ETKİLİ SINIF YÖNETİMİ VE YAKLAŞIMLAR Savaş KARAGöZ Eğitim Bil.Uzm.ve Rehber Öğretmen Yeni bir bin yılla birlikte artan değişim hızı ve bu hıza ayak uydurabilecek nitelikli insan gücü yetiştirmek zorunda olan eğitim sistemimizin başarısı nitelikli öğretmenlere bağlıdır. Nitelikli insan gücünün yetiştirildiği yer sistemin en işlevsel parçası olan okul ve sınıftır. Bu nedenle etkili bir okul ve sınıf yönetiminin var olması gerekliliği kaçınılmaz olarak karşımıza çıkmaktadır. Sınıfı bir sistem olarak algılamayı gerektiren sınıf yönetiminin eğitim ve öğretim üzerindeki etkisi alan yazında genel kabul gören bir anlayış biçimidir. Etkili bir sınıf yönetimi olmaksızın sınıf ortamında öğrenciye kazandırılmak istenen davranış biçimlerinin istenen düzeyde gerçekleşebileceğini söyleyebilmek zordur(terzi Ali Rıza,2002. Öğretimin amaçlarına uygun olarak gerçekleşmesinde öğretmenin rolü oldukça büyüktür. Çağdaş eğitim anlayışı öğretimi öğretmen merkezli olmaktan çıkararak öğrenci merkezli hale getirmiştir. Bu yaklaşım öğretimde öğrencilerin çok daha aktif olmalarını ve her aşamada sürece katılmalarını gerektirmektedir (Demirel, 2005, Şentürk H,Oral B,2008). Etkili bir sınıf yönetiminin oluşturmasında en önemli görev öğretmene düşmektedir. Öğretmenin esas görevi öğrencilerde belirlenen hedefler doğrultusunda istenilen yönde davranış değişikliği meydana getirmektir. Bunun için öğretmenin etkili bir sınıf yönetimi becerisine sahip olması şarttır. Bu da yeterli pedagojik formasyonu sahip olmakla mümkündür. Bu nedenle öğretmen sadece öğreten kişi olmaktan çıkmış, öğrenmeyi sağlayan, yani sınıfta öğretim sürecini yöneten ve yönlendiren kişi konumuna girmiştir. Sınıftaki ilişki ve etkileşim düzenini oldukça değişken ve dinamik hale getiren öğrenci merkezli öğretim sınıf yönetimi kavramının ön plana çıkmasına neden olmuştur. Günümüzde iyi bir öğretmenin sahip olması gereken önemli niteliklerden biri de sınıf yönetimi alanında yeterli olmasıdır. Ancak Türkiye de öğretmenlerin önemli bir bölümünün sınıf yönetimi konusunda kendi deneyimlerinden çıkardıkları dersler çerçevesinde yeterlik kazandıklarını, bir başka deyişle sınıf yönetimi alanındaki becerilerini sınama-yanılma yoluyla edindiklerini göstermektedir (Türnüklü 2000,Şentürk H,Oral B,2008). 1. Sınıf yönetimi okul yönetiminden daha dar bir uygulama alanıdır. Sınıf yönetimi okul yönetiminden ayrı düşünülemez.. Okul yönetimi baskıcı bir yönetim biçimi uyguluyorsa sınıf yönetimi bu uygulamadan mutlaka etkilenecektir. Okul yöneticisinin benimsediği politika, okul disiplin politikasını, okul disiplin politikası da sınıf kurallarını yönlendirmektedir. 2. Okul kültürü ve iklimi, sınıf yönetimini etkileyen bir faktördür. Okulun değerleri, gelenekleri, okulda yaşanan olaylar ve okulun tarihi okulun kültürünü oluşturur. Okulun psikolojik özellikleri ise okulun iç özelliklerini oluşturmaktadır. Okulun kültür ve iklimi, öğretmenin sınıf yönetimini etkiler. 3. Sınıf yönetimi iki temel boyut üzerinde odaklanmıştır: bu iki boyut sınıf düzeni ve öğretimdir. Öğretmen hem sınıfın düzenini korumaya çalışırken, hem de etkili öğretimi gerçekleştirmeye çalışır. 4. Toplumsal kültür, sınıf yönetimini etkiler. Toplumun değerleri, gelenekleri, çocuk yetiştirme biçimi, aile yapısı ve ahlak anlayışı, sınıf yönetimi üzerinde etkide bulunur. Katı kuralların, otokratik yönetimin uygulandığı bir toplumda demokratik bir sınıf yönetimi zordur. 5. Sınıf yönetimi bir ülkenin eğitim politikasına göre farklılıklar göstermektedir. Ülke eğitim yönetiminin merkeziyetçi ve yerinden yönetim biçimine sahip olması, ülkede uygulanan öğretim
