc nedenler olrk çiftlik güresi ve sentetik gürelerin ynlış kullnılmsının elirlenmesi, çevre kirliliği ile ilgili trtışmlrın giderek rtmsın yol çmıştır. Bu rd ekolojik trımın çevreye oln olumlu etkilerinin ve ypıln nketlerde tüketicilerin ekolojik üretilmiş ürünlere elirli ir fiyt frkı ödemeye hzır olduklrının elirlenmesi, Hzirn 1987'de Orgnik Trım Yssının prlmentodn üyük çoğunlukl geçmesini sğlmıştır. Dh sonr çıkrıln yönetmelikle Orgnik Trım Konseyi kurulmuş ve yıllrı rsınd ekolojik trım uygulmlrınd şrının sğlnmsınd etkili üç önemli krr lınmıştır. Bunlr: *Dnimrk'd ekolojik üretimin stndrtlrının elirlenmesi, *Resmi kontrol ve sertifiksyon sistemi ile devlet grntisini simgeleyen etiket sisteminin (Stte Gurntee Lel) geliştirilmesi, *Destek sisteminin geliştirilmesi (Geçiş dönemi desteği ile rştırm, eğitim, yyım, işleme, yyın ve pzrlm lnındki projelerin prsl olrk desteklenmesi). Ysnın çıkışındn itiren Dnimrk hükümeti her yıl ekolojik üretim tekniklerinin ve gelişme projelerinin desteklenmesi için ir fon yırmktdır. Ayrıc çevreyi kirleten snyi kuruluşlrındn sğlnn fonlr ekolojik trımın geliştirilmesi için hrcnmktdır. Hstneler, yerel yönetimler ve diğer ir çok kuruluş hizmetlerinde tümüyle ekolojik ürün kullnmk üzere fiziilite çlışmlrı ypmktdır. ABD'de Orgnik Arştırm Vkfı (The Orgnic Frming Reserch Foundtion OFRF) trfındn ypıln ir incelemede, ABD'deki ekolojik trım işletmelerinin %83'nün ile işletmeleri olduğu elirlenmiştir (Anonim 2005). 14

16 Ekolojik ürünlerin tüketicilerce tlep edilmelerinde kişisel sğlığ ve özellikle çocuklrının sğlığın verdikleri önem ilk sırd yer lmktdır. Almny ve İngiltere de ypıln ir nket çlışmsınd sğlık, Almny'd %70, İngiltere'de %46 ile ilk sırd ifde edilmiştir. Almny'd çevre % 10 30, lezzet %13.24 ile ikinci ve üçüncü sırd yer lmktdır. İngiltere'de çevre %41, lezzet %40 ve hyvn hklrı %26 ile sğlığı izlemektedir. Ekolojik hyvn üretiminde, hyvnlr çık hvdr ve güneşli elirli ir lnın yrılmsını ön görmesi nedeniyle, Avrup'dki hyvnseverler rsınd tercihte ilk sırlr doğru yükselmektedir (Anonim 2005). Tüm dünyd hızl rtn ekolojik trımd genellikle ülkelerin geleneksel ürünleri örneğin Hindistn'd çy, Dnimrk'd süt ve ürünleri, Arjntin'de et ve mmulleri, ort Amerik ve Afrik ülkelerinde muz, Tunus't hurm, zeytinyğı, Türkiye'de kurutulmuş ve sert kuklu meyveler ekolojik üretilen ilk ürünlerdir. Mevcut ilgi ve yüksek dptsyon ekolojik trım dh koly geçişi sğlmktdır. Anck iç pzrın geliştirilmesi ve ürün yelpzesinin genişletileilmesi için, üreticilerin ilgilendirilmesi ve unun için de rştırmlrl desteklenmesi önem kznmktdır. Ekolojik trımd iş gücü ihtiycı yüksektir. Modern ve yoğun trımdki yüksek mkineleşme düzeyi ile zıt ir durum oluşturmktdır. Gıd mddeleri fiytlrının genelde krykıt fiytlrın prlel olrk geliştiği ildirilmekte ve önümüzdeki yıllrd krykıt fiytlrının rtcğı hesplnmktdır. Böyle ir gelişme krşısınd ekolojik ürün fiytlrının konvnsiyonel üretime ornl dh d vntjlı konum geçeceği ve ekolojik üretimin hızl rtcğı düşünülmektedir. Orgnik gıdlrın dünydki stış değerleri incelendiğinde (Çizelge 5.2), 2000 yılınd Btı Avrup ülkeleri üyük pzr olrk dikkt çekmektedir. Bu dönem içinde kydedilen perkende orgnik gıd stış değeri $ dır. Yine 2000 yılınd Avrup ülkeleri rsınd üyüme hızı en üyük oln pzrlrın İngiltere, Belçik ve Hollnd olduğu, İngiltere orgnik gıd pzrının 2000 yılınd ir önceki yıl göre %55 üyüyerek, perkende stışlrının 900 milyon $ ulştığı ifde edilmektedir (Gündüz ve Koç 2001). 15

