BATI KARADENİZ BÖLGESİNDE KERESTE SANAYİiNE İLİŞKİN

176 BATI KARADENİZ BÖLGESİNDE KERESTE SANAYİiNE İLİŞKİN OPTİMAL YAPININ SAPTANMASI DETERMINATION OF THE OPTIMUM STRUCTURE OF SAWMILL INDUSTRY IN WESTERN BLACK SEA REGION Dr. Ergün İLTER ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYlNLARI Teknik Bülten Serisi No : 176

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.... 1.0. GİRİŞ.... 2.0. TÜRKİYE'DE SANAYiLEŞME VE KERESTE SA- NAYİİ.... 2.1. Türkiye' de Sanayileşme Sürecinde izlenen Politikalar.... 2.2. Türkiye Ormancılık Politikasında Kereste Sanayii 2.3. Türkiye Kereste Sanayii Dengesizliğinin Nedenleri 2.4. Sanayileşme Yöntemleri ve Kereste Sanayii...... 2.5. Kereste Sanayiinde İşletme Kuruluş Yerinin Seçimi.... 2.6. Kereste Sanayiinde İşletme Kapasitesi... 3.0. VERiLERiN TOPLANMASI.................. 3.1. Orman Kaynak Potansiyeline İlişkin Verilerin Elde Edilmesi....................................... 3.2. Kerestelik Tomruk Talep Verilerinin Elde Edilmesi.... 3.3. Kerestelik Tomruk Arzı Verilerinin Elde Edilmesi 3.4. Kereste Sanayii Yapısına İlişkin Verilerin Elde Edilmesi.... 3.5. Kerestelik Tomruk Taşıma Maliyet Verilerinin Elde Edilmesi.................................... 3.6. Kereste Fabrikalarında imalat Maliyet Verilerinin Elde Edilmesi................................. 3.7. Kereste Fabrikalarından Talep Merkezlerine Kereste Dağıtım Maliyet Verilerinin Elde Edilmesi 4.0. VERiLERiN DEGERLENDİRİLMESİ............ 4.1. Orman Kaynak Potansiyelinin Belirlenmesi... 4.2. Kereste Tomruk Talebinin Tahmin Edilmesi... 4.3. Kerestelik Tomruk Arzının Tahmin Edilmesi 4.4. Kereste Sanayii Yapısının Belirlenmesi... 5 7 ll ll 13 14 15 16 18 19 19 19 19 20 20 21 21 21 21 24c 24 25 3

4.5. Kerestelik Tomruk Talebi - Kerestelik Tomruk Arzı ve Kereste Sanayii ilişkisi.................. 48 4.5.1. Ülke Genelinde Mevcut ilişki............... 48 4.5.2. Batı Karadeniz Bölgesinde Mevcut ilişki... 49 4.5.2.1. Bolu Orman Bölge Müdürlüğünde Mevcut ilişki........................ 49 4.5.2.2. Kastamonu Orman Bölge Müdürlüğünde Mevcut İlişki............... 50 4.5.2.3. Zonguldak Orman Bölge Müdürlüğünde Mevcut İli ş ki............... 50 4.5.3. Doğu Bölgesinde Mevcut ilişki............ 50 4.5.3.1. Marmara Bölgesinde Mevcut ilişki 50 4.5.3.2. Doğu Karadeniz Bölgesinde Mevcut ilişki.............................. 50 4.5.3.3. Güney Anadolu Bölgesinde Mevcut ilişki.............................. 51 4.5.3.4. Ege Bölgesinde Mevcut ilişki...... 51 4.5.3.5. İç Anadolu Bölgesinde Mevcut ilişki.............................. sı 4.5.3.6. Doğu Anadolu Bölgesinde Mevcut ilişki............................. sı 4.6. Kereste Sanayilnde Optimal İşletme Kuruluş Yerlerinin Seçimi................................. 4.7. Kereste Sanayiinde Optimal İşletme Kapasitesinin Belirlenmesi................................. 52 4.8. Optimal Kapasiteli Optimum Kuruluş Yerlerinin Belirlenmesi............... 5.0. BULGULAR VE TARTIŞMA... 58 6.0. SONUÇ VE ÖNERiLER... 71 ÖZET...... 73 SUMMARY............ 75 KA YNAKÇA............... 77 S2 S3 4

ÖNSÖZ Bu araştırma, Türkiye Kereste Sanayiine ilişkin uygun teknoloji kullanan, optimal kapasiteli ve optimal kuruluş yerlerine salı.ip optimum yapının belirlenmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Problem, ülke düzeyindeki orman kaynakları, pazarlar ve odun kökenli sanayilerle ilişkilidir. Orman kaynaklarından sağlanan ana orman ürünlerinden; tomruk, direk ve sanayi odunu istenilirse kereste sanayiinde odun hammadde girdisi olabilmektedir. Rasyonel faydalanma gereği ise, kerestenin yalnızca kerestelik- tomruktan üretilmesidir. Bu nedenle, orman kaynaklarının arz durumu yansıtılırken yalnızca kerestelik- tomruk elde edilebilirliği alınmıştır. Pazarlardaki kereste talebi; kullanım yerleri ve tüketici tercihlerine dayalı olarak farklılaştığından, doğal olarak türetildikleri ke' restelik- tomruk talepleri de farklılaşn:ıaktadır. Kullanım yerleri ve tüketici alışkanlıklarının gerektirdiği kerestelik- tomrukların; tür, boy ve kalite itibariyle ele alınması ve buradan talep tahminlerine gidilmesi, zaten çok boyutlu olan problemi karmaşıklığa götüreceğinden, pazar yerlerinde kerestelik tomruk için tüketici tercihlerinin farklılaşmadığı kabul edilmiştir. Kereste sanayii işletmelerinde birincil amaç; pazar taleplerine dönük. olasıl en yüksek düzeyde kereste üretmektedir. Bu amaç, genellikle, kerestelik - tomnık girdisinde hammadde kısmi verimliliğinin en yükseğe çıkarılmasını gerektirmektedir. Bunun için de; kerestelik - tomnık girdisine ilişkin özelliklere dayalı olarak uygun kereste sanayii teknolojilerini kullanan en uygun kapasitelerin sa.ptanması gerekmektedir. Bu tür bir saptama kereste sanayiinde işletmeler düzeyinde mevcut koşullara göre en uygun teknolojilerin seçimini ve bu teknolojilere dayalı olarak iş- zaman- maliyet ilişkilerinin bilinmesini gerektirmektedir. Ancak, bu ilişkileri belirleyen temel araştırmalar 5

Ülkemizde henüz yapılmamıştır. Bir başka ülkedeki bu tür ilişkilerin Ülkemizde aynen kullamlması da hatalı sonuçlara götürebilir. Bu düşüncelerle, optimal kapasitelerin saptanmasında yöntem olarak yöresel mevcut koşulların getirdiği kısıtlar içinde kalınmıştır. Orman işletmeciliğinin hemen tamamının Devletçe, odun kökenli sanayii işletmeciliğinin hem devlet hem özel teşebbüsce, orman ve sanayii ile sona erdiren tüketiciler arasındaki dağıtım işletmeciliğinin özel teşebbüsce yapıldığı Türkiye gibi ülkelerde odun kökenli sanayii planlamaları, herhangi bir sanayi özeline ve belli bir yöreye indirgenmemeli, ülke genelinde bir tüm olarak ele alınmalıdır. Ancak, bu kapsamda bir çalışma da, belirli uzmanlık dallarında uzmanlaşmış belli sayıda personel, yeterli para ve uzunca bir zamanı gerektirmektedir. Çalışmamızda, personel para ve zaman kısıtı olduğundan, önemli olduğu daha önce belirtilen orman kaynakları, pazarlar ve odun kökenli sanayiler ilişkisi açısından ülke genelinde en ekstrem özellikler göstermesi nedeniyle Batı Karadeniz Bölgesi seçilmiştir. Odun kökenli sanayi planlamalarında, kereste sanayiini diğerlerinden ayıran en belirgin özelliklerden birisi, kereste sanayiinin diğer odun kökenli sanayileri sürükleyici fonksiyonudur. Bu özellik onu, diğer odun kökenli sanayi planlamalarındaki yersel dağılım, kapasite ve teknoloji tercihlerinde de etkili olduğunu göstermektedir. Türkiye kereste sanayii yapısı, Ülke genelinde ve bölgeler özelinde orman kaynağının doğal dağılımına aykırı bir yapısal dağılım göstermektedir. Ormanlık yörelerdeki yetersiz sanayileşme yöresel ekonomik ve toplumsal sorunlar yaratmaktadır. Kereste sanayiindeki bu tür yapısal dengesizlikler, sanayileşmenin ilk aşamalarında bir strateji olarak kabul edilmekte ise de, ilk aşamasım tamamladığı söylenebilen ülkemiz gibi yerlerde sosyoekonomik dengesizlikler oluştururlar ve sermaye veriminin düşmesine neden olurlar. Bu sorunun çözümlenebilmesi için kereste sanayiine ilişkin hedeflerin bilinmesi gerekmektedir. Çok boyutlu olan bu sorunun çözümü, uzun dönemidir. Çalışmanın ormancılığımıza ve odun kökenli sanayiimize hayırlı olmasını dilerim. 6 Dr. Ergün İLTER

1.0. GİRİŞ VE LiTERATÜR ÖZETi Kalkınma için sanayileşme vazzgeçilmez bir zorunluluktur. Yeryüzünde kalkınmış fakat sanayileşmemiş hiçbir ülke gösterilemez. Ülkemiz kalkınmasında her sektöre olduğu gibi Ormancılık ve Orman Ürünleri Sanayii sektörlerine de belli görevler düşmektedir. Anayasa ve kalkınma planlarıyla bu iki sektöre verilen görevlerin nasıl yapılacağı ormancılık ana ilke ve politikalarında gösterilmiş ise de, uygulamasında bugüne değin yeterli etkinlik sağlanamamıştır. Benimsenmiş ormancılık ana ilke ve politikalarına yeterince uyum- sağlanamaması, odun kökenli pazarlar, orman kaynakları ve odun kökenli sanayiler arasında gerekli ilişkiyi engellemiş, sanayi faaliyetlerinin ülke sathına dağılımı konusundaki belli bir strateji eksikliğinin odun kökenli kurulu sanayilerin yersel dağılımında devam ettirilmesi nedeniyle de, genelde görülen bölgesel dengesizliklerin odun kökenli sanayi dağılımına yansıması engellenememiştir. Odun kökenli ürün pazarları, orman kaynakları ve odun kökenli sanayi kurulu kapasitelerinin bölgesel ve ulusal düzeylerdeki yukarıda belirtilen dengesizlikleri içinde en büyük pay kereste sanayiindedir. Bu dengesizlik, planlı ormancılığı tehdit etmektedir. Planlı işletilmediği takdirde yenilenebilir özelliğini kaybeden ormanlanmız, kendilerinden beklenen işlevleri yerine getirme özelliklerini giderek yitirmektedirler. Birbirine bağlı olan bu olumsuzlukların bugünden giderilmemesi, sorunun giderek büyümesi, ormancılık ve orman ürünleri sanayii sektörlerinin dışına taşması nedeniyle çözüm giderek güçleşmektedir. Sorun; odun kökenli sanayi ürünlerine ilişkin taleplerin, optimal kapasiteli, uygun teknoloji kullanan, optimal kuruluş yerlerinde tesis edilmiş, kaynak ve diğer odun kökenli sanayilerle ilişkileri düzenlenmiş odun kökenli sanayi işletmelerinden karşılanmasının 7

planlanmasıdır. Çalışmamız, sadece kereste sanayii işletmelerini kapsayacak biçimde sınırlandırılmıştır. Soruna ilişkin çalışmalarda bugüne değin genellikle sorunun kapsadığı bütünlük içinde bir arayıştan ziyade, kapsamdaki alt işler bazında ayrı ayrı ele alınmış, etüd edilmiş ve bazı sonuçlara vanimıştır: Yiğitoğlu çalışmasının sonucu (1941) : «Ürmancılığımızın istilısal politikasını ihracat yönüne çevirme hatalı olun> biçiminde özetlenebilir. Burada, bir bakıma İçe Yönelik Sanayileşme Politikasının Ülkemiz Ormancılığı ve odun kökenli sanayileri için üstünlüğü savunulmakta ve uyulması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Gülen (1965): «Kereste sanayiimizi, hammadde tedariki, mülkiyet durumu, kapasite sınıfları, teknoloji tercihleri, işgücü dağılımı, vb. faktörlere dayalı olarak analiz etmekte, verimlilik düzeylerinin düşüklüğüne işaret ederek, arttırılması» önerilerinde bulunmaktadır. DiE, «Sanayi Envanterinden» (1958): Kereste sanayiimizde işletmeler itibariyle çalıştınlan işgücüne göre kapasite sınıflamasına gidilebilmekte ve 10 üzerinde işçi çalıştıran işletmelerin, 10 altında işçi çalıştıranlara oranla daha verimli çalıştıkları sonucu çıkarılabilmektedir. DPT, «Kalkınma Planları» (1963, 1968, 1973, 1978) ile başlangıçtan beri İçe Yönelik Sanayileşme Politikasını benimsemekte ve odun kökenli sanayilerin küçük kapasiteli dağınık işletmelerinin uygun teknolojiye sahip optimal kapasiteli ve optimal kuruluş yerlerine dönüştürülmeleri için iyileştirmeler önermektedir. Hagenstein (1964), Reed (1975) Webb'in (1980) : Araştırmalarında belirli bir bölgede belirlenmiş kapasitelerdeki kereste, yongalevha, mobilya ve selüloz sanayilerine ilişkin yeni işletme yeri ara-. yışlarında kuruluş yeri faktörleri; odun hammaddesi, taşıma, lokal vergiler, elektrik ve sanayi yeri temin edilebilirliği olarak sıralanmakta ve maliyet temeline dayalı karşılaştırmalada sonuca gidilmektedir. Montagne çalışmasında (1964): Kereste sanayiinde işletme ekonomisi ve maliyetleri incelenmekte ve hesaplanma biçimleri gösterilmektedir. 8

Page (1972): Kereste sanayiinde kapasite saptanmasına ilişkin dikkat edilecek hususlan «kaynağın kerestelik- tomruk arz potansiyeli, mamül pazar büyüklüğü ve genişleyebilme olasılığı, mamül pazarlarının yersel dağılımı, orman kaynağının işletilme ilkeleri, kerestelik- tomruk girdisinin dağılımı, kerestelik- tomrukların çap ve boy dağılımları ve sermaye miktarı olarak özetlemektedir». Bir başka çalışmasında (1978); «kereste sanayiindeki kapasite sınıfları ayırırnma değinmekte, emek- yoğun ve sermaye yoğun teknolojilerinin hangi kapasite sınıflarında kullanılabileceğini açıklamaktadır». Bosman araştırmasında (1972): Kereste sanayiinde işletme kapasiteleriyle üretim maliyetleri arasındaki ilişki araştırılmakta ve kapasite büyümesi ile maliyetierin düşmesi arasında doğrusal ilişki olduğu sonucuna varılmaktadır. Okamura (1976), Shiota ve Schniewind (1980) makalelerinde; Japonya'da İçe Yönelik Sanayileşme Politikasına dayalı olarak yapılan uygulamalarla, kereste sanayiinde küçük kapasiteli dağınık birçok tesisten oluşan, entegrasyondan uzak bozuk yapının, uygun teknolojiye sahip optimal kapasiteli ve optimal kuruluş yerine sahip dengeli bir yapıya kavuşturabilirliği gösterilmektedir, Ormancılık Ana Planında (1976): «Ürman ürünleri sanayiinin küçük kapasiteli, eski teknoloji kullanan, entegre edilmemiş, kaynak ve pazar ilişkileri düzenlenememiş dolayısiyle atıl kapasite oranı yüksek çok sayıda birimlerden oluştp.ğuna» değinilerek, yapısal iyileştirme zorunluğu belirtilmekte, kereste sanayiinde optimal yapıya ulaşabilme için gerekli teknik, mali ve yasal düzenlemenin.getirilmesi önerilmektedir. Albin (1978) : Gelişmekte olan ülkelerde odun kökenli sanayi lerin planlanması üzerinde teknik kriterlerin önemine değinmekte ve planlama evrelerini göstermektedir. Çağlar çalışmasında (1980) : Orman ürünleri sanayilerinin ülke yüzeyine dağıhmıyla orman varlığı arasmda istatistiksel olarak anlamlı bir bağıntı olmadığı yansıtılmaktadır. İktisat Kongresi Tebliğlerinde (1981) : Orman ürünleri sanayii, Tarıma Dayalı Sanayi kapsamına alınmakta, kapasite düşüklüğü ve hammadde tedarikleme sorunları gösterilmekte, Geleneksel Üretimde Uzmanlaşma, sanayileşme politikası üzerinde durulmakta, dış satırnın özendirilmesi önerileri getirilmektedir. 9