yöntemleri, eğitim programlarının içeriğini ve eğitime ilişkin yasal düzenlemeler, sınıf yönetimi uygulamalarını yakından etkilemektedir. 6. Sınıf yönetimini etkileyen çok fazla iç ve dış faktör vardır. Aile, toplumsal kültür, ülkenin eğitim politikası ve kitle iletişim araçları gibi dış faktörler; fiziki düzen, öğrencilerin istek ve beklentileri, sınıf kuralları ve öğretmenin yönetim biçimi gibi iç faktörler sınıf yönetimini etkilemektedir. 7. Sınıf yönetimi biçimi öğrencilerin ihtiyaçlarına, gelişim özelliklerine ve sınıf düzeyine göre farklılıklar göstermektedir. 8. Öğretmenin yönetim yaklaşımı, sınıf iklimi ve disiplin anlayışı değişiklik göstermektedir. Bir öğretmen demokratik bir sınıf yönetimi biçimi uygularken, diğer bir öğretmen otokratik sınıf yönetim biçimi uygulamaktadır. 9. Sınıf yönetimi öğrencilerin olumlu davranışlarının sürdürülmesini ve olumsuz davranışlarının değiştirilmesini amaçlar. Öğretmen öğrencilerin davranışlarını yönetmeye çalışır. 10. Sınıf yönetiminde başarı, büyük ölçüde öğretimin yönetimine bağlıdır. Kurallarla düzeni korumaya çalışan öğretmen ders konusunda yeterli olması ve iyi bir alan hâkimiyetine olması gerekir. 11. Her ortamda geçerli olabilecek en etkili ve tek bir sınıf yönetimi yaklaşımı yoktur. Ortam, ulusal ve yerel kültüre öğrenci düzeyine ve sınıfın grup yapısına göre sınıf yönetimi yaklaşımları farklılıklar gösterebilir. 12. Sınıf yönetimi öğretmenin etkili bir sınıf liderliği ile başarılı olur. Geleneksel bir sınıf yönetiminde öğretmen yönetsel gücü kullanırken, etkili sınıf yönetiminde liderlik gücünü kullanmaktadır(http://www.gencbilim.com/odev/odev_tez/odev_tez.php?id=30005). Sınıf Yönetimi Yaklaşımları Alan yazında Sınıf Yönetimi Yaklaşımları nın çeşitli açılardan incelendiği ve değişik başlıklar altında gruplandırıldığı görülmektedir (Aydın, 2004; Duman, 2004; Turan, 2004; Ağaoğlu, 2002; Aksoy, 2001; Doyle, 1986). Bunları; geleneksel, otokratik (baskıcı), gelişimsel, etkileşimsel, demokratik (özgürlükçü) ve çağdaş sınıf yönetimi yaklaşımları olarak değerlendirmek mümkündür. 1.Geleneksel Yaklaşım Geleneksel sınıf yönetimi yaklaşımında eğitim-öğretim öğretmen merkezli olarak düzenlenir. Sınıf içi etkinliklerde öğretmen oldukça aktif öğrenciler ise pasif konumdadır. Öğretmen-öğrenci ve öğrenci-öğrenci ilişkileri aşırı ölçüde yapılandırılmış olup tüm otorite öğretmende toplanmıştır. Öğrenciler bu otoriteye kayıtsız şartsız uymak zorundadırlar. Öğrencilerin öğretmenlere karşı gösterdikleri tepkiler, suçlama, yargılama ve cezalandırma şeklinde karşılık bulur (Aydın,2004). 2.Otokratik (Baskıcı) Yaklaşım Yaklaşımın temel düşüncesi, Mc Gregor un X kuramından hareketle oluşturulan ve insanı olumsuz özellikleriyle değerlendiren kötümser görüşe dayanmaktadır. Bu görüşe göre insanların büyük bir bölümü kendi iradeleriyle davranışlarını kontrol edemezler ve ortak amaçlar doğrultusunda bir araya gelerek uygun bir işbirliği sağlayamazlar. Öncelikle bireysel çıkarlarını düşündüklerinden toplum yararına hareket etmeleri mümkün değildir. Büyük çoğunluğu oluşturan ortalama yeteneklere ve niteliklere sahip bu insanlar yaratıcı olamadıkları gibi yenilik ve değişikliklerden de hoşlanmazlar. Tüm bu özellikleri nedeniyle de yönetmeyi değil yönetilmeyi tercih ederler (Eren, 2004). Toplumlarda çoğunluğu oluşturan ortalama yetenek ve niteliklere sahip bu insanların davranışlarının sürekli olarak kontrol altında tutulması gerekir. Bunu da üstün niteliklere ve yeteneklere sahip olan yöneticiler yapmalıdır (Aydın, 2000). Bu düşünceleri benimseyen öğretmenler sınıf ortamındaki tüm ilişkileri ve davranışları tam olarak kontrol etmeye ve kuralları tartışmasız uygulamaya çalışırlar (Aksoy, 2003). Oysa sınıf yönetiminde kuralların amaç değil, amaca ulaşmada kullanılan araçlar olduğu asla unutulmamalıdır (Wolfgang, 2004Şentürk, 2007).