17 Çizelge 2.1 Tüm Dünydki orgnik gıd stışlrı (Milyon $) %Büyüme Btı Avrup ABD Jpony Knd Avustrly Diğerleri Toplm Son zmnlrd süt ürünleri, et ve et ürünleri, hzır yemekler dhil olmk üzere işlenmiş diğer gıdlr, eek mmlrı, çikolt gii ürünler önem kznmkl irlikte Btı Avrup pzrınd orgnik yş meyve - seze sektörü hl üyük ir py shiptir. Bu ğlmd konvnsiyonel yş meyve ve seze sektörünün ynı sır, orgnik yş meyve - seze sektörü çısındn d önemli potnsiyele ship oln ülkemizin, u potnsiyeli değerlendireilmesi için, Avrup Birliği ülkelerinde yşnn gelişmeleri dikktle izlemesinde fyd görülmektedir. Konvnsiyonel ürünler ihrctınd olduğu gii orgnik yş meyve ve seze ihrctınd d Hollnd ve İsril frklı konum shiptirler. Hollnd üretici, ithltçı ve ihrctçı (re-exporter) ülke olm konumunu, orgnik yş meyve ve seze sektöründe de sürdürmekte ve irçok Avrup ülkesi için dğıtımcı ülke rolünü üstlenmektedir (Gündüz ve Koç 2001). Btı Avrup ülkeleri rsınd en önemli orgnik pzrı oln İngiltere de stıln orgnik gıdlrın yklşık % 45 i kuru ve işlenmiş meyve ve sezelerden oluşmktdır. Avrup Birliği ülkeleri, ABD, İsril ve Avustrly önemli orgnik yş meyve ve seze üreticisi ülkeler olrk dikkt çekmektedir (Gündüz ve Koç 2001). 16

18 2.5 Türkiye de Ekolojik Trım Ülkemizde ekolojik trım fliyetleri 1986 yılınd Avrup'dki gelişmelerden frklı şekilde, ithltçı firmlrın istekleri doğrultusund, ihrct yönelik olrk şlmıştır. Önceleri ithltçı ülkelerin u konudki mevzutın uygun olrk ypıln üretim ve ihrct, 1991 yılındn sonr Avrup Topluluğunun Yönetmeliği doğrultusund devm edilmiştir. Dh sonr 2092/ 91 syılı yönetmeliğin 14 Ock 1992 trihinde yyımlnn 94 /92 syılı ekinde; Avrup Topluluğun ekolojik ürün ihrç edecek ülkelerin uymk zorund olduğu hususlr yrıntılrı ile elirtilmiş ve ülkelerin kendi mevzutlrını uygulmy koymlrı ve u mevzutın d dhil olduğu çeşitli teknik ve idri konulrı içeren ir dosy ile Avrup Topluluğun şvurmlrı zorunluluğu getirilmiştir (Anonim 2005). Avrup Topluluğu'ndki u gelişmelere uyum sğlmk üzere Trım Bknlığı yönetmelik hzırlm çlışmlrın şlmış ve "Bitkisel ve Hyvnsl Ürünlerin Ekolojik Metotlrl Üretilmesine İlişkin Yönetmelik" 24 Arlık 1994 trih ve syılı Resmi Gzete' de yyınlnrk yürürlüğe girmiştir (Anonim 2005).Yönetmelik; lterntif ir üretim sistemi oln ekolojik (orgnik) trımın gerçekleştirilmesini sğlmk mcı ile çıkrılmış olup Türkiye' de ekolojik trım ypn üreticilerin ürünlerinin ekolojik olrk değerlendirileilmesi için gereklidir. İster ihrct, isterse yurt içi tüketim mcıyl üretilen ürünler u yönetmelikte elirtilen kurllr doğrultusund ekolojik olrk değerlendirilmektedir. Bu konud Trım Bknlığı Ekolojik Trım Komitesi ve Ulusl Yönlendirme Komitesinde üye oln resmi ve özel kuruluşlr ile irlikte çlışmktdır. Ekolojik ürünlerin üretilmesi, işlenmesi, etiketlenmesi, depolnmsı ve pzrlnmsı şmlrınd uyulmsı gereken kurllr yönetmelikle yrıntılı olrk elirlenmiştir. Dh sonr yönetmeliğin zı mddelerinde uygulmd rstlnıln ksklıklrı gidermek mcıyl değişiklikler ypılmış, ekolojik trım fliyetleri sırsınd ypılck kusur ve htlr krşı uygulnck yptırımlrın d yönetmelikte yer lmsı sğlnmıştır. Düzeltme metni 29 Hzirn 1995 gün ve syılı Resmi Gzetede yyınlnrk yürürlüğe girmiştir (Anonim 2005) de "Orgnik trımın esslrı ve 17