Akyıldız ve Gerçek'in çalışmalarında (1984): Orman ürünleri sanayilerinde, sanayiler ve işletmeler itibariyle yersel dağılım, kapasite sınıfları ve mülkiyet envanteri ortaya koyulmakta, kapasite ve hammadde ilişkisinin zayıflığı vurgulanmakta ve iyileştirme zorunluğu getirilmektedir. İlter'in çalışmasında (1985) : Ülkenin çeşitli bölgelerinde farklı yapısal özellikler gösteren kereste sanayiinde yenilerinin planlanması durumunda karşılaşılacak problemierin kapasite ve kuruluş yeri açısından farklılıkları gösterilmekte ve kapasitelerin sağladığı ekonomilerin tahmininde; yaşatma tekniği, maliyet karşılaştırmaları, farklı kapasitelerdeki işletmelerde gerçekleşen tarihsel maliyet gelişimi ve mühendislik maliyet verilerine dayalı olarak geliştirilebilir hipotetik karşılaştırmalar gib~ dört teorik yaklaşım olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca, bir bölgede bir kereste sanayii işletmesine ilişkin kapasite ve kuruluş yeri belirlenirken, odun kökenli diğer sanayilerle toplam sistemdeki etkileşimin düşünülmesi gerektiği işaret edilmekte, sistemdeki sanayilerde işletmelerin mal hatlarının ve mülkiyet yapılarındaki dinarnizmin sorun karmaşıklığı açıklanmakta ve bu gibi durumlar için sistemin toplu olarak ele alınması ileri sürülerek, bunun için de; optimizasyon tekniklerinden yararlanma önerilmektedir. ülkemizdeki gözlemler, kereste sanayiinde kurulu işletmelerin genellikle kurulduklan yerlerde faaliyet hacimlerini bir süre sonra düşürdüğünü ve/veya tamamen durdurduğu ya da bir başka kuruluş yerine aletararak sürdürdüğünü, göstermektedir. Ülkemiz' de kereste sanayii işletmelerinin kuruluş yerleri genellikle bir etüde dayandırılmamış olmakla birlikte, başlangıçta, gerek kapasite, gerek teknoloji ve gerekse kuruluş yeri açısından optimum koşullara sahip bir kereste işletmesi de zaman içinde teknolojideki gelişmeler, talep merkezlerindeki yer ve hacim değişiklikleri, yangın, fırtına, sel, kaçak, kesimler, vb. beklenmedik olaylarla hammadde kaynağındaki farklılaşmalar, gibi nedenlerle en uygun olma niteliğini yitirebilirler. Bu nedenle; işletme kuruluş yerlerinin zaman içinde koşullara bağlı olarak yer değiştirme sorunu: (1) Mevcut tesislerin genişletilmesi, (2) Mevcut tesislerin genişletilmesi yerine yan sanayilerden yararlanılması, (3) Mevcut tesislerin olduğu gibi hurda fiyatına satılması ve yeni bir kuruluş yerinde yeni kuruluşa gidilmesi biçiminde alternatifli karşılaştırmalarla belli aralıklarla yeniden gözden geçirilmelidir. 10

Orman kaynaklarımızın bugünkü dağılım alanları Ülkemizin genellikle gelişmemiş yöreleridir. Gizli ve açık işsizliğin, hammadde kaynaklarında kurulabilir odun kökenli sanayilerle hafifjetilmesi ihtimal dahilindedir. Sosyal politika gereği olan bu davranış biçimi, aynı zamanda, bölgelerarası ekonomik dengeleme açısından da sanayileşme politikalarına uygun düşmektedir. Kuruluş yeri saptanmasındaki temel ilkelere göre «ağırlık kaybı faktörünün önemli olduğu kereste sanayiinde kuruluş yeri, üretim süreci sonunda en fazla kayıba uğrayan malzemenin bulunduğu yere doğru kaydırılmalıdır», Çalışmamızın amacı; Batı Karadeniz Bölgesinde kereste ~anayiine ilişkin optimal kapasiteli, optimal kuruluş yerine sahip ve uygun teknoloji kullanan optimum yapının belirlenmesidir. Bu yapının belirlenmesinden sonra, bugünkü yapı ile farklılıklar ortaya koyulabilecek ve optimal yapıya dönüşebiirnek için gerekli yasal, teknik ve mali tedbirler saptanabilecektir. Bugüne değin, bu konuda problem teşhisi ile yetinilmiş, ancak, hedefler belirlenmemiştir. Hedeflere açıklık kazandırmadan da, sorunların çözümü mümkün değildir. Bu nedenle çalışmamızda; kerestelik- tomruk talebi, kerestelik- tornruk arzı ve kereste sanayiinin mevcut kapasitesi, öncelikle Ülke genelinde bölgesel dağılımlar olarak ele alınmış ve bu dağılım içindeki Batı Karadeniz'deki ilişkiler ortaya koyulmuş, daha sonra, aynı ilişkiler Batı Karadeniz Bölgesi içindeki Orman Bölge Müdürlükleri ve Orman İşletme Müdürlükleri detayında incelenmiştir. Mevcut yapısal durum ortaya konulduktan sonra, pazar taleplerine ve kaynakların arz durumlarına göre olması gerekli kapasite ile bu kapasitenin uygun teknolojiler ve kuruluş yerleri faktörlerine bağımlı olarak en uygını kuruluş yerleri belirlenmiştir. Buradan, mevcut yapısal durumla- olması gereken optimal yapının 1984-2003 dönemi için karşılaştırılmasma geçilmiştir. Bugünkü bozuk yapıdan- optimal yapıya dönüştürme çalışmaları, özlenecek politikalar- stratejiler ve alınacak tedbirler üzerinde öneriler getirilmiştir. 2.0. TÜRKİYE'DE SANAYiLEŞME ve KERESTE SANAYİİ 2.1. Türkiye'de Sanayileşme Sürecinde izlenen Politikalar Güvenilir veri temin edilernemesi nedeniyle Türkiye kereste sanayiindeki yapısal dengesizliklerin dününü ve bugününü karşılaştır- 11

malı olarak inceleyebilmek, zaman sürecindeki farklılaşmaların nedenleriyle daha anlamlı ilişkiler kurabilmek, mümkün olamamaktadır. Kereste sanayii yapısının zaman sürecindeki farklılaşma boyutları bilinememekle birlikte, en azından bugünkü yapının aşağıdaki sanayileşme politikalan etkisinde oluştuğu bilinmektedir: J. Cumhuriyet öncesinde sanayileşme politikası bir bütün olarak ele alınamamış ve kısmi sanayi envanterinden başkaca birşey yapılamamıştır. 2. Cumhuriyet dönemiyle ekonomik politikada arayış dönemine geçilmiştir. 1933'lerde tüketim malı üretimini ön plana alan 1. BYSP (39, 1933) ile Ülke sanayii temelleri atılmış, 2. BYSP (40, 1936) ile yatırım ve ara mallan üretmeyi amaçlayan planlamalara geçilmiş ise de bu amaçlar, 2. Dünya Savaşının etkisiyle gerçekleştirilememiştir. 1945'lerden sonra benimsenen dış politika ile yabancı sermayeyi teşvik yasaları çıkarılmış ve özel teşebbüs yatırımlarına hız verilmiştir. Sonuçta, daha karlı yatırımlar sınıfında olan ve istihdam yaratabilen dokuma, şeker, kağıt, çimento, demirçelik ve hidro-elektrik santranarına ağırlık verilmiştir. Orman ürünleri sayilerinin en önemli girdisi olan hammadde arzının ni tel ve nicel olarak sürekli sağlanabilmesi anlayışı, 1937 yılından sonra benimsenmiş ise de uygulamaya tam anlamıyla geçilememiştir. 3. Planlı dönemin 1. BYKP'da (10, 1963) amaç % 7'lik kalkınmadır. Bunun için, sektörlerarası hedefler belirlenmiştir. Bölgeler arası ekonomik faaliyetlerin dağılımında % 7'lik büyümeye olumsuz etkinin giderilebileceği yerlerin temel alınması ilkesi benimsenmiştir. Bu ilke kapsamından, orman ürünleri sanayileri, dolayısıyle kereste sanayilerine ilişkin yatırımlarda, hammadde kaynak bölgelerine öncelik tanındığı sonucu çıkarılabilir. Ancak, ekonomik faaliyetlerin yersel dağılım ilkesinin, Ulusal Planın bütünlüğünü zedeleyebilir düşüncesiyle 2. yıldan sonra durdurulmuştur. 2. BYKP' da (11, 1967); dengeli ekonomik kalkınma ilkesi benimsenmiştir. Bölgesel doğal kaynakların değerlendirilmesine ilişkin projelere öncelik verileceği kabul edilmiştir. Strateji olarak da, geri kalmış yörelerdeki yatırımların yönlendirilmesi açısından özendirici tedbirleri getirilmiştir. Uygulamada, hedefe ulaşmak için kullanılacak araçlarda bazı duraklamalar olduğundan, dengeli kalkınma ilkesinden sapılarak, bölgesel planlamalara gidilmiştir. 3. BYKP'da (12, 1972); dengeli ekonomik kalkınma yerine? sanayi yatırımlarının ülke dü- 12

zeyinde yaygınlaştırılarak yöresel gelişmişlik farklarının enazlanması, ilkesi benimsenmiştir. 4. BYKP'da (13, 1977), dengeli ekonomik kalkınma ilkesi benimsenmiştir. Ara mallan üreten sanayilerde yatırım öncelikleri, doğal kaynakların değerlendirilmesine yönelik, optimum kapasiteli, ileri teknoloji kullanılmasına bağlanmıştır. Küçük sanayiler için ise, teknolojik ve ekonomik değişimlere uyumluluk ve kooperatifçiliğe yönelme gibi ilkeler benimsenmiştir. Planlı dönemde, nedenleri farklı olmakla birlikte «Ulusal planın bütünlüğünü bozuyon> gerekçesiyle bölgesel planlamaya gidilmemiştir. Sanayileşmenin ilk aşamalannda bulunan Ülkelerde gelişme ve sanayileşmenin dağılımına seyirci kalmak, yani; bir bölgede kutuplaşma, gerekli ve doğru bir strateji olarak görülebilir. Ancak oluşacak bölgelerarası dengesizlikler, uzun vadede kaynak kullanımını aksatacağından ve sosyo-ekonomik sorunlar yaratacağından, ilk aşamadan sonra, bir bölgede kutuplaşma yerine büyüme kutuplarına dağılım ve büyüme kutupları sırasında öncelik için devletin müdahalesi gereklidir; Bu nedenle, Ülke sanayileşmesinin mekana göre dengesizliği, kereste sanayii yatırımlarının Marmara Bölgesinde yığılması ve/veya Ülke genelinde orman kaynağına bakılmaksızın dağıtılması ve/veya dağıtılınasına seyirci kalınması, kıt kaynak olan sermayenin etkin kullanımı açısından hatalı bir yaklaşımdır. 2.2. Türkiye Ormancılık Politikasında Kereste Sanayii Kereste sanayii yatırımları; bir taraftan ülkenin genel sanayi poli1.ikasından, diğer taraftan da ülkenin temel ormancılık politikasından etkilenirler. Türkiye kereste sanayii yapısal oluşumuyla Türkiye Ormancılık Politikasındaki aşağıdaki ilkelerin tartışmasız ilgisi bulunmaktadır : i. «Orman ürünleri tüketiminde savurganlığı önlemek, üretilen bütün ürünlerin öncelikle sanayide değ~rlendirilmesine olanak vermek, çeşitli orman sanayiinin entegrasyonuna zemin hazırlamak için orman - orman ürünleri sanayii entagrasyonu, belirli ormanları belirli sanayilere tahsisleri, coğrafi bölgelere göre belirlenecektir». ii. «Ürmancılık ve orman sanayii ilişkilerinin düzenlenmesi için ormanların üretim gücü belirli çoğrafik büyüklükler 13

itibariyle saptanacak ve buralardan yeni kurulacak ve yapısal değişikliğe uğrayacak sanayilere verilebilir miktar, sanayi planlamasının gerektirdiği ayrıntıcia ve ülke yararları ve olağanüstü haller gözönünde bulundurularak belirlenecektir». iii. «Kamuya ait olan orman sanayiinde Ortak Pazar Ülkelerinin benzer mal ve kalite maliyetlerine yaklaşık değer veren teknolojilerin uygulanması sağlanacaktır». iv. «Üretim ormanlarından beklenen mal ve hizmetler, orman işletmeleri düzeyinde sağlanacaktır». v. «Ormancıhk sektörünün birim talepleri karşılamadaki etkenliğinin ölçüsü en az masraftır». vi. «Ormancılık amacını oluşturan mal ve hizmet konuları yöresel koşullara göre saptanacaktır». vii. «Orman kaynaklarından yararlanmada, beklenen faydalar devamlı ve en iyi şekilde dengelenecektin>. Kereste sanayii yatırımlarının planlanmasında; orman kaynağına bağımlılık, fabrika kuruluş yerleri, kapasite büyüklükleri ve teknolojiler gibi konularda 1.- 5. BYKP'larındaki benimsenmiş uygun temel arınancılık politikalara rağmen, gerçekleştirilmesinde başarılı olunamamıştır. 2.3. Türkiye'de Kereste Sanayil Dengesizliğinin Nedenleri Kalkınma planlarındaki ve Ormancuk Ana Planındaki sanayileşme ile ilgili uygun temel politikalara rağmen, kereste sanayiinin bugünkü kapasite ve yersel dağılımı optimal olmaktan çok uzaktır. Optimal yapının tesis edilernemesi aşağıdaki nedenlerde toplanabilir: 14 1 - Orman kaynağının bulunduğu geri kalmış yörelerde alt yapının yeterli olmaması. 2 - Kuruluş yeri seçiminde; hammadde, işgücü, enerji, taşıma olanakları, vergiler ve kuruluş yeri gibi temel karşılaştırmalarının yapılmamış olması. 3 - Orman kaynağının bulunduğu geri kalmış yörelerde kredi bulma, karlılık halinde vergiden düşülme, gümrük vergi-

lerinde bağışıklık ya da taksitlendirme, makine ve tesisat için yeriisi yoksa ithal izninin verilmesi gibi teşvik tedbirlerinin, sanayileşme için yeterli olmaması. 4 - Teşvik uygulamasına ilişkin karar merkezlerinin DPT, Ticaret Bakanlığı ve Maliye Bakanlığı gibi farklı birimlerden oluşması. 5 - Teşvik uygulamasına ilişkin tercihler ve kriterlerin sürekli değiştirilmesi. Hiçbir etüde dayanmadan kararlaştırılmış kereste sanayii kuruluş yerleri ve kapasiteleri zamanla diğer sanayiler için de alınan bu gibi kararlarla birlikte hatalı kutuplaşmış bölgeler oluşturmuştur. Bu kutuplaşmış bölgeler giderek ülke ekonomisi içinde ağırlığını artırdıkça, kamu yatırımlarından alacağı payı da artırabiimiş ve alt yapı yatırımlarını tamamlaması ve/veya genişletmesi kolaylaşmıştır. Sonucunda, kereste sanayii kuruluş yeri seçiminde avantajlı olan orman kaynaklarının bulunduğu çerçevede kuruluşa gidilememiş, sermayenin etkin kullanımı sağlanamamış, alt yapı yatırımları yeterince getirhememiş ve kutuplaşmış bölgeler ile gelir ve refah dağılımında eşitsizliklere yol açılmıştır. Böylece, orman kaynaklarının bulunduğu bölgelerin geri kalmışlığı sürdürülegelmiştir. 2.4. Sanayileşme Yöntemleri ve Kereste Sanayii Sanayileşme ortak amacına ulaşmada; doğal kaynak durumu, sermaye birikimi, eğitim ve teknik bilgi düzeyi, iç pazar büyüklüğü, döviz gidişinin azlığı - çoğluğu ve kalkınma politikalarındaki farklılık gibi nedenlere bağlı olarak ülkelerce farklı yöntemler benimsenınektedir (1, 1978). Bu yöntemler özde: (1) Dış Satıma Yönelik Sanayileşme, (2) İçe Yönelik Sanayileşme, olmak üzere iki bölümde ele alınabilir (41, 1976). Birinci yöntem; «Uluslararası Karşılaştırmalı Üstünlük» ilkesine oturtulmuştur. Bu ilke; her malın üretiminde kesin üstünlüğe sahip olunduğu durumlarda bile Üretimde oransal olarak daha üstün olunan malın üretilmesi, dışa satılması ve diğer malları dışardan alması ve böylece gelir düzeyinin en yükseğe çıkarılmasının amaçlanmasj olarak açıklanabilir. İkinci yöntem; dıştan satın almanın kısıtlanması ve/veya tamamen yasaklanması yoluyla iç pazarın yerli üretime, dolayısıyle ulusal sanayilere terkedilmesidir (5. 1970). ıs