3.Gelişimsel Yaklaşım Gelişimsel sınıf yönetimi yaklaşımı öğrencilerin fiziksel, zihinsel, duygusal, sosyal, cinsel, törel ve diğer gelişim özelliklerini dikkate alarak onları yönlendirmeyi esas alır. Öğretmen sınıftaki etkinlikleri planlarken ve gerçekleştirirken öğrencilerin gelişim evrelerine uygun tercihler yapmalıdır (Ağaoğlu, 2002). Gelişim özelliklerinin dikkate alınması ve öğrencilerden gelişim düzeylerine uygun davranışlar beklenmesi sınıf yönetiminde başarıyı arttıracaktır (Başar, 2003.Şentürk 2007). 4.Etkileşimsel Yaklaşım Sınıf yönetiminin temel öğelerinden biri de davranış düzenlemeleridir. Sınıf içindeki davranışların önemli bir bölümünü insan ilişkileri oluşturur. Öğretmen-öğrenci ve öğrenci-öğrenci ilişkilerinin iyi düzenlenmesi, bu ilişkileri düzenleyen kuralların öğrenciler tarafından benimsenmesi, sınıf ortamındaki eğitim-öğretime ilişkin davranışların şekillenmesinde önemli rol oynar (Başar, 2003). Sınıfta dengeli ve tutarlı bir etkileşim düzeni oluşturabilmesi için, öğretmenden öncelikle açık ve kararlı bir tutum sergilemesi, öğrencilerini önemsemesi, onların birbirlerine gereksinim duymalarını ve bu gereksinimleri karşılıklı olarak gidermelerini sağlaması beklenir (Ağaoğlu, 2002 Şentürk 2007). 5.Demokratik (Özgürlükçü) Yaklaşım Yaklaşımın temel düşüncesi, Mc Gregor un Y kuramından hareketle oluşturulan ve insanı olumlu özellikleriyle değerlendiren iyimser görüşe dayanmaktadır. Bu görüşe göre ortalama yeteneklere ve niteliklere sahip insanlar da kendi iradeleriyle davranışlarını kontrol edebilir ve ortak amaçlar doğrultusunda bir araya gelerek işbirliğine gidebilirler. Yeniliklere ve değişikliklere açık oldukları gibi, yaratıcı güçlerini kullanarak bunları gerçekleştirmeyi de isterler (Eren, 2004). Ayrıca eşit ve özgür olarak dünyaya gelen insanların doğasında, başkasının özgürlüğüne zarar vermemesi gerektiğini öğreten bir mantık da yer almaktadır (Aydın, 2000). Taşıdıkları bu özellikler nedeniyle insanlar, baskıya değil özgürlüklere dayalı bir sistemle yönetmeyi ve yönetilmeyi isterler. Böyle bir yönetim sistemi ise ancak demokratik bir ortamda gerçekleşebilir. Demokrasi bir yaşam biçimi olduğundan, sınıflar bu yaşam biçiminin insanlara kazandırılabileceği en uygun ortamlardır. Burada öğretmene düşen görev, olabildiğince özgür bir sınıf ortamı oluşturarak öğrencilerin kendi iradeleriyle davranışlarını kontrol etmelerini ve yeteneklerini kullanabilmelerini sağlamaktır (Butchart, 1998 Şentürk 2007). 6. Çağdaş Yaklaşım Öğrencilerin sınıf yaşamında bir nesne olarak değil bir özne olarak görüldüğü, sınıfta her konunun öğretmenin rehberliğinde tartışılabildiği, hoşgörü ve uzlaşmayı temel alan, otoritenin paylaşıldığı ve sınıf içindeki etkinliklerden herkesin sorumlu olduğu bir yaklaşımdır. Çağdaş yaklaşım sınıfı dinamik bir etkileşim sistemi olarak algılamayı gerektirir (Aydın, 2004). Bu yaklaşım öğrenci davranışlarını ve sınıftaki ilişki düzenini etkileyen tüm değişkenleri birbirinden bağımsız olarak değil, sistemi tamamlayan öğeler olarak ele alır. Sınıfın içinde ve dışında yer alan ve öğrencilerin davranışlarıyla eğitim öğretim faaliyetlerini etkileyen tüm faktörler bir bütünsellik içinde değerlendirilir (Aydın,2004; Ağaoğlu, 2002). Eğitim alanındaki gelişmeler doğrultusunda sınıf yönetimi yaklaşımlarının da otokratik yaklaşımdan demokratik yaklaşıma, geleneksel yaklaşımdan çağdaş yaklaşıma doğru bir gelişme gösterdiği söylenebilir. Ayrıca öğrencilerin gelişim özellikleri ile sınıftaki ilişki ve etkileşim düzenine önem veren bir yaklaşımın giderek güç kazandığı görülmektedir (Ağaoğlu,2002 Şentürk 2007). SINIFTA DAVRANIŞ YÖNETİMİ: Öğrencilerin istenmeyen davranışları, oluştuğu koşullara, şiddetine, algılayan kişiye göre farklılık göstermesine karşın, genellikle sınıfta öğrenme- öğretme sürecini aksatan ya da engelleyen davranışlar olarak düşünülmektedir. William Glasser tarafından, istenmeyen davranışın yönetimine ilişkin geliştirilen stratejiler yedi adımdan oluşmaktadır(çubukcu Z,Girmen P. 2008):
1. Öğrenci ilgilerini dikkate almak: Öğretmenin, öğrencilerin ilgilerini önemsediğini bu ilgiler doğrultuda etkinlik yapmaya çalıştığını öğrencilerine göstermesi ve bu doğrultuda onların güvenlerini kazanması. 2. Davranışa odaklanma: İstenmeyen bir davranış ortaya çıktığında öğretmenin öğrenciyle davranışına ilişkin görüşme yapıp, davranışın nedenini öğrenmesi. 3. Öğrencinin davranışının sorumluluğunu taşımasını sağlamak: Öğretmenin, öğrencilerin davranışlarının sorumluluğunu üstlenmelerini sağlaması ve bu konuda özür kabul etmemesi. 4. Öğrencinin davranışı değerlendirmesini sağlamak: Öğretmen, öğrencisine davranışlarını değerlendirmede yardımcı olmak için şu sorulardan yararlanabilir. Bu davranış sana yardımcı oldu mu?/bu davranış seni incitti mi?, Bu davranış başkalarına yardımcı oldu mu?/ Bu davranış başkalarını incitti mi? 5. Plan geliştirme: Öğretmenin, öğrencisiyle birlikte öğrencisi için gerekli olan yeni davranışları planlaması, planlanan bu davranışların yazılması, öğretmen ve öğrenci arasında oluşturulan bir sözleşmeye dönüştürülmesi. 6. Öğrencinin hazırlanan sözleşmeye ilerleyen zamanlarda da uyması: Öğretmenin sözleşmeden sonra öğrenciye davranışları ile ilgili dönütler vermesi. 7. Planın takip edilmesi: Eğer hazırlanan plan istenilen düzeyde çalışmazsa, öğretmen öğrencisiyle birlikte planı tekrar ele almalıdır (Emmer, Evertson, Worsham 2003, Çubukcu Z,Girmen P. 2008):). ÖĞRENCİ TİPLERİ: Öğretmenler gibi öğrencilerin de farklı tipleri vardır., BAŞARILI ÖĞRENCİLER: Bunlar derse yönelimli akademik açıdan başarılı öğrencilerdir. Ders ve ödevlerini zamanında yaparlar. Pek disiplin sorunu çıkarmazlar. Okulu severler, hem öğretmen hem de arkadaşları tarafından sevilirler. SOSYAL ÖĞRENCİLER: Dersten ziyade kişilere yönelimlidir. Başarılıϖ olmak için gerekli yetenekleri vardır ama sosyal ilişkilere derslerden daha fazla önem verirler. Çok arkadaşları vardır ve arkadaşları onları severler ama öğretmenleri için bazen yönetim problemleri çıkardıkları için sevilmezler. Derste öğretmen onları kolayca derse sokabilir ve kolayca sorularına cevap alabilir. BAĞIMLI ÖĞRENCİLER: Sıklıkla öğretmenden destek ve teşvikϖ beklerler. Ek çalışma ve yardıma ihtiyaç duyarlar. Sık sık parmak kaldırırlar. Ortaokulda akademik başarıları düşük olur. Öğretmenler onların başarılarını yükseltmeye çalışırlar. Arkadaşları onlara ders çalıştırmak istemezler, çünkü onları sosyal açıdan yetersiz bulurlar. YABANCILAŞMIŞ ÖĞRENCİLER: Zor öğrenirler ve muhtemelen okulu ter ederler. Çoğunlukla okul ve onunla ilgili her şeye açık veya gizli baş kaldırırlar, düşmanlık beslerler. Öğretmenler genelde onlara ilgisiz kalır veya reddederler. GÖLGE ÖĞRENCİLER: Arka planda kalıp gözden kaçan öğrencilerdir. Her şeyde ortadadırlar. Grup halinde etkinliklere katılır ama kendilerini ortaya koymazlar, gönüllü olmazlar. Bazıları ürkek ve sinirli bazıları ise sessiz ve bağımsızdırlar. Genellikle öğretmen ve diğer öğrenciler onların farkına varmazlar veya iyi tanımazlar. Öğretmenin sınıftaki her gruptan öğrenci olduğunu akılda tutması ve gözden uzak gibi görünen öğrencilerin durumlarına karşıda duyarlı olması gerekir. KAYNAKÇA Ağaoğlu. E. (2002). Sınıf yönetimiyle ilgili genel olgular, Kaya, Z. (Ed) Sınıf Yönetimi, (ss. 1-14 ) Ankara, Pegem A Yayıncılık. Aksoy, N. (2001). Sınıf yönetimi ve disiplin modellerinin dayandığı temel yaklaşımlar. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 25, 9-20 Aksoy, N. (2003) Sınıf içi kurallar, Karip, E. (Ed.) Sınıf Yönetimi (ss.11-30) Ankara, Pegem A Yayıncılık Aydın, A. (2004). Sınıf Yönetimi, Ankara, Tekağaç Eylül Yayıcılık. Bursalıoğlu, Z. (2002). Okul Yönetiminde Yeni Yapı ve Davranış, Ankara, Pegem A Yayıncılık, Çubukçu, Zühal, Girmen, Pınar Öğretmenlerin Sınıf Yönetimi Becerilerine İlişkin Görüşleri Bilig Kış / 2008 Sayı 44: 123-142, Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Küçükahmet,L;Sınıf Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar, 2000,Serpil Aksakal; Http://Www.Rehberlikportali.Com/Yazi.Asp?Id=584 Şentürk, Hasan : Uygulama Liselerindeki Rehber Öğretmenlerin Sınıf Yönetimi Yaklaşımları D.Ü.Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi 8, 7-16 (2007)
Şentürk Hasan, Oral Behçet Türkiyede Sınıf Yönetimi İle İlgili Yapılan Bazı Araştırmaların Değerlendirilmesi Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.esosder.org Electronic Journal of Social Sciences info@esosder.org Güz-2008 C.7 S.26 (001-026) Şahin, Pınar Kitle İletişim Araçlarının Sınıf Yönetimi Üzerindeki Etkisi Http://Www.Egitisim.Gen.Tr/Psahin_Kitleilet.Htm Terzi, Ali Rıza Sınıf Yönetimi Açısından Etkili Öğretmen Davranışları Milli Eğitim Dergisi Sayı 155-156 Yaz-Güz 2002 http://www.gencbilim.com/odev/odev_tez/odev_tez.php?id=30005