19 uygulmsın ilişkin yönetmelik" 11Temmuz 2002 trih ve syılı Resmi Gzete' de yyımlnrk yürürlüğe girmiştir. "Avrup Topluluğun Ekolojik Ürün İhrç Eden 3.Ülkeler" listesinde yer lmk üzere de gerekli ilgileri içeren ir "Teknik Dosy" hzırlnrk öngörülen süre içinde Dışişleri Bknlığı knlıyl resmi şvuru ypılmıştır (Anonim 2005). Son olrk trihinde kul edilen 5262 no lu Orgnik Trım Knunu, trih ve syılı resmi gzetede yyınlnrk yürürlüğe girmiştir. Bu knun dynrk Orgnik Trımın Esslrı ve Uygulnmsın İlişkin Yönetmelik 10 Hzirn 2005 te syılı Resmi Gzete de yyımlnrk yürürlüğe girmiştir Mevcut yönetmeliğin yürütme ve izleme orgnlrı Ulusl yönlendirme komitesi Trım Bknlığı Arştırm Plnlm ve Koordinsyon Kurulu (APK) Bşknının şknlığınd; Bşknlık Devlet Plnlm Teşkiltı, Dış Ticret Müsteşrlığı, Çevre Bknlığı, Sğlık Bknlığı, Snyi ve Ticret Bknlığı, İhrctı Geliştirme Etüt Merkezi (İGEME), İhrctçı Birlikleri, Zirt Odlrı Birliği ve Ekolojik Trım Orgnizsyonu Derneği temsilcilerinden oluşmktdır. Komite ekolojik trımın geliştirilmesi ve uygulnmsı ile ilgili strtejileri elirlemek üzere yıld en z ir kere toplnır ve lınn krrlrı tvsiye niteliğinde olmk üzere Ekolojik Trım Komitesine iletir Ekolojik trım komitesi (ETK) Trım Bknlığı APK Kurulu Plnlm ve Projeler Diresi Bşknının Bşknlığınd, Trımsl Üretimi Geliştirme Genel Müdürlüğü, Korum ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Trımsl Arştırmlr Genel Müdürlüğü, Teşkiltlnm ve Destekleme Genel Müdürlüğü ve Dış İlişkiler ve Avrup Topluluğu Koordinsyon Dire Bşknlığı konu uzmnı temsilcilerinden oluşmktdır. Bu komite ülkedeki ekolojik trım fliyetlerinin tkip ve kontrolünden sorumludur. Bu nedenle kontrol kuruluşlrın çlışm izni verir, 18

20 çlışmlrını denetler, yönetmeliğin 24. mddesinde yer ln yptırımlrı uygulr, yptığı çlışmlrd Ulusl Yönlendirme Komitesinin tvsiyelerini dikkte lır Kontrol ve sertifiksyon Bilindiği gii ekolojik trım kontrollü ve sertifiky ğlı ir üretim fliyetidir. Orgnik stndrtlrın trifine uygun oln tüm tedirleri lınmış, ekolojik üretim prensiplerine uyulmuş, üretilen ürünün kimysl rtıklrdn tmmen rındırılmış olmsı, sertifiksyon için temel kriterlerdir (Anonim 2005c). Ülkemizde ekolojik trım fliyetlerinin kontrol ve sertifiksyon işlemleri, Trım Bknlığındn yetki lmış özel kuruluşlr trfındn ypılmktdır. Türkiye'de kontrol ve sertifiksyon fliyetinde ulunmk isteyen yerli ve/ vey yncı özel vey resmi kuruluşlr Trım Bknlığı ETK' ne şvururlr. Bu rd yncı kuruluşlrın dh önceden Bşknlık Hzine Müsteşrlığı'ndn çlışm izni lmış olmlrı gerekmektedir. ETK trfındn incelenen ve uygun ulunn kuruluşlr elirli ir süre için ekolojik trımı kontrol ve sertifiksyon izni verilir. Bu izni ln kontrol orgnlrı yönetmelikte yer ln teknik kontrol yöntemleri çerçevesinde fliyetlerini sürdürürler. Bugüne kdr; Türkiye'de orgnik trımı kontrol etme ve sertifiklndırm yetkisi, BCS, CERES, ECOCERT-SA, EKO-TAR, ETKO, ICEA, IMO, ORSER kontrol ve sertifiksyon kuruluşlrın verilmiştir (Anonim 2005). Bu kuruluşlr ir yndn orgnik üretimin normlr uygun, her şmsınd kontrollü, kliteli ve sertifiklndırıln ürünler olmsını sğlrken, diğer yndn gerekli kimysl, mikroiyolojik ve her türlü nlizi yerinden sğlnmış örneklerde ypmk, sonuçlrını değerlendirerek uygunluğu hlinde etiketlemek durumunddırlr. Yürüttükleri tüm fliyetlerden Trım Bknlığın krşı sorumludurlr. Anlizleri ypck kredite olmuş lortuvr ülkemizde ulunmdığındn nlizler yurt dışınd ypılmktdır (Anonim 2005). Trım Bknlığı nc yyımlnn yönetmeliğe ilve olrk ekolojik ürünler ihrctını elirli ir disipline kvuşturmk ve ltypısını hzırlmk mcıyl trih ve 19

21 22515 syılı Resmi Gzete de yyımlnn İhrct Yönetmeliği eki Kyd Bğlı İhrct Listesi nin 7. mddesi çerçevesinde ekolojik ürünlerin ihrctı kyd ğlnmıştır. Ege İhrctçı Birlikleri Genel Sekreterliği söz konusu ürünlerin kyıt ve ihrctın yönelik işlemlerde Koordintör Birlik olrk tyin edilmiştir (Gündüz ve Koç 2001). Diğer ülkelerde olduğu gii ülkemizde de henüz orgnik trım ürünleri dış ticretine ilişkin isttistiksel ltypı oluşturulmmıştır. Bhsedilen nedenle, ihrct it isttistiki değerler nck Ege İhrctçı Birlikleri kyıtlrındn izleneilmektedir (Gündüz ve Koç 2001). Ülkemizin genel konumu, kirlenmemiş ypısı ve iklim özellikleri orgnik ürünler yönü ile tüm ölgelerimizi irer kynk hline getirmiştir. Orgnik üretimde ülkemiz çok üyük potnsiyele shiptir. Anck, ugün ülkemizde irçok ürün sdece kontrollü yetiştirilmediği için orgnik ürün olrk değerlendirilmemektedir. Türkiye, orgnik trım konusund 10 yıl içinde çok hızlı ir gelişme göstermiştir. Bulunduğu coğrfik koşullr, trımd çlışn nüfusun fzl olmsı, ürün çeşitliliği gii fktörlerle orgnik trım için uygun ir konumddır döneminde üretici syısı % 5111, üretim lnı % 4821 ve ürün syısı ise %1150 ornınd rtmıştır (Bülül ve Yücel 2001). Ysl düzenlemelerin şekillendiği 1996 yılınd toplm 1947 çiftçi trfındn hektr lnd ton üretim ypılmkt iken, 2000 yılı resmileşmemiş verilerine göre yklşık çiftçi ilesi trfındn hektr lnd, uğdydn gül yprğın kdr uznn yelpzede toplm 92 türde, ton ekolojik ürün ve det orgnik fidn üretilmiştir (Çizelge 2.2) (Kirzlr 2001). 20

22 Çizelge 2.2 Türkiye de ekolojik trım ypn işletmelerin gelişimi Ekolojik Değişim Ürün (%) Göstergeleri Ekolojik Ürün Üreticisi Syısı Ekolojik Ürün Üretim Alnı (Hektr) Ekolojik Ürün syısı yılı itiriyle Türkiye nin ekolojik ürün üretimine kıldığınd; %61 i kurutulmuş meyveler,%21 i trl itkileri,%5 i üzümsü meyveler, %2 si seze, %2 si yş meyve, %2 si tıi itki ve %7 si diğer ürünlerdir (Bülül ve Yücel 2001). Türkiye de ekolojik trım ürünleri üretim ve ihrctın ilişkin isttistiksel lt ypının oluşturulmsın yönelik çlışmlr henüz tmmlnmmıştır. Günümüzde ekolojik ürün ihrctımızın ğırlıklı olrk kuru meyvelere it olduğu ve ihrctımızın yöneldiği ülke syısının 2000 yılınd 20 civrınd gerçekleştiği (Bülül ve Yücel 2001), yrıc AB ülkelerinin de u ihrctt en önemli pzrlrımızı oluşturduğu, ihrctımızın ğırlıklı olrk Almny, Hollnd, İsviçre, İngiltere ve Frns y ypıldığı görülmektedir (Çizelge 2.3) (Gündüz ve Koç 2001). 21

23 Çizelge 2.3 Türkiye nin ekolojik ürün ihrctının ülkelere göre dğılımı (Anonim 1999) Ekolojik Ürün İhrctı Ypıln Ülkeler EkolojikÜrün İhrctı (ton) Ülkelerin Ekolojik İhrctımızdki Pyı (%) Almny Hollnd İsviçre İngiltere Frns Dnimrk Itly Avustury Belçik Isveç ABD Toplm Çizelge 2.4 te yıllr göre ülkemiz ekolojik ürün ihrct değerleri verilmiştir yılınd kg orgnik ürünü, dolr krşılığınd ihrç ederken, u rkm 2004 yılınd yklşık 2 ktın çıkrk kg olmuştur. Krşılığınd dolr gelir elde edilmiştir. Çizelge 2.4 Yıllr göre ülkemiz ekolojik ürün ihrct değerleri (Anonim 2005d) Yıl Miktr (kg) Tutr ($)

24 Elm, rmut, şeftli, erik, incir, çilek, vişne, pttes, soğn ve ezelye ülkemizden yş olrk ihrctı ypıln orgnik meyve ve sezeler olrk dikkt çekmektedir. Türkiye de ihrct ypıln ülkelerdeki çok uluslu şirketler ile yerli üreticilerimiz rsındki sözleşmeli trımı kpsyn ilişkiler sonucund, ekolojik üretim ypn üretici syısı gittikçe rtmktdır yılı ithlt verilerine kıldığınd, en fzl ithltın Almny dn ypıldığı, unu Çek Cumhuriyeti nin izlediği görülmektedir (Çizelge 2.5). Her iki ülkeden de dh çok eek mmsı ithltı ypılmktdır. Çizelge 2.5 Ülkemiz 2004 yılı ekolojik ürün ithlt verileri (Anonim 2005d) Ürün cinsi Miktrı (ton) Ülke Ayçiçek yğı 4.94 Almny Çorlıklr,çor kremsı ve ulyon 7.52 Almny Fesleğen-kekik 0.77 Almny Mydnoz 0.77 Almny Thıl rı 1.8 Frns Erikli, incirli müsli iskivü 1.2 Frns Çikolotlı içecek 1.07 Frns Müsli crunch ve müsli 9.17 İsviçre Soğuk meyve krışımı 1 Almny Heres de provence 0.77 Almny Vnilylı soy içeceği 0.07 Frns Beek mmsı Almny Beek mmsı Çek Cum. Beek mmsı İngiltere Beek mmsı Polony Klsiyumlu soy içeceği 720 litre Almny Hvuç Suyu 999 litre Almny Ülkemizde yetiştirilen ekolojik ürünlerin, yetiştirildikleri ölgelere göre dğılımın kıldığınd Ege ölgesinin önde geldiği, unu sırsıyl İç Andolu, Krdeniz ve Doğu Andolu ölgelerinin izlediği görülmektedir (Çizelge 2.6). 23

25 Çizelge 2.6 Ekolojik ürün üretiminin ölgelere göre dğılımı (Anonim 2000) Ürünler Ege Bölgesi Krdeniz Bölgesi İç Andolu Bölgesi Doğu An. B. Üzüm X İncir X Domtes X Çmfıstığı X Ceviz X Bdem X Susm X Nohut X Zeytin X Kpri X Pmuk X Kekik X Adçyı X Toz Bier X Kuşurnu X Defne X Pirinç/Fındık X Bl X Mısır X Çy X Elm X X X Kysı X Erik X Vişne X Hşhş X Fsulye X Kimyon X Anson X Çörekotu X Buğdy X Antepfıstığı X Dut X Mercimek X 24

26 2.6 Orgnik Çilek Yetiştiriciliği Çilek, üzümsü meyveler gruunun en önemli üyesi olup, çok frklı ekolojilerde ekonomik olrk yetiştirileilmektedir. Düny çilek üretiminin yklşık %98 i kuzey yrım kürededir. Düny üretiminin %20 sini sğlyn Amerik Birleşik Devletleri ni, İspny, Jpony, Polony ve İtly izlemektedir. Ülkemizde de çilek yetiştiriciliği giderek rtmktdır yılı verilerine göre ülkemizde ton çilek üretilmektedir (Anonim 2005). Pzrd tze meyvenin z olduğu ir dönemde olgunlşmsı nedeniyle, yüksek fiyttn pzrlnilmektedir. Ayrıc ytırımlrın kıs zmnd geri dönmesi nedeniyle, küçük ile işletmeciliğine de uygundur. Çilek yetiştiriciliğinde irim lndn elde edilen kznç, diğer ürünlerin irçoğun göre dh yüksektir (Ağoğlu 1986). Çilek yetiştiriciliğinin önem kznmsınd diğer ir etken de çileğin insn sğlığı ve eslenme çısındn sğldığı yrrlrdır. Özellikle C vitmini kımındn zengin oln u meyvenin, 100 grmınd 100 mg kdr çıkilen C vitmini ulunmktdır. Çilek, sindirimin kolylştırılmsınd üyük rolü oln selüloz kımındn d zengindir. Elljik sit içeriğinin yüksek olmsı nedeniyle, knseri önleyici etkisinin olduğu ilinmektedir. Ayrıc 100 g çilek meyvesi klori vermekte, önemli miktrd slisilik sit, A, B vitminleri, klsiyum, demir, fosfor gii minerl mddeler ve çok z miktrd rom, iyot ve kükürt içermektedir (Türemiş vd. 2000). Ypıln ıslh çlışmlrı syesinde, pek çok ölgeye ve koşullr dpte oln çilek, lterntif ürün olrk giderek dh fzl önem kznmktdır. Ayrıc küçük ölçekli yetiştiriciler için, çoğu üründen dh krlı oluşu, yygınlşmsını teşvik etmektedir. Bununl irlikte ekolojik yöntemlerle ypıln yetiştiriciliği, geleneksel yetiştiriciliğe ornl dh msrflı ve zhmetli ir uygulm olrk ifde edilmektedir. Yncı ot ile hstlık ve zrrlılrl mücdelede sentetik pestisitlerden tmmen rındırılmış yöntemler uygulnmkt, özellikle iyolojik mücdele yöntemlerine şvurulmktdır. Bu yöntemler çoğu zmn sentetik uygulmlr kdr etkili olmmkt, tek şın ypıln ekolojik uygulmlrdn ziyde, komineli olrk kısmen de ols şrı 25

27 sğlnilmektedir. Genel olrk orgnik uygulmlrl elde edilen ürün, klite ve miktr kımındn geleneksel çilek yetiştiriciliğinin seviyesine ulşmmktdır (Er 1999). Çileğin orgnik yetiştiriciliğinde, üretim mliyetlerine eklenen msrflr, mliyetleri rtırmktdır (Güleryüz vd. 2001). Orgnik yetiştiricilikte, sentetik güreler ve pestisitlerin kullnımı engellenmekte, toprğın ypısı iyileştirilerek hstlık ve zrrlılrl iyolojik mücdele sğlnmktdır. Üreticiler u uygulmlrd, sertifiksyondn sorumlu kuruluşlrın elirlediği şrtlr uymkl yükümlüdür. Özellikle; herisitlerin kullnımının zltılmsı için toprk işleme, mlçlm, toprk solrizsyonu ve uhr uygulmlrı gii tekniklerle yncı ot kontrolünün sğlnmsı, toprkt yeterli seviyede orgnik mterylin ulundurulmsı ve diğer esin mddelerinin ilvesinde orgnik kynklı unsurlrın ( kompost, kn tozu, kemik unu, lık rtıklrı, yosun ekstrktlrı, yprk çürüntüsü, odun rtıklrı, hızr tlşı, yeşil güre-klgiller ve hyvn güresi gii) kullnılmsı orgnik çilek yetiştiriciliğinde temel oluşturmktdır (Güleryüz vd. 2001). Ekolojik yöntemlerle çilek yetiştiriciliğine ilgi gün geçtikçe rtrken, pzr pyı d üyümektedir (Anonim 1999). Bütün unlr rğmen, orgnik çilek üretim yöntemlerinin üreticiler trfındn enimsenmesi, ekim nöeti, uygun örtü itkisi seçimi, yeterli yncı ot kontrolü, hstlık ve zrrlılrl iyolojik mücdele, orgnik güreleme gii zı uygulmlrın çok iyi ir şekilde yerine getirilmesini zorunlu kılmktdır. Orgnik yetiştiriciliğin, ilve msrflrı orgnik ürünlerin pzrdki değerlerinin dh yüksek olmsı syesinde telfi edilmektedir. Dünyd toplm ton çilek yetiştirilmektedir. Bu ürün miktrının thminen % 4.8 i ekolojik yöntemlerle yetiştirilmektedir (Anonim 1999). Ülkemizde ise son isttistiklere göre ton oln toplm çilek üretiminin % 2.07 si ( ton) orgnik yöntemlerle üretilmektedir (Anonim 2003). 26

28 Ekolojik çilek yetiştiriciliğindeki tüm ek uygulmlr, verim ve klitedeki düşüklüklere rğmen; çevre ilincinin rtmsı, doğl ürünlere tlein yükselmesi çilek yetiştiriciliğinde ekolojik uygulmlrı teşvik etmektedir (Anonim 1999). Ekolojik çilek yetiştiriciliğinde kullnıln zı uygulmlr şğıd özetlenmiştir Orgnik çilek yetiştiriciliğinde yncı ot kontrolünün sğlnmsı Plstik mlç kullnılmsı Dikiminden önce ve yer hzırlığı şmsınd yncı otlr orgnik çilek yetiştiricilerinin krşılştıklrı en önemli sorunlrdn iridir. Özellikle itki yşlnmsı ile u sorun dh d rtmktdır. Ot sorunu nedeniyle plstik mlç uygulmsı hem orgnik hem de geleneksel çilek yetiştiriciliğinde giderek yygınlşmktdır. Sdece ABD deki çilek yetiştiriciliğinin %90 ı u yöntemle ypılmktdır. Essı, siyh y d frklı renklerdeki plstik örtünün yetiştirme ystıklrı üzerine kptılmsın dynmktdır. Bu sistemde dml sulm knllrı örtünün ltındn, örtme işlemi ypmdn önce geçirilmekte ve u yöntem syesinde mükemmel ir yncı ot kontrolü sğlnmktdır. Aynı zmnd meyveler temiz ve dh iri olmktdır. Bu vntjlr rğmen, sistemin zı dezvntjlrı d ulunmktdır. Plstiklerin 1-2 yıl kullnıldıktn sonr tılmk zorund klınmsı, çevresel sürdürüleilirlik çısındn olumsuz ir durum orty çıkrmktdır. Çevresel mliyetler düşünüldüğünde; uzun vdede plstik mlç kullnımının hem sürdürüleilir, hem de ekonomik olmdığı svunulmktdır. Soğuk iklimlerde plstiğin kıs sürede deforme olmsı nedeniyle msrflr dh d rtmktdır. Ayrıc ypıln rştırmlr, fzl syıd plstik örtü mlçlmsının ypıldığı toprklrd, orgnik mlçlm ypıln toprklr göre su kyının dh yüksek ve yüksek düzeydeki su kyındn dolyı erozyon riskinin de 15 kt dh fzl olduğunu göstermektedir. Bütün u olumsuzluklr rğmen uzun yıllrdır yncı ot mücdelesinde u sistem kullnılmktdır (Anonim 2003). 27

29 Meknik kontrol Avrup d üreticiler ve rştırmcılr trfındn u konudki çlışmlr hlen devm etmektedir. ABD deki son çlışmlrd, çilek yetiştiriciliğinde çeşitli let ve ekipmnlrın (çp ve tırmık özelliklerinde let ve ekipmnlr) ekonomik olrk yncı otlrın kontrolünde kullnılildiği gözlenmiştir. Ayrıc diğer ekipmnlrl krşılştırıldığınd, u let ve mkinlrl iki kt dh şrılı ir yncı ot kontrolü sğlnildiği ifde edilmektedir (Wttkins 1989) Biyolojik kontrol yöntemleri Yncı ot kontrolünde herisit kullnımının yygınlşmsındn önce, özellikle kzlr u mçl kullnıln evcil hyvnlrdndı. Fkt kzlrın zı otlrl sınırlnn mücdelede kullnılilir olmlrı, şk yöntemlerin de u mçl kullnımını gerekli kılmıştır Orgnik mlç kullnımı Çilekler, özellikle kuzey ölgelerde kış zrrındn korunmk mcıyl hızr tlşı gii orgnik mteryllerle örtülmektedir. İlkhrd tırmıklrl sır rlrın lınn hızr tlşı, zı yncı otlrın kontrol ltınd tutulmsını ve meyvelerin temiz klmsını sğlmktdır. Arştırmlr, prçlnmış ve yırtılmış kğıt prçlrının d u mçl orgnik mlç kdr güvenli ir şekilde kullnılileceğini göstermiştir. Yncı ot kontrolüne yönelik olrk mlç uygulmsı, kış şlngıcınd itkileri de örtecek şekilde 10 cm klınlığınd kğıt ve krton prçlrının yüzeye serilmesi şeklinde gerçekleştirilmektedir (Pttern nd Neuendorff 1990) Yncı ot kontrolünde kullnıln örtü itkileri de cnlı mlçlr gruund incelenmektedir. Bu mçl uzun oylu çyır otu, kdife çiçeği, esmer uğdy, çvdr otu ve sudn otu gii türlerin kominsyonlrı kullnılmktdır. Bu itkiler; hızlı üyümeleri, su ve esin mddeleri isteklerinin z olmsı, yncı otlrl mücdele yeteneklerinin yüksek olmsı gii nedenlerle tercih edilmektedir. Arştırmlr sudn otu 28

30 tohumlrının ekimi ve kışın hızr tlşıyl irlikte komineli kullnılmsının herisitler kullnılmksızın kul edileilir ir yncı ot kontrolünü sğldığını göstermiştir. Ayrıc yygın olrk u mçl kullnıln çvdr otu slgıldığı kimysl ileşikler nedeniyle ir yıllık yncı otlrın gelişimini skı ltınd tutmktdır (Dr 1986) Buhr uygulmsı Buhrl ypıln yncı ot kontrolü için, levle ypıln mücdelede kullnıln donnım enzer ir let kullnılmktdır. Bu uygulmd uhrın direkt olrk yncı otun üzerine uygulnmsı ile otlrın soldurulmsı sğlndığı için, u işlemin toprğın uhrl ypıln sterilizsyonundn yırmk gerekmektedir. Genelde pek çok yetiştirici için kullnımı msrflı ols d, koopertifler şeklinde irleşmiş üreticilerin ve yeniliğe çık oln çiftçilerin kullnımın uygun ir yöntem olrk ifde edilmektedir (Ames nd Born 2000) Mısır gluteni uygulnmsı Ypıln rştırmlr, mısır tozu ve mısır gluteninin zı yncı ot tohumlrının çimlenmesini engellediğini göstermiştir. Mısır gluteni yüksek düzeyde zot içerdiğinden (% 10), güre yerine de geçmektedir. Çok yıllık yncı otlrın çoğund etkisiz olmsın rğmen, orgnik çilek yetiştiriciliğinde yygın oln yncı otlrl mücdelede yrdımcı ir uygulm olrk önemlidir. Yğışlı koşullrd mısır gluteninin herisit etkili mddeleri, toprktn süzülerek uzklşmkt, fkt geride kln zot, yncı otlr için uzun dönemde fydlı klilmektedir. Bu nedenle öyle iklim koşullrının ulunduğu ölgelerde, u uygulm pek önerilmemektedir (Nonnecke nd Christins 1993) Dokum friksı rtıklrının kullnılmsı Dokum friksı rtıklrı düzenli olrk kullnıldığınd, plstik mlç kdr etkili olilmektedir. Bunlrın plstik mlç göre en önemli üstünlüğü, su ve hvyı d geçireilmeleridir. Kullnımının ilk yılınd plstiğe göre dh fzl msrf gerektirse de 29

31 kliteli frik rtıklrının uzun yıllr kullnılilmesi, ütün dönem dikkte lındığınd, plstik mlç göre dh ekonomik olduğu görülmektedir. Su ve hvyı geçirdikleri için, plstik mlç kullnımınd gereken sulm knllrının plstiğin ltındn geçirilme zorunluluğu d u uygulm syesinde ortdn klkmktdır (Ames nd Born 2000) Metil romit uygulmsın lterntifler Geleneksel çilek yetiştiriciliğinde metil romid kullnımı yygın ir uygulm olrk dikkti çekmektedir. Fkt metil romidin toksik etkiye ship olmsı ve ozon tksın zrr vermesi nedeniyle kullnımı çoğu yerde ysklnmış ve sınırlndırılmıştır. Orgnik üreticiler u mçl uhr ve solr rdysyon kullnmktdırlr. Buhr sterilizsyonu geniş lnlrd prtik olmmkl irlikte küçük lnlrd ypıln çilek yetiştiriciliğinde tercih edilmektedir. Yzlrı sıck ve yeterince güneşli geçen yerlerde, toprk solrizsyonu, pek çok yncı ot türü, nemtot ve yygın ptojenlere krşı etkili olmktdır. Solrizsyonl irlikte, ekim nöeti, örtü itkileri ve nds gii diğer lterntif uygulmlr için en önemli sorunlrdn irisi, yetişme sezonunun önemli ir kısmınd y d ütününde toprğın itki örtüsü ile kplı olmsıdır. Uzun yıllr süren rştırmlrd, frklı orgnik mteryl ve kompostolrl, lık rtıklrı ve hyvn güresinin toprğ ilvesinin hstlık ve nemtotlrın kontrolüne yrdımcı olileceğini, m hiçir zmn metilromidin sğldığı kontrol gii ir engellemenin söz konusu olmycğını göstermiştir (Güleryüz vd. 2001). Bilindiği gii toprkt iyolojik düzenin tesisinde etkili ir fktör de mikroiyl ntgonizmdir. Bununl, toprktki orgnik mdde miktrı yükseltilerek pek çok nemtot ve ptojene krşı ntgonist etki ypn mikroorgnizmlrın populsyonu rtırılmktdır. Bu mçl ticri olrk, Soil Grd (toprk kynklı çilek hstlıklrın krşı) ve DiTer (nemtotlr krşı) kullnılmktdır. Her iki ürün de doğl mikroorgnizmlrdn oluşmktdır. Ekim nöeti, nds ve özel örtü itkileri gii diğer kullnılilir lterntifler öncelikle lınmsı gerekli kültürel önlemler olup, metil romidin kullnıldığı pek çok sorun krşı dynımı rtırmktdır. Örneğin genellikle nemtotlr için konukçu olmyn çim itkileri nemtot kontrolüne yrdım 30