ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ORTA ANADOLU DA İKİNCİ EL PAZARINDAKİ TRAKTