Aksaray Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs.8 (2).27-41 2016 Aksaray Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes http://bfderg.aksaray.edu.tr Türkye nn Serbest Tcaret Anlaşmaları Kapsamında Endüstr-İç Tcaret Üzerne Br İnceleme 1 Sevlay KÜÇÜKSAKARYA 2 Anadolu Ünverstes Öz Uluslararası dış tcaret ülkelern farklılıklarına dayandıran geleneksel dış tcaret teorler, ülkeler arasında gerçekleşen ve karmaşık br yapıya sahp olan günümüz tcaret akımlarını açıklamada yetersz kalmaktadır. Bu durum yen dış tcaret teorlernn gelşmesne neden olmuştur. Ülkelern karşılıklı küresel ekonomk bağımlılıkla brlkte benzerlklernn artması dış tcarette endüstr ç tcaret (EİT) kavramının ortaya çıkmasını sağlamaktadır. EİT, eksk rekabet, ölçek ekonomler ve mal farklılaştırması le açıklanmakta ve benzer malların eşzamanlı hracatı ve thalatı olarak tanımlanmaktadır. Buradak benzerlk se aynı statstk ürün kategorsnde sınıflandırılmış olan mal veya hzmetlerdr. Bu çalışmada, 1990-2012 yılları arasında malat sanay endüstrler çn serbest tcaret anlaşmaları çerçevesnde Türkye nn endüstrlernn tamamı ve malat sanay endüstrler çn ayrı ayrı EİT snn rolü ve ülke temell belrleycler araştırılmıştır. Türkye nn dış tcaret yapısında EİT nn payının belrlenerek, EİT y etkleyen nedenlern ülke temell hpotezler kapsamında detaylı br şeklde analz edlmes amaçlanmıştır. Model 1993-2012 dönem çn panel ver analz kullanılarak tahmn edlmektedr. Çalışmanın sonucunda Türkye nn tcaret ortaklarıyla arasında gerçekleşen tcaret şeklnn rekabetç yapıdan zyade tamamlayıcı yapıda gerçekleştğ saptanmıştır. Anahtar Kelmeler Serbest Tcaret Anlaşmaları, Endüstr-ç Tcaret, Grubel-Lloyd Endeks Free Trade Agreements And Intra-Industry Trade: An Analysıs Of Turkey Tradtonal trade theores, based on dfferences n the countres', are nadequate n explanng contemporary trade flow swth a complex structure between countres. Ths stuaton has led to the development of new trade theores. The ncrease of both economc global nterdependence and smlartes of countres gve rse to the concept of ntra-ndustry trade (IIT). The new trade theores are developed by Krugman (1979, 1980), Lancaster (1980) and Helpman (1981) explaned IIT by mperfect competton, economes of scale and product dfferentaton. IIT s defned as the smultaneous exportand mport of smlar products. Smlarty s dentfed here by the good sor servces beng classfed n the same statstcal product category. In ths dssertaton, frstly the concept, evoluton and mpacts of free trade agreements are examned and then, the defnton, ntal fndngs, theoretcal approaches and measurng methods of IIT are explaned. The analytc part of the dssertaton sets out to nvestgate the role and determnants of Turkey IIT n the framework of free trade agreements for manufacturng ndustres between the years 1990-2012. The model s estmated usng a panel approach for the perod 1993-2012. The model demonstrates that Turkey's trade between tradng partners form complemaentry rather than a compettve structure. Keywords FreeTrade Agreements, Intra-ndustryTrade, Grubel-Lloyd Index 1 Bu Çalışma Anadolu Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Uluslararası İktsat ve İktsad Gelşme Ana Blm Dalında Doktora Tez Olarak Kabul Edlen Serbest Tcaret Anlaşmaları Ve Endüstr-İç Tcaret: Türkye Üzerne Br İnceleme İsml Çalışmadan Üretlmştr. 2 Anadolu Ünverstes İ.İ.B.F İktsat Bölümü, E-Posta: satlama@anadolu.edu.tr Sayfa 27
21. Yüzyıl da dünya tcaretnn % 70, üretm mkanları ve tüketc terchler açısından yakın benzerlk gösteren gelşmş ülkeler arasında gerçekleşmektedr. Dolayısıyla, benzer faktör donanımlarına sahp ülkeler arasında gerçekleşen tcaret, ülkelern sahp oldukları faktör donanımları farklılıklarına bağlayan mutlak üstünlükler, karşılaştırmalı üstünlükler ve faktör donanımı teorler genelnde açıklamak zorlaşmaktadır. Bu sebeplerden ötürü, ülkeler arasında gerçekleşen ve karmaşık br yapıya sahp olan tcaret akımlarını açıklayablmek çn, yen dış tcaret teorler ortaya çıkmıştır. Bu teorler genelnde, karşılıklı küresel ekonomk bağımlılıkla brlkte benzerlğn artması endüstr ç tcaret (EİT) kavramının gelşmesne sebep olmuştur. Krugman (1979,1980), Lancaster (1980) ve Helpman (1981) tarafından gelştrlen yen dış tcaret teorler çnde yer alan EİT kavramı, eksk rekabet, ölçek ekonomler ve mal farklılaştırması le açıklanmaktadır. Dünya genelnde, mal ve hzmet tcaretnde yaşanan mktar ve çeştllk artışı sayesnde, uluslararası sermaye hareketler hız kazanmakta ve dolayısıyla teknolojk gelşmede devamlılık ortaya çıkmaktadır. Üretm mkânlarında teknolojk yenlklerden faydalanan ülkelerde, gderek daha yüksek sermaye grşler ve buna bağlı olarak uzmanlaşma görülmektedr. Teknolojnn bu denl önem kazanması ve ülkelern brbrleryle her anlamda (sermaye, emek, hammadde vd.) karşılıklı etkleşmlernn gelşmes uluslararası dış tcaret yapısının artan şeklde EİT bçmne dönüşmesne yol açmaktadır.fontagne vd. (2005) ve Lndert ve Pugel (1996) ya göre, 1960 lı yıllarda yapılan araştırmalarla, Avrupa Ekonomk Topluluğu (AET) nun kurulmasından sonra, üye ülkeler arasında gerçekleşen tcaretn karşılaştırmalı üstünlüklern sebep olduğu farklı endüstr veya mal kategorsndek tek yönlü tcaret özellğ taşıyan endüstrlerarası tcaretn (EAT) yerne, aynı endüstr veya mal kategorsndek k yönlü tcaret şeklndek EİT nn tespt edlmes dış tcaret alanında elde edlen en öneml amprk sonuçları oluşturmaktadır. EİT, rekabetç br endüstryel yapının oluşturulması ve uluslararası tcar kazançların gelştrlmes gb ülkelern refah düzeylern doğrudan etkleyen unsurlara farklı br bakış açısı getrdğnden büyük br öneme sahptr. Türkye de EİT nn gelşmesne katkıda bulunacak adımlar atılması, ölçek ekonomlern, uzmanlaşmayı ve tcaretten elde edlecek uluslararası tcar kazançları EAT ye göre arttırarak, ülkedek kalkınma ve refah sevyesn yükseltecektr. Çalışmada Türkye nn dış tcaret yapısında EİT nn payı belrlenmeye çalışılarak, EİT y etkleyen nedenler ülke temell hpotezler kapsamında detaylı br şeklde analz edlmştr. Çalışmanın uygulama kısmında ver kısıtı nedenyle, 1993-2012 yılları arasında STA mzalanan ülkeler genelnde ele alınan 12 ülke çn tüm endüstrlern yanısıra malat sanay kapsamında yer alan endüstrler (SITC 5-8) dkkate alınmakta ve Türkye nn EİT snn ülkeye özgü belrleycler, tahmn edlen ekonometrk modellerle belrlenmeye çalışılmaktadır. Çalışmanın son bölümde se elde edlen amprk sonuçlar yorumlanmaktadır. Lteratür Taraması EİT y açıklayan modellerde endüstr tanımında çeştllk bulunmaktadır. EİT kavramını ortaya çıkaran ve blnen en yaygın kullanıma sahp ölçme methodunu gelştren Grubel ve Lloyd (1975), frmaların ürettkler malların üretmde benzer grd kullanımlarına, tüketmde se kame edleblrlklerne göre aynı endüstr çnde yer alableceğn belrtmektedrler (Grubel ve Lloyd, 1975: 2). Fnger (1975) benzer malları üreten frmaları, malların üretmnde kullanılan grdlerdek faktör yoğunluklarına göre sınıflandırarak, bu frmalar topluluğunu endüstr olarak fade etmştr (Fnger, 1975: 583). Falvey (1981) se endüstr kavramını sermaye yoğun mallar üreten frmalar topluluğu şeklnde tanımlamıştır (Falvey, 1981: 486). Endüstr tanımındak çeştllk, statstksel verlern br araya getrlp, ortak br sınıflandırma yapılablmesn engellemektedr. Dolayısıyla, amprk ve statstksel çalışmalar açısından mal ve hzmetlern bell gruplar genelnde toplulaştırılması gerekmektedr. Ülkelern dış tcaret statstklernde ve bunların uluslararası karşılaştırmalarında kullanmak üzere gelştrlmş k temel sınıflandırma vardır. Bunlar Uluslararası Standart Tcaret Sınıflaması (SITC) ve Uluslararası Sayfa 28
AKSARAY ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ, Mayıs, 2016, Clt 8, Sayı 2 Standart Endüstr Sınıflaması (ISIC) dır.3eit y ölçen çalışmalarda yaygın olarak malların ekonomk özellklerne göre yapılan SITC verler kullanılmaktadır. SITC kapsamında malların sınıflandırılmasındak basamak sayısının artması toplulaştırma düzeynn azalmasına dolayısıyla ayrıştırmanın artmasına yol açmaktadır. Lteratürde EİT nnölçümüde temel alınan toplulaştırma düzey üç basamağa dayanmaktadır. EİT alanındak çalışmalar, 1960 larda görülmeye başlanmış 1970 lerle brlkte yaygın br şeklde teork ve amprk araştırmalara konu olmuştur. İlk amprk çalışma olarak Verdoorn un (1960) çalışması kabul edlmektedr. Bu çalışmasında Verdoorn (1960), Benelüks Brlğ nn oluşumunun dış tcaret üzerndek etklern Hollanda ve Belçka-Lüksemburg un brbrler arasında ncelemştr. Bu ülkeler arasında dış tcarettek genşlemeyle brlkte br uzmanlaşma oluşuyorsa, bu durumun dış tcaretn farklı kategorler arasından çok aynı kategorler çnde görülebleceğ sonucuna varmıştır. Verdoorn a ek olarak Dréze (1961), Balassa (1963), Adler (1970) karşılıklı tarfe ndrmlernn uzmanlaşma kalıpları üzerndek etksn araştırmışlardır. Mchaely (1962), 36 ülkenn hracat ve thalat farklılık endekslern hesaplayarak, tcarete konu olan mal yapılarının gelşme yolunda olan ülkelerden zyade gelşmş ülkelerde benzerlk gösterdğn ortaya koymuştur. Dréze (1961) Belçka ve Avrupa Toplulukları (AT) ülkeler arasındak tcaret yapısını nceledğ çalışmasının sonucunda uzmanlaşma ve ölçek ekonomlernn karşılıklı üstünlükler açısından önem kazandığını ler sürmüştür. Balassa (1963) AT ülkelernde endüstrye konu olan malların dış tcarettek artışlarının mal grupları arasında değl, mal grupları çnde gözlendğn öne sürmüştür. Kojma (1964), on br gelşmş sanay ülkesn ele alarak yapmış olduğu çalışma le malat sanay dünya tcaretnde k yönlü tcaret lk araştıran ktsatçıdır. Yapılan çalışmada, sadece AET ülkeler arasında değl, ülkelern büyük br çoğunluğunda k ülke arasında 3 Ayrıntılı blg çn bkz. http://www.tuk.gov.tr/rp/temalar/1_4.html mal kategorler çnde k yönlü dış tcaretn varlığı bulunmuştur. Grubel n 1967 yılında yaptığı çalışması EİT hakkında öneml br dğer çalışmadır. Grubel (1967) AET ülkeler arasındak dış tcaret 1955, 1958 ve 1963 yıllarını baz alarak ncelemş ve bu dönemlerde tcarette gerçekleşen hızlı artışın sebebn endüstr ç uzmanlaşmanın artmasına dayandırmıştır. EİT nn ölçülmes le lgl en çok atıf yapılan amprk çalışmalar 1960 ların ortalarında Balassa (1966) nın ve Grubel ve Lloyd (1975) un EİT hakkındak ekonomk çalışmaları le başlamaktadır. Balassa (1966), AET oluşumundan sonra meydana gelen Topluluk ç tcaret yapısını, Grubel ve Lloyd (1975) se 1959 ve 1967 yılları arasında benzer gelşmşlk düzeylerne sahp on ülke arasındak EİT y ncelemştr.4grubel ve Lloyd (1975) çalışmalarının sonucunda on endüstr ülkesnn, mal farklılaştırması ve dar mal yelpazesnde uzmanlaşmanın güçlü olduğu sanay malları üzerne yoğunlaştığı görülmüştür. Grubel ve Lloyd un 1975 yılında brlkte yapmış oldukları amprk çalışmalarında, EİT nn yalnızca AET ülkeler arasında değl, endüstrleşmş tüm ülkeler arasında öneml olduğu sonucuna varılmıştır. Bu öncü çalışmanın gelştrlmesn takp eden yıllarda brçok araştırmacı EİT konusuna yoğunlaşmıştır. EİT nn farklılaştırılmış mallarda öne sürülen tüm modeller Dxt ve Stgltz n 1977 yılında yayınladıkları monopolcü rekabet ve mal farklılaştırması5 hakkındak çalışmalarına dayanarak gelştrlmştr. Monopolcü rekabette farklılaştırılmış mallarda EİT model Krugman (1979, 1980, 1981), 4 Grubel ve LLyod 1975 yılındak çalışmalarında Belçka, Lüksemburg, Hollanda, Batı Almanya, Fransa ve İtalya gb AET ülkeler le brlkte Kanada, ABD, Japonya ve Avustralya yı kapsayan on endüstr ülkesne yönelk EİT düzeynn 1967 yılında ortalama % 63 olduğunu hesaplamışlardır. Ayrıca, AET-ç tcarete lşkn 2 basamak sevyesndek EİT ortalaması, 1967 yılı çn % 66 olarak hesaplanmıştır. 5 Lndert ve Pugel e (1996:98) göre mal farlılaştırmasında, tüketcler br endüstrde bulunan malların her br çn alternatf olan malı terch ettkler lk malın tam kames olarak değl, yakın kames şeklnde görmektedrler. Farklılaştırılmış mal kavramı, aynı kalte düzeyne sahp ancak karakterstk özellkler açısından farklılıklar gösteren mallar yatay farklılaşmış mallar, aynı karakterstk özellklere sahp olmalarına rağmen kalte açısından değşklkler gösteren mallar se dkey farklılaştırılmış mallar olarak tanımlanmaktadır. Sayfa 29
KÜÇÜKSAKARYA / Türkye nn Serbest Tcaret Anlaşmaları Kapsamında Endüstr-İç Tcaret Lancaster (1980) ve Helpman (1981) tarafından ortaya atılmıştır. Krugman (1981), üretmde artan getr ve mal farklılaştırmasını temel alan modelnde, EİT nn ortaya çıkış sebebnn ölçek ekonomler olduğunu belrterek, bu durumun belrl br endüstr çnde farklı özellklere sahp malların üretlmesne yol açmasıyla uzmanlaşma ve dış tcaret artırdığını fade etmektedr (Krugman, 1981: 960).Helpman ve Krugman ın 1985 yılında brlkte yaptıkları çalışmalarında bu modeller ve çeştler anlatılmaktadır. Brülhart ve Ellot (1996), AET ülkeler arasındak tcarette EİT nn 1961-1992 yılları arasında ortalama olarak % 48 den % 64 e artış gösterdğn hesaplamışlardır. Türkye çn EİT y ölçmeye ve tcaret yapısındak değşmn yönünü belrlemeye yönelk yapılan çalışmaların lk Havrylyshn ve Cvan (1985) tarafından gerçekleştrlmştr. Gelşmş ve gelşme yolunda olan ülkeler arasındak EİT oranlarını ve tcaret yapısını karşılaştırmalı analz eden Havrylyshn ve Cvan (1985) gelşmş ülkelerde gelşme yolunda olan ülkelere kıyasla EİT oranlarının daha yüksek sevyelerde değer aldığını vurgulamışlardır. Çalışmalarında 1978 yılı çn Türkye nn EİT payını %7,9 olarak belrtmşlerdr (Havrylyshn ve Cvan, 1985: 260-261). Çepn ve Köse (2000) 1989 ve 1999 yılları arasında SITC Rev.3 te 2 basamak düzeynde, Türkye nn AB ve OECD ülkeler le arasındak EİT nn payını hesaplamışlardır. Sanay mallarında, 1999 yılı tbaryle Türkye nn hesaplanan EİT oranı %48 cvarında gerçekleşmştr. Çalışmanın sonucunda yazarlar Türkye le AB ülkeler arasındak EİT nn payının, OECD ülkelerne göre daha yüksek değerler aldığını ve sözkonusu dönemde artış gösterdğn belrtmektedrler. AB ve Türkye arasında gerçekleşen tcarette EİT nn payını nceleyen dğer br çalışma da, Erk ve Tekgül (2001) tarafından yapılmıştır. Yazarlar, 1993-1998 dönem verlern kullanarak, 2 basamak düzeynde toplam 97 mal grubuna yönelk EİT oranını hesaplamışlardır Ayrıca Erk ve Tekgül, EİT le kş başına düşen gelr arasındak lşknn sanayleşmş ülkelerde, gelşme yolunda olan ülkelere oranla daha yüksek değerler alacağını vurgulamışlardır (Erk ve Tekgül, 2001: 11-15). Ülkeler arası karşılaştırmalı analz le Türkye y nceleyen dğer br çalışma da Schüller (1995) e attr. Schüller İspanya ve Türkye arasındak tcarette EİT oranlarını karşılaştırarak, hesaplamış ve 1973-1991 yılları arasında bu oranın Türkye çn %20, buna karşılık İspanya çn %50 cvarında olduğunu bulmuştur. Gönel (2001a; 2001b), 2001 yılında k çalışma gerçekleştrlmştr. İlk çalışmasında 1992-1997 dönemnde AB ve Orta Asya Türk Cumhuryetler ülkeler le Türkye nn yaptığı tcaretn yapısını belrlemeye çalışmış ve bu tcaret şeklnn ağırlıklı olarak EAT bçmnde gerçekleştğn hesaplamıştır. Ancak özellkle kmya ve demr-çelk mallarında EİT yapısının gelştğn fade etmştr. İknc çalışmasında se, Türkye nn hracatında karşılaştırmalı üstünlüğe sahp olduğu tekstl sektörünü ncelemş ve bu üstünlüğün EİT açısından da söz konusu olup olmadığını araştırmıştır. 1990-1997 yılları arasındak dönem SITC 3 basamak düzey verler kullanarak, açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler (RCA), standart G-L ve MEİT endekslern hesaplanmış ve alt mal grupları tbaryle EİT yapısında öneml artışlar gözlendğn belrtmştr. Türkye nn tekstl endüstrsnde sözkonusu dönemde güçlü br EİT özellğne sahp olduğunu belrterek, sektörün zamanla karşılaştırmalı üstünlüğünü kaybetmekte olduğunu da vurgulamıştır. Bu durumun sebeb tcaretn serbestleştrlmes ve GB nedenyle thalata dayalı üretm ve hracatın artması sonucu yerl üretmn azalması olarak açıklanmaktadır. Yıldız ve Delce (2001), 1990 sonrasında SITC 2 basamak düzeynde, Türkye nn dış tcaretndek yapısal değşmler nceleyerek, söz konusu dönem çn EİT nn payını ortalama %50 olarak hesaplamışlardır. Bu sevyenn mal grupları arasında cdd farklılıklar gösterdğn de çalışmalarının sonucunda belrtmşlerdr. Küçükahmetoğlu 2002 yılındak çalışmasında 1989-1998 dönem çn AB üyes ülkeler ve dünya le dış tcaretndek Türkye nn ET snn payını, yapısını ve belrleyclern SITC 3 basamak düzeynde analz etmştr. Çalışmasında ulaştığı sonuçlara göre, Türkye nn EİT oranları olması gerekenden düşük, ancak artış eğlmndedr. Brlk sonrası dönemde AB Sayfa 30
AKSARAY ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ, Mayıs, 2016, Clt 8, Sayı 2 le gerçekleşen tcarette EİT değerler yükselmştr. Teknoloj bakımından gruplandırılan mallar açısından değerlendrldğnde, standart teknoloj mallarındak EİT de, ara ve ler teknoloj mallarındakne oranla daha yüksek sonuçlar hesaplanmıştır. Ayrıca yazar, Greenaway ve Mlner (1986) n ler sürdüğü hpotezler, Türkye açısından ele almıştır. Bu durumun sonucu olarak, EİT le ş başına düşen gelr, mal farklılaştırması, ekonomk bütünleşme ve kalkınma düzeynn EİT le doğru yönlü br lşkye sahp olduğunu belrtmektedr. Küçükahmetoğlu (2002), Türkye çn AB üyes ülkeler le daha çok tamamlayıcı konumda olduğu çn, EİT değerlernn yeternce artmadığını vurgulamaktadır. Narn (2002), Türkye nn 1999 yılı dış tcaret verlern kullanarak, çeştl endüstr ve ülke grupları çn EİT oranlarını hesaplamış ve belrleyclern analz etmştr. Çalışması kapsamında Türkye nn dış tcaretnde EİT nn ortalama % 35 lk br paya sahp olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca, Narn EİT y, YEİT ve DEİT ayrımında nceleyerek, EİT y ortaya çıkaran faktörlern her ks açısından da farklılıklar gösterdğn belrtmştr.. Kösekahyaoğlu (2002), Türkye nn 1975-1990 dönemnn SITC 2 basamak düzeyndek verler aracılığıyla toplam ve AB-12 ülkes le dış tcaretndek EİT snn yapısını statk ve dnamk açıdan nceleyerek, bu dönemde EİT nn artış gösterdğn belrtmştr. Bu durumun sebebn, 1980 sonrası dönemde dışa açılma poltkalarının uygulanmasına dayandırmıştır. Türkye nn AB-12 ülkeler le arasındak EİT oranları dğer ülkelere göre daha düşük hesaplanmıştır. Bu sonuç, kalkınma sevyeler ve talep yapılarındak farklılıkların etksne dayandırılarak açıklanmıştır. Çalışmada EİT payının en yüksek değerler aldığı ülkeler, Yunanstan, İspanya ve Portekz olmuştur. Bu ülkelerde, yapısal uyum malyetlernn de düşük olduğu dkkat çekmektedr. OECD (2002) tarafından yayınlanan çalışmada, 1988-1991 ve 1992-1995 dönemlernde Türkye nn malat sanaydek EİT oranları ortalama %36 ken, 1996-2000 dönemnde ortalama %40 olarak artış göstermştr. Çalışmanın sonucunda, Türkye nn OECD ülkelerne göre düşük sevyelerde EİT değerlerne sahp olduğu görülmektedr. (OECD, 2002: 161) Erlat ve Erlat (2003a) tarafından yapılan çalışmada se, 1969-1999 dönem çn, SITC 3 basamak düzeynde, Türkye nn 15 AB üyes ülkey kapsayan tcaret le EİT snn statk ve dnamk yapısı analz edlmştr. Çalışmalarının sonucunda tcaretn genel olarak EAT yapısına sahp olduğunu belrtmşlerdr. Bunun yanısıra, Brülhart ın A, B ve C endekslern kullanarak hesapladıkları MEİT aracılığı le 24 Ocak 1980 sonrasındak dönemde, öncesndek döneme göre değşklk göstererek, bu yapının sınırlıda olsa EİT ye dönüştüğünü saptamışlardır. Erlat ve Erlat (2003b), br başka çalışmalarında şgücü pyasasında ortaya çıkan uyum malyetler le Türkye nn EİT payını ncelemşlerdr. Bu çalışmada, ele aldıkları dönemde EİT le sthdamdak değşmeler arasında öneml br lşknn varlığını tespt etmşlerdr. Devren (2004), 1989-2003 yılları arasında, Türkye ve AB ülkeler arasındak toplam malât sanay çersndek EİT payını, malları teknolojk özellklerne göre gruplandırarak ncelemştr. Çalışmada standart G-L ve uyarlanmış G-L endekslern kullanarak, 75 mal grubunda EİT nn payının %50 üzernde gerçekleştğn hesaplamıştır. Buna göre 5 nolu kmya sanay mallarında 7 adet, 6 nolu mamul mallarda 36 grup, 7 nolu makne ve ulaşım araçları mallarında 19 grup ve son olarak 8 nolu çestl sanay mallarında toplam 13 adet grupta EİT nn oranı %50 nn üzerndedr. 1996 yılında GB nn yürürlüğe grmesyle brlkte, derkauçuk, tekstl, cam ve seramk, demr-çelk, demr dışı metal mallar, makne ve ulaşım araçları le dğer sanay malları endüstrlernde gerçekleşen tcaret şekl daha ağırlıkta EİT yapısında gözlenmş, kmya, plastk, orman ve maden eşya endüstrlernde se bu durum daha yoğun olarak EAT bçmnde saptanmıştır. Teknolojk özellkler açısından gruplandırılan mallar açısından EİT se şu şekldedr: standart teknoloj 43, ara teknoloj 25 ve ler teknoloj 7 mal grubu bulunmaktadır. Çalışmanın sonucunda, AB ve Türkye nn tamamlayıcı ekonomler özellğ taşıması neden le kl arasındak tcaret yapısının daha çok EAT şeklnde gerçekleştğ, dolayısıyla EİT oranlarının yükselmes çn Türkye nn rekabet gücünün artırılması, ara ve ler teknoloj malları tcaretnde yoğunlaşması gerekllğne değnlmştr. Sayfa 31
KÜÇÜKSAKARYA / Türkye nn Serbest Tcaret Anlaşmaları Kapsamında Endüstr-İç Tcaret Türkcan (2005) de se, 1985-2000 yılları tbaryle, SITC 4 basamak sevyesnde Türkye nn OECD ülkeler le tcaretndek ara ve nha mallar kapsamında EİT oranları, bunun yanı sıra EİT nn ülkeye ve endüstrye has belrleycler analz edlmştr. EİT nn belrleyclerne yönelk yapılan analzler sonucuna ara ve nha mallar ayrımında br farklılık bulunmamıştır. Amprk sonuçlarda, EİT nn, 1980 l yıllardak hracata yönelk uygulanan poltkalar dolaysısıyla öneml oranda artış gösterdğ saptanmıştır. Bu çalışmanın sonucunda da Türkye ye yönelk yapılan brçok çalışmanınk le ortak olan, Türkye nn EİT snn EAT sne göre, toplam tcaret çndek payının düşük olduğu durumu belrtlmştr. Devren ve Karataş (2007), Türkye le Çn Halk Cumhuryet arasındak dış tcaretn yapısını araştırdıkları çalışmalarında aynı tespt desteklemşlerdr. Şmşek (2008), 1992-2003 dönem çn, Türkye nn EİT sn çok kapsamlı olarak ele alarak, araştırdığı çalışmasında öneml amprk amprk sonuçlara ulaşmıştır. Söz konusu dönem hem statk hem de dnamk endeksler aracılığı le ncelemştr. Çalışmada, SITC 3 basamak düzeynde hesaplanan Standart G-L endeks, 1992 yılında %27, 2003 yılında se %37 olarak ölçülmüştür. Endüstr-ç tcaret ölçme yöntem Grubel ve Lloyd (1971, 1975) Balassa endeksn gelştrerek EİT ölçümünde en çok kullanılan ve günümüzde de etknlğn koruyan Standart Grubel ve Lloyd Endeks n hesaplamışlardır. Grubel ve Lloyd EİT y, br endüstrnn thalatı le çakışan hracat değer olarak tanımlamaktadır (Grubel ve Lloyd,1975: 20). Bu tanıma göre EİT (R) şu şeklde formüle edlmektedr: R X M X M Burada X ve M sırasıyla endüstrndek hracatı ve thalatı yerl ülke para brm cnsnden göstermektedr. Bu formül söz lgl ülkenn başka br ülke, ülke grubu veya dünya le arasındak EİT sevyesn ölçmede kullanılablr. Endüstrler arası tcaretn hesaplanması çn se şu formül kullanılmaktadır: S X M Her k formülde ncelendğne görülmektedr k, EİT toplam dış tcaret değernden net hracat veya thalatın çıkartılması le elde edlmektedr. Grubel ve Lloyd (1975) farklı endüstrler ve farklı ülkelern karşılaştırılmalarında kolaylık sağlayablmek ve endüstrler arası tcaret (A) ve EİT y (B) ölçmek çn aşağıdak endeks önermştr: 1 X M B.100 1 A X M Burada A, endüstrler arası tcaretn, B se EİT nn toplam tcaret çndek yüzdesel payını, X ve M sırasıyla endüstrndek hracatı ve thalatı yerl ülke para brm cnsnden göstermektedr. Endeks, 0 le 100 arasında br değer almaktadır. Belrl br endüstrde hracat thalata eşt olduğu takdrde A ve B sırasıyla 0 ve 100 değerlern alacaktır. Bu durum o endüstrde EİT nn tam olduğunu, endüstrler arası tcaretn se olmadığını fade etmektedr. Eğer söz konusu endüstrnn hracatı karşılığında thalatı bulunmuyorsa (ya da tam ters) A ve B sırasıyla, lgl endüstrde endüstrler arası tcaretn tam olduğunu, EİT nn se olmadığı anlamına gelen 100 ve 0 değerlern alacaktır. Özetle, hracat ve thalat rakamları brbrne yaklaştığında B nn değer 100 e yaklaşacak, bu durumda EİT nn toplam dış tcaret çndek payı artacaktır. Grubel ve Lloyd (1975), bütün toplulaştırma düzeylernde her breysel endüstrler arasında EİT değerlernn dağılımının hesaplanması çn endekslern k yönde gelştrlebleceğn belrtmşlerdr (Grubel ve Lloyd, 1975: 21-22). Bu kapsamda gelştrlen endeksler le belrl br toplulaştırma sevyesnde, bütün breysel endüstrler arasında EİT değerlernn dağılımının ncelenebleceğ gb, tcarete konu olan bell br mal grubuna at farklı toplulaştırma düzeylerndek EİT değerler de nceleneblr. Grubel ve Llyod (1975) belrl br toplulaştırma sevyesnde, bütün breysel endüstrler arasında EİT değerlernn dağılımını ncelemek amacıyla gelştrlen formülü, her br endüstrnn hracat ve thalat toplam Sayfa 32
AKSARAY ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ, Mayıs, 2016, Clt 8, Sayı 2 değerlernn, n sayıda endüstrnn hracat ve thalat toplam değerlerne oranı le ağırlıklandırarak şu şeklde elde etmşlerdr: Burada B B n n n B X M n.100 n X M X M X M X M.100, belrl br ülkenn ortalama EİT sn, toplam tcaret hacmnn yüzdes olarak ölçerken, aynı zamanda n sayıdak endüstrlern EİT lernn bu endüstrlerdek toplam hracat ve thalat oranını fade etmektedr. Bu durumda endeks şu şeklde gösterleblr: n n X M B 1.100 X M Standart G-L endeksnn, kısıtları üç alanda toplanablr. Bunlar, dış tcaret dengeszlklernn nasıl uyarlanacağı, kategork toplulaştırmanın nasıl tanımlanıp, uyarlanacağı ve endekslern statk yapılarından kaynaklı ortaya çıkan sorunların nasıl gderleceğdr (Greenaway ve Mlner, 1987: 44: Şmşek, 2008:150: Brülhart,1998:776-780). Endüstr-ç tcaretn ülkeye özgü belrleycler ve Amprk Analz Gelşme yolunda olan ülkelern dış tcaret yapılarında EİT nn ortaya çıkış nedenlern araştıran analzlere yönelk çalışmalar ncelendğnde, tcaret ortakları arasında ülkelere özgü belrleycler daha çok dkkat çekmektedr. Ülkelere has belrleycler farklı şekllerde ele alınmakta ve değşk ölçüm methodları le hesaplanmaktadır. Bu kısımda ele alınacak belrleycler, tcaret ortağı ülkeler arasındak ekonomk kalkınma sevyes farklılıkları, faktör donanımı benzerlkler ve farklılıkları, ekonomk kalkınma sevyes benzerlkler, coğraf uzaklık ve kültürel benzerlkler, pyasa büyüklüğü, ekonomk brleşmeler, tcar engeller, dışa açıklık ve tcaret dengeszlklernden oluşmaktadır. Türkye nn serbest tcaret anlaşması mzaladığı tcaret ortakları le EİT nn belrleyclernn tesptne yönelk test edlmes öngörülen temel hpotezler şunlardır: Hpotez 1. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak kalkınma sevyes farklılıkları arttıkça, EİT oranları azalacaktır. Lnder Hpotez, benzer gelr sevyelerne sahp ülkelern talep yapılarının da benzer olacağını öne sürmektedr. Dolayısıyla, hpoteze göre talep yapıları benzerlk gösteren ülkelern üretm yapıları da benzeyecektr. Bu durumun br sonucu olarak, gelr sevyeler benzerlk gösteren ülkeler arasında gerçekleşen tcarette EİT nn payının artması beklenmektedr (Narn, 2002:140). Ekonomk kalkınma (gelşmşlk) sevyelerndek farklılıkları temslen farklı değşkenler kullanılmaktadır. İlk olarak Türkye le STA mzalanmış ülkelern ABD doları cnsnden kş başına düşen GSYİH sevyeler arasındak mutlak fark (KBGSYİHF1) vekl değşken olarak hesaplanmıştır. EİT, talep yapıları ve / veya kaynak zengnlkler farklılıklarını gösteren kş başına düşen GSYİH sevyeler arasındak mutlak farkları le negatf lşkl olacaktır. Kş başı gelr farklılıkları le EİT nn lşksnn yönü, Krugman (1979) ın çestllk sevgs (love of varety), Lancaster (1980) n deal çeştllk (deal varety) yaklaşımları kapsamında da, aynı şeklde vurgulanmaktadır. Balassa (1986), Balassa ve Bauwens (1987) ve Durkn ve Kryger (2000) tarafından kş başına düşen nsb gelr farkı ölçümünü hesaplamak amacıyla kullanılan ve knc vekl değşken olarak seçlen ölçme yöntem şu şekldedr: w j KBGSYİHF 2 1 KBGSYİHTR KBGSYİH KBGSYİH TR w ln w (1 w ) ln(1 w ) j j j j P ln 2 şeklndedr. Formülde ver olarak ABD doları cnsnden kş başı GSYİH değerler kullanılmakta ve TR ev sahb ülke Sayfa 33
KÜÇÜKSAKARYA / Türkye nn Serbest Tcaret Anlaşmaları Kapsamında Endüstr-İç Tcaret Türkye y P se tcaret ortağı ülkey temsl etmektedr. Endeks 0 le 1 arasında değerler almaktadır. Endeks değer 1 e yaklaştıkça nsp eştszlk artmaktadır.6 Dğer br vekl değşken GSYİH nın nüfusa bölünmes le hesaplanan tcaret ortaklarına at ortalama kş basına düşen GSYİH değerlernn Türkye nn ortalama kş başına düşen GSYİH değerne oranını gösteren nsp eştszlk ölçüm yöntem7 şu şeklde formüle edlmektedr: İknc vekl değşken olarak ortaklarına at GSYİH değerlernn Türkye nn GSYİH değerne oranını gösteren nsp eştszlk ölçüm yöntem8 şu şeklde formüle edlmektedr: GSYİH GSYİH P TR GSYİHF 2 1 100 GSYİH GSYİH P Formülde TR ev sahb ülke Türkye y, P se tcaret ortağı ülkey fade etmektedr. Son vekl değşken GSYİH / NÜFUS GSYİH / NÜFUS olarak se Balassa (1986), Balassa ve Bauwens (1987) ve P P TR TR KBGSYİHF 3 1 100 GSYİH / NÜFUS GSYİH / NÜFUS Durkn ve Kryger (2000) tarafından kş başına düşen P P TR TR nsb gelr farkı ölçümünü hesaplamak amacıyla kullanılan yöntemn formülünün, Lee ve Lee (1993) Formülde ver olarak ABD doları cnsnden kş başı tarafından öne sürülen pyasa büyüklükler çn GSYİH değerler kullanılmakta ve TR ev sahb ülke uyarlaması (GSYİHF3) seçlmştr. Değşkenn EİT çn Türkye y P se tcaret ortağı ülkey fade etmektedr. beklenen şaret negatftr. Değşkenn EİT çn beklenen şaret negatftr. Hpotez 3. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le TR Hpotez 2. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak pyasa büyüklükler farklılıkları arttıkça, EİT oranları azalacaktır. Benzer büyüklüklere sahp pyasa yapılarında ülkeler karşılıklı olarak benzer malların thalat ve hracatını gerçekleştrecektr. Eğer k ülkenn pyasa yapıları benzer büyüklükte se bu durumda EİT farklı büyüklüktek pyasa yapılarına oranla daha yüksek sevyede görülecektr. Balassa ve Bauwens (1987) ve Helpman (1981) ülke büyüklüklerndek farklılıklarla EİT arasındak lşky araştırdıkları çalışmalarında benzer ülke büyüklüklernn ölçek ekonomler ve farklılaştırılmış malların tcaret çn uygun ortam yaratması sonucu EİT le poztf lşkye sahp olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bu hpotez temslen farklı vekl değşkenler seçlmştr. Pyasa büyüklüklern ölçmek üzere seçlen tüm vekl değşkenlerde ülkelern ABD doları cnsnden GSYİH rakamları kullanılmaktadır. Bu kapsamda lk vekl değşken tcaret ortağına at GSYİH değer le Türkye nn GSYİH değernn mutlak farkının alınmasıyla elde edlmştr. Bu değşken modelde GSYİHF1 olarak gösterlmştr. 6 Bkz. Sche ve Dgerler, s.25 7 Bkz. Abraham ve Hove, 2005:14 arasındak gelşmşlk sevyes arttıkça, EİT oranları artacaktır. Tcaret ortağı olan k ülkenn gelşmşlk sevyes ne kadar yüksekse, EİT ler de o kadar yüksek olacaktır. Ülkelern gelşmşlk sevyes ölçülürken kş başına düşen gelr oranları kullanılmaktadır. Greenaway ve Mlner e (1994) göre daha az sevyede kş başına düşen gelre sahp olan tüketcler genellkle küçük ve mal özellkler açısından standart yapılardak malları talep ederken, daha yüksek sevyede kş başına düşen gelre sahp olan tüketcler daha karmaşık ve farklılaştırılmış özellklere sahp malları terch edeceklerdr. Bu durumun br sonucu olarak yüksek kş başına düşen GSYİH değerler gözlenen ülkeler arasında gerçekleşen tcarette farklılaştırılmış mal çeşd ve bu çeştlere olan talep artacaktır. Dğer br deyşle, bu artış nedenyle EİT değerler de yükselecektr. Ülkelern gelşmşlk sevyelern ölçmek çn, eksklklerne ve eleştrlerne9 rağmen amprk 8 A.g.e. 9 Kş başına düşen GSYİH oranları, ülkelern gelşmşlk sevyelern yansıtmadığı gerekçesyle eleştrlmektedr. Örneğn, petrol hraç eden ülkelern yüksek kş başına düşen GSYİH ler le kıyaslanınca, sanaylernn o kadar gelşmedğ görülmektedr. Kş başına düşen GSYİH değşkennn, hem arz hem de talep yönünü ölçmede kullanılması karışıklık Sayfa 34
AKSARAY ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ, Mayıs, 2016, Clt 8, Sayı 2 çalışmalarda ortalama kş başına düşen GSYİH oranları kullanılmaktadır. Bu değşken modelde OKBGSYİH olarak gösterlmştr. Değşkenn EİT çn beklenen şaret poztftr. Hpotez 4. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak pyasa büyüklüğü arttıkça, EİT oranları artacaktır. Ülkelern pyasa büyüklükler arttıkça, farklılaştırılmış mallara olan talep artacaktır. Bu durumun br sonucu olarak üretm ve toplam tcaret hacm genşleyecek, dğer br fade le uzmanlaşma, şbölümü ve ölçek ekonomler ortaya çıkacaktır. Pyasa büyüklüklern ölçmek çn k farklı vekl değşken seçlmştr. İlk çn Türkye le STA mzalanmış ülkelern ABD doları cnsnden GSYİH ortalamaları hesaplanırken, kncs çn se ülkelern GSYİH değerler bağımsız değşken olarak kullanılmıştır. Bu değşkenler modelde OGSYİH1 ve OGSYİH2 olarak gösterlmştr. Değşkenlern EİT çn beklenen şaret poztftr. Hpotez 5. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak coğraf uzaklık arttıkça, EİT oranları azalacaktır. İk ülke arasında gerçekleştrlen tcarette ulaştırma malyetler gözardı edlemeyecek br önem taşımaktadır. Anderson ve Wncoop (2004), Bergstrand ve Egger (2006) çalışmalarında sözkonusu ulaştırma malyetlernn EİT nn belrleycler arasında yer alması gerektğn vurgulamaktadırlar.10 Tcaret ortağı ülkeler arasındak coğraf uzaklık arttıkça bu malyetlern yükseleceğ ve EİT üzernde negatf etk yaratacağı brçok çalışmada öngörülmüştür11. Bunun en temel neden, bu tarz malyetlern fyatları artırıcı etksnden dolayı tüketclern terchlern, farklılaştırılmış mallar yerne daha çok meydana getrmesne rağmen, ülkelern talep yapılarını belrlemek çn kullanılablecek alternatf değşken olarak görülen sermaye/emek oranında sermaye versnn elde edlmesnde yaşanan sıkıntılar ve ver yokluğu nedenyle kullanılmasına devam edlmektedr. 10 Bkz. Anderson ve Wncoop: 2004, s.691; Bergstrand ve Egger:2006, s.433 11 Bkz. Hummels ve Levnsohn, s.825-826; Amt ve Venables, 494 standartlaştırılmış mallar doğrultusunda yapacak olmalarıdır. Bu hpotez temslen farklı vekl değşkenler seçlmştr. Balassa (1986) ve Nlsson (1997, 1999) ı takben, ulaştırma malyetlernn üzernden blg elde etmek mümkün olmayacağı çn, tcaret ortağı olan k ülkenn başkentler arasındak km cnsnden fzk mesafe brnc vekl değşken olarak seçlmş ve modelde MES1 olarak gösterlmştr. İknc vekl değşken se, Balassa ve Bauwens (1987) ve Stone ve Lee (1995) tarafından da kullanılan, k ülkenn başkentler arasındak mesafenn ülkelern GSYİH ler le ağırlıklandırılarak hesaplanan şu formül olarak seçlmştr: MES j k ( GSYİH * MESAFE ) k k GSYİH Burada j ev sahb, k se tcaret ortağı olan ülkey temsl etmektedr. MESAFEjk Türkye nn başkent le tcaret ortağı olduğu ülkenn başkent arasındak km cnsnden coğraf mesafey göstermektedr. Bu değşken modelde MES2 olarak gösterlmştr. Değşkenn EİT çn beklenen şaret negatftr. Hpotez 6. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak ekonomk dışa açıklık oranı yükseldkçe, EİT oranları artacaktır. Ülkelern dışa açıklığı, tcaret hacmnn genşlemesn fade etmektedr. Greenaway ve Mlner (1995) e göre, dışa açıklık le brlkte genşleyen tcaret hacm sayesnde ülkeler arasında gerçekleşecek olan tcaret yoğunluğu da artacaktır. Bu durumun br sonucu olarak, farklılaştırılmış mallara yönelk talepte de artış yaşanacak ve ölçek ekonomler ortaya çıkacaktır. Ekonomk dışa açıklığı temsl etmek üzere çeştl vekl değşkenler seçleblmektedr. Bu çalışmada seçlen vekl değşkenler, Türkye ve tcaret ortağı olan ülke çn dış tcaretn GSYİH dak % oranları, dış tcaretn kş başına düşen GSYİH dak % oranları ve Türkye nn sözkonusu ülke le tcaretnn, toplam tcaretne oranı olarak belrlenmştr. Vekl değşkenler modele AÇIK1, AÇIK2, AÇIK3 ve AÇIK4 olarak dahl k jk Sayfa 35