Kereste sanayii planlamasında alınması gerekli ilk karar, sanayileşme yöntemlerinden birini tercih etmektir. Bu konuda karar verme sorumluluğuna sahip yönetimlerce yapılacak seçim kararı; kaynağın fizil<:sel dağılımı, kaynağin kerestelik- tomruk hammadde potansiyeli, orman kaynağının işletme biçimleri, kereste sanayii mevcut yapısı, kerestelik - tomruk hammadde girdisi, kereste ve diğer mamüllere ilişkin pazar durumlarının yüksek sağlıktaki verileriyle geliştirilecek karşılaştırmalı analizleri gerektirmektedir. Türkiye, kereste sanayii planlamasında henüz 1. karar evresindedir. Yöntem ya da politika tercihinden sonra alınması gerekli 2. karar; «Sanayileşmede işletmelerin ülke sathına dağılımı veya hammadde kaynaklarına bağlı olarak Bölgesel Kutuplaşma konusunda stratejinin tercihidin. Kereste sanayiinin geriye bağlılığı ve tamamlanmış mallar kesiminde olduğu gözönünde tutulursa, sermayenin ve hammaddenin rasyonel kullanılması açısından Bölgesel Kutuplaşma Stratejisinin seçimi daha uygun görülmektedir. Bu karardan sonra yapılacak iş, kutuplaşmaya gidilecek bölmeler arasında öncelik sıralarını belirlemektir. Sanayileşme yöntemleri, karşılaştırmalı analizlerle değerlendirilmiş ve sonuçları çizelge 16'da görüleceği üzere anlama kolaylığı sağlamak amacıyla basite indirgenmiştir. Değerlendirme sonuçlarına ve ülke kalkınmasındaki temel politikalara göre İçe Yönelik Sanayileşme yönteminin tercihi ülkemiz koşullarına daha, uygun düşmektedir. Bu yöntemin benimsenmesi halinde, ülkenin kereste sanayii optimal kapasitesi, ülkenin toplam kerestelik- tomruk arz ve talep ilişkilerine göre belirlenebilir. Bu hususta aşağıdak üç ilişki dikkate alınmalıdır : 16 i. Şayet bir ülkede KT A > KTT ise; kereste sanayii optimal kapasitesinin belirlenmesinde KTT sınırlayıcı değişkendir. ii. Şayet bir ülkede KTA < KTT ise; kereste sanayii optimal kapasitesinin belirlenmesinde KTA sınırlayıcı değişkendir. iii. Şayet bir ülkede KTA KTT ise; kereste sanayii optimal kapasitesinin belirlenmesinde KTA da KTT de sınırlayıcı değişkendir. 2.5. Kereste Sanayünde İşletme Kuruluş Yerlerinin Seçimi Bir coğrafilc konumun, belli ölçekteki kereste sanşyii işletmele-

rinin mümkün kuruluş yeri olarak gözönünde tutulabilmesi; o yerin; hammadde, işgücü ve enerji temin edilebilirliği, piyasaya uzaklık, taşıma seçenekleri, vergi maliyetleri ve sosyal olanaklar gibi kuruluş yeri faktörlerine göre değerlendirilmesini gerektirmektedir. Bu faktörlerden bazıları sözkonusu kuruluş yeri konumunda doğal olarak bulunabilirken, bazılarının da, gerekli yatırım giderlerine katlanılması yoluyla sağlanabilmesi mümkündür. Optimal kuruluş yeri sistem kavramı, amaç fonksiyonunu belirli sınırlayıcı koşullarda optimize etmek üzere, hangi kuruluş yerlerinde, hangi işletmelerin kurulması gerektiğini ifade etmektedir (19, 1962). Başlangıçta optimal koşullara sahip bir işletme kuruluş yerinin, hammadde potansiyelinin azalması, talep merkezlerinin yer ve hacim değiştirmeleri, uygulanmakta olan imalat teknolojisindeki gelişmeler örneklerinde olduğu gibi, kuruluş yeri faktörlerinden bazılarının zamanla önemlerini kaybetmeleri nedeniyle optimal olma niteliklerini de kaybetmeleri olağandır. Ancak, ikincil kaynaklardan edinilen genel izlenim, Ttirkiye kereste sanayii yersel dağılımı, kuruluş kapasitesi ve kerestelik- tomruk arzı ile talebi arasındaki uyumsuzluğun başlangıçtaki kuruluş yıllarında da geçerli olduğu yönündedir. Kuruluş yeri belirlenmesi; bölge seçımı, yer seçımı ve arazi seçimi olmak üzere üç aşamalı bir çalışmayı gerektirmektedir (*). Yer seçimi aşaması da: (1) Ekonomik etkenler, (2) Kantitatif ve kalitatif etkenler, (3) Ekonomik olmayan etkenler olmak üzere üç farklı temele oturtulabilir. Odun kökenli sanayi işletmelerinde kuruluş yeri seçiminde ekonomik etkenler tercih edildiğinde aşağıdaki ilkelerin dikkate alınması önerilmektedir (18, 1964): i. Hammaddenin nitel ve nicel yapısı ile tedarik sürekliliği işgücünün nitel ve nicel yapısı ile sosyal olanakları, enerjinin tedarik sürekliliği ve maliyeti, piyasaya uzaklık durumu, taşıma olanakları ve pazarlara taşıma mesafesi, vergi muafiyetleri, tesis kuruluş yeri gibi temel faktörlerle, kuruluş yeri seçenekleri mevcut kuruluş yerleriyle rekabet yapabilmelidir. (*) Fabrika kuruluş yeri seçimi konusunda daha geniş bilgilenme 1, 1966; 19, 1962; 2, 1974; 20, 1964; 22, 1977 kaynaklarından temin edilebi~r. 17

ii. Hammadde ihtiyacının kuruluş kapasitesi ölçüt olmalıdır. karşılanmasında sanayi işletmesinin iii. Bir kuruluş yerinde, kuruluş yeri faktörlerinden herhangibirinin diğer kuruluş yerlerinden daha ucuza temin edilebilmesinin fazla önemi yoktur. Gerçekte önemli olan, kuruluş yeri seçimindeki tüm faktörlerle toplam olarak düşük maliyetin sağlanabilmesidir. iv. Bazı kuruluş yerlerinde, kuruluş yeri faktörlerinden bazıları ancak sınırlı ölçüde bulunabilir. Bu gibi hallerde, kurulacak işletme zamanla genişlernek ihtiyacını duysa da, fazla esneklik olmadığından yeterince genişleyemeyecektir. Gereksinmelerin maliyetleri de sanayi işletmesinin genişlemesini sınıriayabilmektedir. 2.6. Kereste Sanayünde İşletme Kapasitesi Kapasite, belirli bir zaman içindeki üretim miktarıdır (22, 1977). Pratikte güdülen amaçların çokluğuna paralel olarak çok. sayıda kapasite çeşitleri ortaya çıkmıştır. Çalışmamız konusu bu çeşitlerden; Maksimum Kapasite, Optimum Kapasite, Minumum Kapasite sınıfı ile ilgilidir. Araştırma raporumuzun bütünde sık sık rastlanan bu kavramların ilgilenenlerde farklı anlayışiara neden olmaması için, tanımlanması yoluna gidilmiştir : i. Maksimum Kapasite : Bir kereste sanayii işletmesinde, uzun dönemde sürekli olarak gerçekleştirilmesi mümkün olan, maksimum üretim hızında ulaşılan üretim düzeyidir. Uygulanmakta olan teknoloji tarafından belirlenir (25, 1978). ii. Optimum Kapasite : Bir kereste sanayii işletmesinde birim üretim maliyetini minumum kılan, üretim düzeyidir. Kar ve rantabiliteyi maksimize etmeyi, hatta birim kereste üretim maliyeti ile birim kereste üretim zamanının minimizasyonu :ve kar maksimizasyonunu eşanlı gerçekleştiren üretim düzeyleri de aynı tanıma girmektedir (25, 1978). Çalışmamızda; birim kereste üretim maliyetini minumum yapacak, karlılığı maksimize edecek ekonomik teknik optimum kapasite kullanılmıştır. iii. Minumum Kapasite : Bir kereste sanayii işletmesinde, uzun dönemde sürekli olarak gerçekleştirilmesi mümkün olan mi- ıs

numum üretim hızında ulaşılan üretim düzeyidir. Uygulanmakta olan teknoloji tarafından belirlenir. iv. Fiili Kapasite: Bir kereste sanayii işletmesinde belirli bir zaman sürecinde gerçekleştirilen üretim düzeyidir. Uygulanmakta olan teknoloji ve zaman kısıtı ile belirlenir. 3.0. VERiLERiN TEMiN EDiLMESi 3.1. Orman Kaynak Potansiyeli Verilerinin Elde Edilmesi Türkiye' de, küçük bir istisna ile, orman kaynaklarının hemen tamamının mülkiyeti devletindir. Orman Genel Müdürlüğü bu kaynağı benimsenmiş Ulusal Ormancılık Politikası çerçevesinde «Türk toplumunun bugünkü ve gelecekteki orman ürünleri ihtiyaçlarını sürekli ve en uygun koşullarda sağlamak» sorumluluğuna uygun olarak işletmekle görevlendirilmiştir. Bu nedenle orman kaynak potansiyeline ilişkin veriler kaynağın sahibince 1963-1972 arasında tamamlanmış kati amenajman plan verilerine dayalı olarak geliştirilmiş «Türkiye Orman Enventeri» nden alınmıştır. 3.2. Kerestelik Tomruk Talep Verilerinin Elde Edilmesi Ülkemizde, kerestelik- tomruk da dahil olmak üzere tüm orman ürünleri taleplerine ilişkin bölgesel ve ülkesel düzeylerde geliştirilmiş ta...lınıinlere rastlanmaktadır (30, 1976; 13, 1977; 14, 1976; 23, 1979). 1 Çalışmamızda, en yakın tarihte geliştirilmiş olması nedeniyle 5. BYKP'ı için kabul gören O. İ. K.'nun da kullandığı, 1972-1982 döneminde yıllar itibariyle gerçekleşen yurt içi kerestelik tomruk satışlarını gösteren bilanço verileri (28, 1984) ile, aynı dönemdeki yıllar itibariyle kerestelik - tomruk dışalımları ve dışsatımlarını gösteren verilerden (29, 1983) yararlanilmıştır. Ayrıca, ülke genelindeki talep tahminlerini bölgesel düzeylere ve Batı Karadeniz Bölgesindeki orman işletme müdürlükleri düzeylerine indirgeyebilmek ve 1984-2003 dönemine uzatahilrnek için 1980 yılı genel nüfus sayımı verileri kullanılmıştır. 3.3. Kerestelik Tomruk Arzı Verilerinin Elde Edilmesi Kerestelik tomruk arzına ilişkin ilk veriler Orman Genel Mü- 19

dürlüğü envanterlerinden alınmıştır (27, 1980). Temin edilen bu ilk veriler; ibreli ve yapraklı türler için kabuklu- kabuksuz çeviri faktörleri, ağaç türleri ve ürün çeşitleri olarak etanın dağılımı gibi başkaca araştırma bulgularıyla (37, 1977), çalışmamız için kullamlabilir veri haline getirilmiştir. Ayrıca kullamlabilir hale getirilen kerestelik tomruk arzına ilişkin verilerin 2. kez yapılan doğruluk kontrolunda, orman işletme müdürlükleri bazında yıllık ortalama artımları gösteren OGM enverterierinden (37, 1977) yararlanılmıştır. 3.4. Kereste Sanayii Yapısına İlişkin Verilerin Elde Edilmesi Ülkemizde, kereste sanayii de dahil olmak üzere orman ürünleri sanayii yapısını bölgesel ve ülkesel düzeylerde ortaya koyan çalışmaları vardır (38, 1982; 23, 1979). Ancak bu çalışmalar bölgesel düzeylerde geliştirilmiş olduğundan, fakat çalışmamızda Batı Karadeniz Bölgesinde orman işletme müdürlükleri düzeylerine değin inilmesi gerektiğinden, yalnızca proje çalışması kapsamında kalmak ve orman işletme müdürlükleri düzeyine inilmek üzere kereste sanayiinde; kuruluş yerleri, kapasiteler ve ekonomik analizleri ortaya koyacak 2. envantere gidilmiştir. İkinci envanterde kereste sanayii yapısal durumu; üç kapasite sınıfı olarak ele alınmış, daha önce hazırlanmış ve doğruluğu sınanmış anket formlarıyla yüz-yüze anketıerne yoluyla ve örneklemelerle ortaya konulmuştur. Örneklemeler için; küçük kapasite sınıfında (5.000 < m 3 /kt/yıl) ana kütlenin '% 20'sinde, orta kapasite sınıfında (5.000-10.000 m 3 /kt/yıl) ana kütlenin % 50'sinde ve büyük kapasite sınıfında (10.000 + > m 3 /kt/yıl) ana kütlenin % loo'ün (tam ölçme) örneklerneye gidilmiştir. 3.5. Kerestelik Tomruk Taşıma Maliyet Verilerinin Elde Edilmesi Batı Karadeniz Bölgesindeki orman işletme müdürlükleri itibariyle, amenajman planiarına uygun olarak, 1983 yılı kerestelik tomruk arzının gerçekleşen hasat maliyeti (devirme maliyeti + tomruklama maliyeti + kabuk soyma maliyeti) ile nakliyat maliyeti (ormanlardaki kesim yerlerinden rampalara değin sürütme maliyeti + rampadaki taşıma araçlarına yükleme maliyeti + rampalardan son depoya taşıma maliyeti ve son depodaki boşaltma - istifleme ve tasnifleme maliyeti) verileri, 1983 yılı orman işletme müdürlüklerinin bilançolarından temin edilmiştir : 20

3.6. Kereste Fabrikalarında imalat Maüyet Verilerinin Elde Edilmesi Batı Karadeniz Bölgesindeki kereste sanayii işletmelerindeki birim imalat verileri orman işletme müdürlükleri bazında, küçükorta ve büyük kapasite sınıflarında olmak üzere, son beş yıllık dönemde ve yıllar itibariyle, ortalama maliyetler olarak örneklerneye giren kereste işletmelerinin muhasebe kayıtlarından anketler yoluyla elde edilmiştir. Muhasebe kayıtlarından yararlanırken ortalama birim imalat maliyetlerinin; birim sabit maliyetler (işçilik maliyeti + genel idare maliyeti + amortisman + muhtelif maliyetler) ve birim değişken maliyetler (hammadde maliyeti + imalat maliyeti + satış maliyeti + nakliyat maliyeti) detaylarında veri teminine gidilmiştir. 3.7. Kereste Fabrikalanndan Talep Merkezlerine Kereste Dağıtım Maliyet Verilerinin Elde Edilmesi Batı Karadeniz Bölgesindeki aday kereste fabrikaları kuruluş yerlerinden, bölge içindeki ve/veya dışındaki kereste talep merkezlerine yapılacak kereste dağıtımının birim maliyet verileri Karayolları Genel Müdürlüğü'nce hazırlanmış 18 ton kapasiteli ortalama 40 Km/saat hızındaki kamyonlarla, ortalama % 7 eğimli, asfalt, stabilize ve ham karayollarında yapılacak taşımacılık işletme giderlerinden alınmıştır. Daha sonra bu veriler hava kurusu halindeki yumuşak,sert ve karışık kereste ağırlıklarına dönüştürülmüş ve araştırınamız için kullanılabilir hale getirilmiştir. 4.0. VERiLERiN DEGERLENDİRİLMESİ 4.1. Orman Kaynak Potansiyelinin Belirlenmesi Orman kaynak potansiyeli kavramında, bugünkü ve gelecekteki kerestelik- tomruk arzının sürekliliğindeki önemli yeri nedeniyle yalnızca normal koru onuanları potansiyeli üzerinde durulmuştur. Hava fotoğrafları ve matematik- istatistik envanter metodlarına dayanarak 1963-1972 yılları arasında tamamlanmış kat'i amenajman plan verileriyle ağaç türleri ve işletme şekilleri esas alınarak, alan- servet- artım ve eta olarak nonnal koru ormanlarımızın bugünkü durumu, Çizelge: 1'de görüleceği üzere değerlendirilmiştir. Buna göre: 21

Çizelge 1 - Türkiye Orman Kaynaklarının (Normal Koru) Bugünkü Durumu Tab]e 1 - Existing Situation of Turkey's Forest Resources (high forest) Normal Koru Ormanı 1 high forest (Ha; ma; kabuklu) İbreli Yapraklı Kanşık Toplam Coniferous Deciduous M ix Total Normal Koru Alanı Hight Forest Area Dikili Servet Growing Stock Volume Y ıllı~ Artım. Annual Inerement Batı Batı Batı Türkiye Karadeniz Türkiye Karadeniz Türkiye Karadeniz 4.564.005 1.007.169 605.695 6.176.899 595.122 281.275 307.111 1.183.257 548.698.880 210.033.317 758.791.672 203.226.959 92.722.198 221.754.482 15.593.042 5.198.630 20.791.672 3.603.254 2.035.473 5.638.737 Yıllık Eta Annual Allowable Cut Yıllık Tomruk Etası (1) r AAC For Sawlogs Türkiye Karadeniz 12.115.378 4.704.500 16.819.878 2.754.071 2.023.614 4.777.885 Batı ------------------------------------------------------ Batı Türkiye Karadeniz 4.299.073 2.025.837 1.142.681 967.258 6.234.910 2.168.740 Kaynak: (1) Orman Genel Müdürlüğü, Türkiye Orman Envanteri, 1980, Ankara. (2) O. SUN veı Ark., «Temel Ağaç Türlerimizde Tek Ağaç ve Birim Alandaki Odun Çeşidi Oranla rının Saptanması». TÜBİTAK Yayım, 1981, Ankara.

i.. ülke'nin bugünkü normal koru ormanlan % 74 ibreli, % 16 yapraklı ve:% 10 karışık olmak üzere toplam 6.176.899 Ha'dır (27, 1980). Proje bölgesindeki normal koru ormanlarının genel orman alanındaki katılımı,% 19'dur. Bu katılımda; Bolu, Kastamonu ve Zonguldak Orman Bölge Müdürlüklerinin payları sırasıyla ;% 31, % 44 ve 1 % 25' dir. ii. ülke'nin bugünkü toplam koru ormanlarındaki dikili ser~ vet miktarı, '% 72 ibreli ve % 28 yapraklı olmak üzere toplam olarak 758.732.197 m 3 'tür (27, 1980). Proje ıbölgesindeki toplam normal koru ormanlarındaki dikili miktarının (221.754.482 m 3 ), ülke genelindeki normal konı ormanlarındaki dikili servet miktarındaki katılımı'% 28' dir. Bu katılımda Bolu, Kastamonu ve Zonguldak Orman Bölge Müdürlüklerinin payları sırasıyla % 32, '% 40 ve :% 28'dir. iii. Ülke'nin bugünkü toplam normal koru ormanlarındaki dikili servetin yıllık artım miktarı; % 75 ibreli ve % 25 yapraklı olmak üzere toplam 20.791.672 m 3 'tür (27, 1980). Proje bölgesipdeki normal koru ormanlarındaki dikili servetin yıllık artımının (5.638.737 m 3 ), Ülke genelindeki normal koru ormanlarındald dikili servetin yıllık toplam artırnma katılımı% 27'dir. Bu katılımda Bolu, Kastamonu ve Zonguldak Orman Bölge Müdürlüklerinin payları sırasıyla % 32, % 44 ve % 24'dür. iv. Ülke'nin bugünkü toplam normal koru ormanlarındaki eta %72 ibreli, '% 28 yapraklı olmak üzere toplam olarak 16.819.878 m 3 dür (27, 1980). Proje bölgesindeki normal koru ormanlanndaki etanın (4.777.885 m 3 ) Ülke genelindeki normal konı ormanlarının toplam eta'sındaki katılımı % 28'dir. Bu katılımda; Bolu, Kastamonu ve Zonguldak Orman Bölge Müdürlükleri'nin paylan sırasıyla'% 34, % 39 ve'% 27'dir. v. Ülke'nin bugünkü toplam normal koru ormanlarındaki etasının % 37' si toplam kerestelik tomruk etasıdır ve :% 68 ibreli ile % 32 yapraklı türlerden oluşmaktadır. Proje bölgesindeki normal koru ormanlarındaki ke17estelik tomruk etasının, Ülke genelindeki kerestelik tomnık etasındaki katılımı % 35'dir. Bu katılımda; Bolu, Kastamonu ve Zonguldak Orman Bölge Müdürlüklerinin payları sırasıyla '% 32,.% 43 ve '% 25'dir. 23

4.2. Kerestelik Tomruk Talebinin Tahmin Edilmesi ülke genelinde, son 11 yıllık kerestelik tomruk tüketimine ilişkin olarak toplanmış veriler regresyon yöntemiyle değerlendirilerek 1984-2003 dönemindeki Ülke genelinde kerestelik tomruk talebi tahmin edilmiştir (Çizelge 2). ülke genelindeki toplam kerestelik tomruk talebiyle ülke toplam nüfus ilişkisi (*) kurularak, adam başına düşen kerestelik - tomruk taleplerine, buradan da, proje bölgesiyle diğer bölgelerdeki toplam kerestelik- tomruk taleplerine geçilmiştir (Çizelge 2). Daha sonra, proje bölgesindeki kerestelik- tomruk tahminleri, bölge kapsamındaki orman bölge müdürlükleri ve orman işletme müdürlükleri bazına indirilmiştir (Çizelge 2-5). gibi, kerestelik Çizelgelerin incelenmesiyle de görülebileceği tomruk talep tahminleri : - Proje bölgesinde, 5. BYKP - 8. BYKP dönemleri arasında ve dönemler itibariyle, sırasıyla; 338.462-382.219 m 3 /yıl, 397.846-436.355 m 3 /yıl, 448.068-491.404 m 3 /yıl, 503.293-546.016 m 3 /yıl'dır. - Proje bölgesinde, 5. BYKP - 8. BYKP dönemleri arasında dönemler itibariyle, Bolu - Kastamonu ve Zonguldak'taki Orman Bölge Müdürlükleri kapsamında, sırasıyla; % 24,,% 31 ve %45 oranlarında dağıtılmaktadır. - Proje bölgesinin dışındaki diğer bölgelerle, 5. BYKP - 8. BYKP dönemleri arasında ve dönemler itibariyle, sırasıyla; 6.588.062-7.439.775 m 3 /yıl, 7.754.133-8.493.620 m 3 /yıl, 8.721.507-9.565.046 m 3 /yıl, 9.796.449-10.628.033 m 3 /yıl'dır. - Türkiye genelinde, 5. BYKP- 8. BYKP dönemleri arasında ve dönemler itibariyle sırasıyla; 6.926.524-7.821.994 m 3 /yıl, 8.151.979-8.929.975 m 3 /yıl, 9.169.575-10.056.450 m 3 /yıl, 10.299.742-11.174.051 m 3 /yıl'dır. 4.3. Kerestelik Tomruk Arzının Tahmin Edilmesi 1984-2003 dönemindeki kerestelik- tomruk arzına ilişkin değerlendirmeler, 5. BYKP'ı için oluşturulan Ö.İ.K.'nun 1984-1988 (*) Gelecek nüfus tahminleri, 1980 yılı genel nüfus verileri ile «yıllık % 2'lik nüfus ı;ırtış oranı>> varsayımına dayandınlm.ıştır, 24