KÜÇÜKSAKARYA / Türkye nn Serbest Tcaret Anlaşmaları Kapsamında Endüstr-İç Tcaret edlmştr. Değşkenlern beklenen şaret EİT çn poztftr. Hpotez 7. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak tcaret dengeszlkler arttıkça EİT oranları azalacaktır. Lee ve Lee (1993), Stone ve Lee (1995, 2004) le Havrylyshyn ve Kuznel (1997) nn çalışmalarında açıklayıcı değşken olarak yer verdkler tcaret dengeszlğnde gerçekleşen artışlar, EİT oranlarının düşmesne sebep olmaktadır. Bunun sebeb tcar dengeszlklernn ülkelern hracat veya thalatındak dengeszlkten kaynaklanarak tek yönlü tcarete neden olmalarıdır. Tcaret dengeszlklern ölçmek çn şu formül kullanılmıştır (Lee ve Lloyd, 2002:170; Sohn ve Lee, 2004: 22; L ve Sm, 2003:275): TDEN j X X j j M M Burada Xj ve MjTürkyenn tcaret ortağı olan ülke le hracatı ve thalatını, TDENj se j ülkes le tcaret dengeszlğ ölçümünü temsl etmektedr. Bu değşkenn EİT çn beklenen etks negatftr. j j EİTj=f ( KBGSYHF, OKBGSYİH, GSYİHF, OGSYİH, MES, AÇIK, TDEN) Modelle lgl hpotezler test edlrken, Standart G-L endeks kullanılarak hesaplanan brden fazla bağımlı değşken kullanılmaktadır. Bu değşkenler şu şekldedr:. Endüstrlern tamamı çn hesaplanan endeks değerler,. İmalat sanay endüstrler çn hesaplanan endeks değerler, Türkye nn STA mzaladığı ülkelerle EİT snn nedenlern açıklayan ülke özellklerne özgü hpotezler test edlrken, Dünya Bankası ve TÜİK tenelde edlen verlern ntelğ kapsamında 1993-2011 dönem çn 9 yıla ve 14 ülkeye at panel ver analz yapılmıştır. Model ve hpotez testlernn tahmnnde STATA 12.0 İstatstk/ Data Analz Paket Programı kullanılmıştır. Panel ver yöntemnde, değşen varyans problemne karşı, test edlen tüm modellere "robust" tahmn düzeltmes uygulanarak, değşen varyans sorunu ortadan kaldırılmıştır. İlgl hpotezler çerçevesnde test edlecek modeller şu şeklde tanımlanmaktadır: Tablo 1. Türkye nn STA Ülkeler le İk Yönlü EİT snn Ülke Temell Belrleyenler 1993-2011. (Bağımlı Değşken, log EİT) Değşkenler Model 1 Model 2 Model 3 Model 4 Model 5 Model 6 Model 7 Model 8 Model 9 lkbgsyhf1-0.194-0.188-0.194-0.194-0.185 (0.142) (0.144) (0.142) (0.142) (0.144) lkbgsyhf3-0.823* -0.642+ (0.376) (0.380) lokbgsyh 2.887* 0.613** 2.953* 2.887* 2.295+ 0.800** 2.887* 2.362+ 3.012* (1.303) (0.175) (1.327) (1.303) (1.227) (0.191) (1.303) (1.260) (1.329) logsyh1-3.134** -3.226** -3.134** -2.721** -3.134** -2.817* -3.272** (1.089) (1.126) (1.089) (1.046) (1.089) (1.090) (1.128) lgsyhf4-2.211** -2.182** -2.211** -2.037** -0.752* -2.211** -1.989** -2.196** (0.560) (0.610) (0.560) (0.542) (0.306) (0.560) (0.598) (0.611) lmes2-0.823** -0.615** -0.878** -0.823** -0.773** -0.677** -0.823** -0.792** -0.872** (0.175) (0.164) (0.180) (0.175) (0.169) (0.165) (0.175) (0.171) (0.179) Ack2 0.791 0.792 0.799 (0.823) (0.821) (0.823) Tden -0.208-0.230-0.228-0.051 (0.262) (0.260) (0.262) (0.063) Sayfa 36
AKSARAY ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ, Mayıs, 2016, Clt 8, Sayı 2 Sabt 67.986** 16.863** 70.667** 67.986** 60.516** 17.928** 67.986** 62.661** 71.043** (17.578) (3.669) (18.235) (17.578) (16.625) (3.667) (17.578) (17.423) (18.254) N 266 266 265 266 266 266 266 265 265 F-Stat 6.808** 7.176** 4.668** 6.808** 6.562** 5.700** 6.808** 6.010** 4.674** Parantez çersnde yer alan değerler katsayılara lşkn hesaplanan standart hatalardır. t statstk değerler anlamlık düzeylerne göre şu şeklde gösterlmştr: **p<0.01,*p<0.05,+p<0.1 Tablo 1 de yer alan ve EİT y açıklayan değşkenlere yönelk genel br değerlendrme yapıldığında lk olarak KBGSYHF, GSYİHF, OKBGSYİH ve MES değşkenlernn şaretlernn teork beklentye uygun ve statstksel olarak anlamlı olduğu görülmektedr. AÇIK ve TDEN değşkenler se teork açıdan şaretler beklentye uygun olarak gerçekleşse de, statstksel olarak anlamlı bulunmamıştır. OGSYİH se statstksel olarak anlamlı olsa da, beklenenn aksne negatf br şarete sahp olmaktadır. Sonuç olarak, Türkye ve STA mzaladığı ülkeler arasında EİT nn nedenlern kalkınma sevye farkları, pyasa büyüklük farkları, gelşmşlk sevyeler ve coğraf uzaklık le açıklamaya çalışan br, k, üç ve beş nolu hpotezler temsl eden değşkenlern katsayıları teork beklentyle uyumlu ve anlamlı bulunmuştur. Tablo 2. Türkye nn STA Ülkeler le İk Yönlü İEİT snn Ülke Temell Belrleyenler 1993-2011. (Bağımlı Değşken, log İEİT) Değşkenler Model1 Model2 Model3 Model4 Model5 lkbgsyhf1-0.329* -0.366* -0.295* -0.295* -0.298* (0.160) (0.155) (0.134) (0.135) (0.139) lokbgsyh 2.449+ 2.458+ (1.473) (1.441) logsyh1-2.160+ -2.129+ (1.262) (1.209) lgsyhf4-1.950* -1.681** -0.745* -0.863* -0.946* (0.758) (0.640) (0.331) (0.396) (0.401) lmes2-0.730** -0.761** -0.670** -0.613** -0.601** (0.199) (0.190) (0.167) (0.183) (0.193) Ack1 0.196+ (0.109) Ack2 0.442 0.792 (0.884) (0.843) tden -0.298-0.315 (0.283) (0.282) Sabt 46.903* 47.195* 13.571** 12.402** 11.647** (20.336) (19.472) (3.376) (3.785) (4.029) Observatons 259 260 260 259 247 F-Stat 4.049** 5.341** 6.183** 6.028** 6.424** Parantez çersnde yer alan değerler katsayılara lşkn hesaplanan standart hatalardır. t statstk değerler anlamlık düzeylerne göre şu şeklde gösterlmştr: **p<0.01,*p<0.05,+p<0.1 İmalat sanay endüstrler çn hesaplanan standart G- L endekslernn bağımlı değşken olarak ele alındığı ve ülke temell hpotezlere yönelk değşkenlern test edldğ model sonuçları Tablo 2 de verlmektedr. EİT y açıklayan değşkenlere yönelk genel br değerlendrme yapıldığında lk olarak KBGSYHF, GSYİHF, OKBGSYİH, AÇIK ve MES değşkenlernn şaretlernn teork beklentye uygun ve statstksel olarak anlamlı olduğu görülmektedr. TDEN değşkenler se teork açıdan şaretler beklentye uygun olarak gerçekleşse de, statstksel olarak anlamlı bulunmamıştır. OGSYİH nn se burada da statstksel olarak anlamlı ancak beklenenn aksne negatf şaretl olduğu görülmektedr. Tablo 2 ye göre, Türkye ve STA mzaladığı ülkeler arasında EİT nn ortaya çıkışını, kalkınma sevye farkları, pyasa büyüklük farkları, gelşmşlk Sayfa 37
KÜÇÜKSAKARYA / Türkye nn Serbest Tcaret Anlaşmaları Kapsamında Endüstr-İç Tcaret sevyeler, dışa açıklık oranları ve coğraf uzaklık le açıklamaya çalışan br, k, üç, beş ve altı nolu hpotezler temsl eden değşkenlern katsayıları teork beklentyle uyumlu ve anlamlı bulunmuştur. Özetlemek gerekrse, Tablo 1 ve 2 de verlen modellerde ülke temell hpotezler temslen ele alınan değşkenlern şaret ve anlamlılıkları ncelendğnde br kısmı teork beklentyle uyumlu bulunurken, br kısmı beklentlere uymamaktadır. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak kalkınma sevyes farklılıkları arttıkça, EİT oranları azalacaktır. hpotez bağımlı değşkenn tüm endüstrler çn hesaplanan EİT, malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT doğrulanmıştır. Bu hpotez EİT, İEİT açıklayan öneml br hpotezdr. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak pyasa büyüklükler farklılıkları arttıkça, EİT oranları azalacaktır. hpotez bağımlı değşkenn tüm endüstrler çn hesaplanan EİT ve malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT çn doğrulanmaktadır. Bu hpotez EİT, İEİT y açıklayan öneml br hpotezdr. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak gelşmşlk sevyes arttıkça, EİT oranları artacaktır. hpotez bağımlı değşkenn tüm endüstrler çn hesaplanan EİT, malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT çn doğrulanmıştır. Bu hpotez EİT, İEİT açıklayan öneml br hpotezdr. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak pyasa büyüklüğü arttıkça, EİT oranları artacaktır. hpotezn temslen ele alınan değşkenn katsayısının şaret, tüm endüstrler çn hesaplanan EİT ve malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT değerlernn ele alındığı modellerde teork beklentnn tersne ve anlamlı bulunmuştur. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak coğraf uzaklık arttıkça, EİT oranları azalacaktır. hpotez bağımlı değşkenn tüm endüstrler çn hesaplanan EİT, malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT değerler çn doğrulanmıştır. Bu hpotez EİT ve İEİT y açıklayan öneml br hpotezdr. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak ekonomk dışa açıklık oranı yükseldkçe, EİT oranları artacaktır. ve Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak tcaret dengeszlkler arttıkça EİT oranları azalacaktır. hpotezlern temslen ele alınan değşkenlern katsayısının şaret tüm bağımlı değşkenler genelnde oluşturulan modellerde teork beklentye uyumlu olsa da statstksel olarak anlamlı olmamaktadır. Tartışma Türkye de Serbest Tcaret Anlaşmaları (STA) lk defa Avrupa entegrasyonu çersnde yer alma çabası sonucunda uygulamaya konulmuştur. 1/95 sayılı Ortaklık Konsey Kararı nın 16 ncı maddesnde, Türkye nn, Karar ın yürürlüğe grmesn zleyen beş yıl çnde Avrupa Toplulukları (AT) nın terchl tcaret anlaşmaları ve tek taraflı tcar tavzlern tanındığı otonom rejmlerne uyum sağlaması öngörülmüştür. Sonuç olarak, AT le gerçekleştrlen Gümrük Brlğ (GB) taraflar arasında ortak tcaret poltkası uygulanmasını zorunlu kılmaktadır. Dolayısıyla, Türkye açısından, AT nn terchl anlaşmalarından başlayarak üçüncü ülkelerle STA müzakereler hız kazanmıştır. Bu kapsamda, Türkye çn, EFTA ülkeler (İsvçre, Norveç, İzlanda ve Lhtenştayn) le STA mzalanmasına yönelk müzakereler 1990 yılında başlatılmıştır. 10 Aralık 1991 tarhnde mzalanan ve 1 Nsan 1992 tarhnde yürürlüğe gren Türkye ve EFTA STA sı, Türkye nn terchl rejm üstlenme yönündek lk grşmdr. Türkye de 2013 yılında yürürlükte olan 18 adet STA (EFTA, İsral, Makedonya, Bosna Hersek, Flstn, Tunus, Fas, Surye, Mısır, Arnavutluk, Gürcstan, Karadağ, Sırbstan, Şl, Ürdün, Mortyus ve Güney Kore) bulunmaktadır. AB nn ortak tcaret poltkasına uyum sürec kapsamında gerçekleştrlen bu STA lar, Türkye nn tcaret poltkalarının lbarelleşmes ve dış tcaretnn dğer dünya ülkelerne açılmasının yolunda öneml brer araç olarak değerlendrleblr. STA lar, ekonomk şbrlğnn gelştrlmes, uluslararası tcaret şlemlernn kolaylaşması ve büyümes, k taraflı tcarette adl rekabet şartlarının sağlanması ve mal tcaretnn serbestleşmesne yönelk teşvk çn öneml brer araçtır. STA ların dğer özellkler ncelendğnde, yabancı yatırımları ve endüstryel uzmanlaşmayı teşvk ettkler, büyük Sayfa 38
AKSARAY ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ, Mayıs, 2016, Clt 8, Sayı 2 ölçekl üretme yönlendrdğ, dolayısıyla sektörler ve bölgeler bazında hracatı çeştlendrerek sürdürüleblr hracatı ve küresel rekabet gücünü artırdıkları gözleneblr. Anlaşmalar, tarfe ve vergler azaltarak, şletmelern taraf oldukları ülkelerde mal ve hzmet satış malyetlern düşürmekte ve şletmelere daha karlı br rekabet ortamı yaratmaktadır. Bu durum, tüketclere daha çok mal seçeneğnn daha düşük fyatlarla ulaşmasını kolaylaştırmaktadır. Lteratürde EİT nn yapısının ncelenmes kadar EİT y ortaya çıkaran nedenlern de belrlenmes önem taşımaktadır. EİT nn ortaya çıkış nedenlern araştıran analzlere yönelk çalışmalar ncelendğnde, ülkeye özgü belrleyclern yanında zamanla endüstrye özgü belrleyclern de analzlere dahl edldğ dkkat çekmektedr. Ülkelere has etmenler farklı şekllerde ele alınmakta ve değşk ölçüm teknkler le hesaplanmaktadır. Bu çalışmadak belrleycler, tcaret ortağı ülkeler arasındak ekonomk kalkınma sevyes farklılıkları, ekonomk kalkınma sevyes benzerlkler, pyasa büyüklüğü farklılıkları ve benzerlğ, coğraf uzaklık, dışa açıklık ve tcaret dengeszlklernden oluşmaktadır. Çalışmada, Türye nn seçlmş ülkelerle tüm sektörler çn EİT, snnyanısıra malat sanay sektörler çn EİT s ülkelere özgü belrleycler kapsamında oluşturulan hpotezler aracılığıyla panel ver analz yöntem kullanılarak test edlmştr. Modellerde, ülke temell hpotezler temslen ele alınan değşkenlern şaret ve anlamlık değerler ncelendğnde, bunların br kısmı teork beklentyle uyumlu bulunurken, br kısmı beklenentlere uymamaktadır. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak kalkınma sevyes farklılıkları arttıkça, EİT oranları azalacaktır. hpotez, bağımlı değşkenn tüm endüstrler çn hesaplanan EİT, malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT değerler çn doğrulanmıştır. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak pyasa büyüklükler farklılıkları arttıkça, EİT oranları azalacaktır. hpotez bağımlı değşkenn tüm endüstrler çn hesaplanan EİT ve malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT çn doğrulanmaktadır. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak gelşmşlk sevyes arttıkça, EİT oranları artacaktır. hpotez bağımlı değşkenn tüm endüstrler çn hesaplanan EİT, malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT değerler çn doğrulanmıştır. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak pyasa büyüklüğü arttıkça, EİT oranları artacaktır. hpotezn temslen ele alınan değşkenn katsayısının şaret, tüm endüstrler çn hesaplanan EİT ve malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT değerlernn ele alındığı modellerde teork beklentnn tersne ve anlamlı bulunmuştur. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak coğraf uzaklık arttıkça, EİT oranları azalacaktır. hpotez bağımlı değşkenn tüm endüstrler çn hesaplanan EİT, malat sanay endüstrler çn hesaplanan İEİT değerler çn doğrulanmıştır. Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak ekonomk dışa açıklık oranı yükseldkçe, EİT oranları artacaktır. ve Türkye nn tcaret ortağı olduğu ülkeler le arasındak tcaret dengeszlkler arttıkça EİT oranları azalacaktır. Hpotezlern temslen ele alınan değşkenlern katsayısının şaret tüm bağımlı değşkenler genelnde oluşturulan modellerde teork beklentye uyumlu olsa da statstksel olarak anlamlı olmamaktadır. Çalışmada elde edlen sonuçlar, Türkye nn dış tcaretnde EİT nn öneml br yer olduğunu ve gelecekte dış tcaret bçmnn EAT den daha çok EİT şeklne dönüşebleceğn göstermektedr. Dolayısıyla Türkye ye yönelk uygulanması planlanan dış tcaret ve sanay poltkaları önerlrken bu durum göz önünde bulundurulmalıdır. Uygulanacak poltkalar le STA larıneit y artırablmeler çn dğer öneml br yolda tcaretn önündek engellern kaldırılmasıdır. Türkye, GB ye dahl olup da AB nn STA müzakerelerden ayrı tutulan ve bu STA ları eşzamanlı olarak yürürlüğe koyma mkanına sahp olmayan ülke konumundadır. Bununla brlkte, uluslararası tcaret potansyel düşük ve ekonomk açıdan tutarsız br yapıya sahp olan ülkelerle mzalanan STA lar Türkye nn daha düşük kaltel mallarda üretmn artırarak, dış tcaret yapısını olumsuz etklemektedr. Sonuç olarak, bugün mzalanan STA ların brçoğunun Türkye nn tcaretn artırıcı yönde etksnn olmadığı görülmektedr. Türkye nn dış tcarette 2013 yılında bulunduğundan öneml br yere ulaşablmes çn daha etkn poltkalar uygulaması, sanaysn destekleyerek hracatta Sayfa 39
KÜÇÜKSAKARYA / Türkye nn Serbest Tcaret Anlaşmaları Kapsamında Endüstr-İç Tcaret rekabete ağırlık vermes, hracatındak mal kaltesn artırması, bunları yaparken katma değer yüksek endüstrlere yatırım yapması ve STA mzalayacağı ülkeler belrlerken daha seçc olması gerekmektedr. EİT nn artırılmasına yönelk uygulanablecek dğer br dış tcaret poltka öners se, Türkye nn, AB nn gelşmş ülkelerle planladığı STA müzakerelernde taraf olması veya lgl üçüncü ülkeyle kend müzakarelern bu süreç çersnde değerlendrerek, söz konusu STA yı eşzamanlı olarak tamamlaması ve yürürlüğe koymasıdır. Bununla brlkte, Türkye, AB le kl lşklerne devam ederken, ABD, Rusya, Türk Cumhuryetler ve Uzak Doğu Ülkeler le de tcar ortaklıklar ve STA lar oluşturulması sonucunda ortaya çıkacak yen tcaret mkanları da EİT nn artmasında öneml br katkı sağlayablecektr. Kaynakça Abraham, F. ve Hove J. V. (2005). Intra-Industry Trade and TechnologcalI nnovaton: The Case of Belgan Manufacturng. 7th INFER Annual Conference n Economc Research: Regonal Economcs, New Challenges fortheory, Emprcs and Polcy. London. Adler, M. (1970). Specalzaton n the European Coaland Steel Communty. Journal of European Common Market Studes8, 175 191. Anderson M. A., James, E. ve Wncoop, van E. (2004). Trade Costs. Journal of Economc Lterature. 42, 691-751. Balassa, B. (1963). European Integraton: Problems and Issues.,The Amercan Economc Revew, 53, 175-184. Balassa, B. (1966). Tarff Reductons and Trade n Manufactures among the Industral Countres. Amercan Economc Revew, LVI, 466-73, Grubel, H.G. ve 250 Lloyd, P.J (ed.) çnde, Intra-Industry Trade, UK:Edward Elgar Publshng Lmted, s.28-35. Balassa, B. (1986). The Determnants of Intra-Industry Specalzaton n US Trade. Oxford Economc Papers, 38. Balassa, B. ve Bauwens, L. (1987). Intra-Industry specalzaton n a mult-country and mult-ndustry framework. The Economc Journal, 97. Başkol M.O. (2005). EİT Teors Açısından Dış Tcaret Yapımızın Değerlemes. Doktora Tez, Uludağ Ünverstes. Bergstrand, J. H. ve Egger, P. (2006). Trade Costs and Intra- Industry Trade. Weltwrtschaftlches Archv/Revew of World Economcs, 142(3), 433-458. Brülhart, M. ve Ellot, J. R. (1996). A Crtcal Survey of Trends n Intra-IndustryTrade. Manuel Porto(ed) çnde, 59-82. Çepn, E. veköse, N. (2000). Intra-ndustry Trade Patterns of Turkey: A Panel Study. METU Internatonal Conference n Economcs IV, Ankara. Devren, N. V. (2004). Türkye AB Ülkeler Arasındak Sına Ürünler Endüstr-ç Tcaret, İktsat-İşletme ve Fnans, 19 (222), 107-127. Devren, N. V. ve M. Karataş (2007). Türkye le Çn Halk Cumhuryet Arasındak Endüstr-ç Tcaret, İktsat-İşletme ve Fnans, 22 (250), 16-32. Drèze, J. (1961). Les Exportatons Intro- C.E.E. en 1958 et la poston Belge. Recherches Economques de Louvan. Durkn, J. T. ve Kryger, M. (2000). Dfferences n GDP percapta and the share of ntra-ndustry trade: The role of vertcally dfferentated trade. Revew of Internatonal Economcs, 8(4), 760 774. Emrhan, P.N. (2002)..Intra-IndustryTrade Dynamcs Of Turkey.,Workng Paper, Dokuz Eylul Unversty, Izmr http://www.etsg.org/ ETSG2002/Papers/Emrhan.pdf Erk, N. ve Tekgül, Y. (2001). Ekonomk Entegrasyon ve Endüstr-ç Tcaret: Türkye-AB Ülkeler Arasındak Endüstr-ç Tcaretn Ölçülmes ve Tcaret Tpnn Belrlenmes.,METU Internatonal Conference n Economcs V, Ankara. Erlat, G. veerlat, H. (2003a). Measurng Intra-Industry and Margnal Intra-Industry Trade.Emergng Markets Fnance and Trade, 39(6), 5-38. Erlat, G. ve H. Erlat. (2003b). Intra-Industry Trade and Labor Market Adjustment n Turkey. Paper presented at thetwenty- Thrd Annual Conference of the Mddle East Economc Assocaton, Washngton, DC, Ocak 3 5. Falvey, R.E. (1981). Commercal Polcy and Intra-Industry Trade. Journal of Internatonal Economcs. 11, 495 511. Fnger, J.M. (1975). Trade Overlap and Intra-IndustryTrade. Economc Inqury, V:XIII, 4. Fontagné, L., Freudenberg, M. ve Gauler, G. (2005). Dsentanglng Horzantal and Vertcal Intra-Industry Trade. CEPII Workng Papers, No. 10. Gönel, F.D. (2001a). How mportant s ntra-ndustry trade between Turkey and her tradng partners? Comparson between European Unon and Central Asa Turkc Republc.,Yıldız Teknk Ünverstes, Ekonom Bölümü. Gönel, F.D. (2001b). Tekstl Sektöründe Endüstr ç Tcaret. Dış Tcaret Dergs, 21. Greenaway, D. ve Mlner, C. (1986). Intra- IndustryTrade:Current Perspectves and Unresolved Issues. Weltwrtscahflches Archv, 123(1). Greenaway, D., R.C. Hne and C. Mlner., (1994),.Country- Specfc Factors and the Pattern of Horzontal and Vertcal Intra-Industry Trade n UK.,Weltwrtschaftlches Archv130. Grubel, H.G. (1967)..Intra-Industry Specalzaton and the Pattern of Trade. Canadan Journal of Economcs and Poltcal Scence, XXXIII, August. Grubel, H.G. ve Lloyd, P. J. (1975). Intra Industry Trade-The Theory and Measurement of Internatonal Trade n Dfferentated Products. John Wley&Sons, New York. Havrylyshyn, O. ve Cvan, E. (1985). Intra-Industry Trade and the Stage of Development: A regresson analyss of Industraland Developng Countres, çnde P.K.M. Tharakan (ed.) Intra-Industry Trade:Emprcal and Methodologcal Aspects,North-Holland: Elsever Scence Pub. Sayfa 40