dönemine ilişkin kabuklu gövde hacmi olarak yapacak ve yakacak odun eta tahminlerine ibreli türler için.% 17, yapraklı türler için % 12'lik çeviri faktörleriyle kabuksuz gövde hacimlerine dönüştürülmüştür. Buradan, «ormanlanmızda ağaç türleri ve ürün çeşitleri olarak etanın dağılımını belirleyen bir araştırma bulgusundan da (37, 1977) yararlanılarak, Türkiye genelindeki 1984-2003 dönemindeki tomruk arz tahminlerine geçilmiştir (Çizelge 6). Ülke genelindeki kerestelik tomruk arz tahminlerinden Orman Genel Müdürlüğü envanterlerinden sağlanan verilerle (27, 1980) Orman Bölge Müdürlükleri ve bunlara bağlı.orman İşletme Müdürlükleri detayında olmak üzere Batı Karadeniz Bölgesindeki 1984-1988 dönemine ilişkin kerestelik tomruk arz tahminleri elde edilmiştir (Çizelge 7-10). Çizelgelerin incelenmesiyle de görüleceği gibi, kerestelik - tomruk arzı tahminleri : - Proje bölgesinde, 5. BYKP - 8. BYKP dönemleri arasında ve dönemler itibariyle değişmeksizin 2.168.740 m 3 /yıl'dır. - Proje bölgesinde, 5. BYKP - 8. BYKP dönemleri arasında ve dönemler itibariyle, Bolu - Kastamonu ve Zonguldak Orman Bölge Müdürlüklerinde, sırasıyla; % 32, % 43 ve % 25 oranlarında dağılmaktadır. - Proje bölgesinin dışındaki diğer bölgelerde, 5. BYKP döneminde 5.464.211-4.066.170 m 3 /yıl arasında olup, 6. BYKP- 8. BYKP dönemleri arasında ve dönemler itibariyle değişmeksizin 4.066.170 m 3 /yıl'dır. - Türkiye genelinde, 5. BYKP döneminde 5.665.000-6.235.000 m 3 /yıl arasında olup, 6. BYKP- 8. BYKP dönemleri arasında ve dönemler itibariyle değişmeksizin 6.235.000 m 3 /yıl'dır. 4.4. Kereste Sanayü Yapısının Belirlenmesi Ülke genelinde odun kökenli sanayi yapısını belirlemeyi amaçlayan Orman Bakanlığı'nca yapılan envanter ile (38, 1982) proje kapsamında orman işletme müdürlükleri itibariyle odun kökenli sanayi yapısını belirlemeyi amaçlayan, tarafımızdan yapılan envanterin değerlendirilmesiyle; Ülke genelinde ve Batı Karadeniz Bölgesinde 1984-2003 dönemi için kereste sanayii yapısı oluşturulmuştur (Çizelge 11-16). 25

Çizelge 2- Bugünkü ve Gelecekteki Yurtiçi KeresteUk Toınruk Talebi ve Bölgesel Da~ Table 2 - Today and Estimated Future for Domestie Sawlogs Demond and lts Regional Distribution --- Mevcut Durum 5. BYKP Dönemi 6. BYKP Dönemi 7. BYKP Dönemi 8. BYKP Dönemi Existing Situation 5. th FYDP Period 6. th FYDP Period 7. th FYDP Period 8. th FYDP Period Bölgeler TUrler 1983 1984 1988 1989 1993 1994 1998 1999 2003 Regions Types Miktar-ml Miktar-ml Miktar-m3 Miktar-ml Miktar-m3 I (coniferous) 1.116.918 1.154.051 1.303.018 1.354.009 1.487.607 1.527.563 1.675.444 1.716.026 1.861.736 Marmara Y (decidous). 236.838 244.690 276.554 290.145 315.690 324.140 355.354 364.902 394.750 Marmara ~ (total) 1.353.756 1.398.741 1.579.572 1.644.154 1.803.297 1.851.703 2.030.798 2.079.928 2.256.486 I >> 270.268 279.253 315.299 327.638 359.965 369.634 405.417 415.238 450.496 B. Karadeniz y )} 57.309 59.209 66.920 70.208 76.390 78.434 85.987 88.056 95.520 W.BlackSea ""..,» 327.577 338.462 382.219 397.846 436.355 448.068 491.404 503.293 546.016 I )} 866.887 895.707 1.011.326 1.051.902 1.154.693 1.185.604 1.300.380 1.331.878 1.444.969 D. Karadeniz y» 183.820 189.914 214.645 225.193 245.020 251.578 275.805 282.439 306.382 E.BlackSea ;::>;» 1.050.707 1.085.621 1.225.971 1.277.095 1.399.713 1.437J82 1.576.185 1.614.318 1.751.351 I» 814.435 841.511 950.134 987.316 1.084.733 1.113.868 1.221.699 1.251.291 1.357.540 D. Anadolu y )} 172.698 178.423 201.657 211.568 230.195 236.356 259.118 265.350 287.844 E.Anatolia ll» 987.133 1.019.934 1.151.791 1.198.882 1.314.928 ı,350.224 1.480.817 1.516.641 1.645.384

Mevcut Dunun 5. BYKP Dönemi 6. BYKP Dönemi 7. BYKP Dönemi 8. BYKP Dönemi Existing Situation 5. th FYDP Period 6. th FYDP Period 7. th FYDP Period 8. th FYDP Period Bölgeler Türler 1983 1984 1988 1989 1993 1994 1998 1999 2003 Regions Types Miktar-ml Miktar-ın3 Miktar-ın3 Miktar-ml Miktar-ml I» 1.047.175 1.081.989 1.221.653 1.269.461 1.394.717 1.432.177 1.570.824 1.608.873 1.745.484 G.Anadolu y )) 222.049 229.410 259.286 272.027 295.978 303.900 333.165 341.179 370.101 S.Anatolia l: )) 1.269.224 1.311.399 1.480.939 1.541.488 1.690.695 1.736.077 1.903.989 1.950.052 2.115.585 I» 596.464 616.294 695.846 730.636 794.421 815.759 894.731 916.403 994.216 Ege y» 126.478 130.671 147.687 156.564 168.587 173.099 189.769 194.333 210.807 Aegean :& )} 722.942 746.965 843.533 887.200 963.008 988.858 1.084.500 1.110.736 1.205.023 I» 818.802 846.024 955.229 992.610 1.090.549 1.119.840 1.~28.250 1.258.000 1.364.818 İç Anadolu y )} 173.624 179.379 202.739 212.702 231.429 237.623 260.506 266.773 289.388 Anatolia l: )} 992.425 1.025.403 1.157.968 1.205.312 1.321.978 1.357.463 1.488.756 1.524.773 1.654.206 I )} 5.530.949 5.714.829 6.452.505 6.713.572 7.366.685 7.564.445 8.296.745 8.497.709 9.219.259 Türkiye y )) 1.172.816 1.211.696 1.369.488 1.438.407 1.563.290 1.605.131 1.759.704 1.802.033 1.954.791 Turkey :& )) 6.703.764 6.926.524 7.821.994 8.151.979 8.929.975 9.169.575 10.056.450 10.299.742 11.174.050 Kaynak (1) Orman Genel Müdürlüğü, «5. BYKP Dönemine İlişkin Orm~ın Ürünleri Üretim Tahmini», 1983, Ankara. (2) Orman Genel Müdürlüğü, «Döner Sermaye Gerekçe Raponı», 1983, Ankara.

Çizelge 3 - Bolu Orman Bölge Müdürlüğü'nde İşletmeler İtibariyle Kerestelik Tomruk Talebinin Bugünkü Durumu ve Gelecek Tahmiui Tab le 3 - Existing Situation and Future Demond Projections for Sawlogs by Forest Enterprises Within Bolu Forest Region -- -- Mevcut Durum 5. BYKP Dönemi 6. BYKP Dönemi 7. BYKP Dönemi 8. BYKP Dönemi Existing Situation S. th FYDP Period 6. th FYDP Period 7. th FYDP Period 8. th FYDP Period İşletmeler Türler 1983 1984 1988 1989 1993 1994 1998 1999 2003 Regions Types Miktar-ml Miktar-ml Miktar-ml Miktar-m3 Miktar-m3 I (coniferous) 3.729 3.836 4.364 4.954 4.973 5.112 5.576 5.732 6.205 Akçakoca Y (decidous) 797 813 915 1.041 1.049 1.070 1.201 1.225 1.326 ::!: (total) 4.526 4.649 5.279 5.995 6.022 6.182 6.777 6.957 7.531 I 13.129 13.680 15.140. 12.961 17.442 17.872 19.763 20.155 21.964 " Bolu y, 2.742 2.905 3.308 2.918 3.746 3.894 4.074 4.208 4.586 :ı )) 15.871 16.585 18.448 15.879 21.188 21.766 23.837 24.363 26.550 1 I, 24.329 25.202 28.246 27.837 32.378 33227 36.511 37.371 40.598 Düz ce y, 5.135 5,346 6.056 6.042 6.896 7.108 7.681 7.887 8.567 "' )} 29.464 30.548 34.302 33.880 39.274 40.335 44.192 45.258 49.165 "' I )) 8.607 8.854 10.671 11.432 11.478 11.799 12.870 13.228 14.319 Ge red e y )) 1.839 1.876 2.112 2.402 2.421 2.469 2.772 2.827 3.060 :ı» 10.446 10.730 12.783 13.834 13.899 14.268 15.642 16.055 17.379 I )) 2.763 2.842 3.233 3.670 3.685 3.787 4.131 4.246 4.596 Göynük y )) 590 602 678 771 777 793 890 908 982 :ı )) 3.353 3.444 3.911 4.441 4.462 4.580 5.021 5.154 5.578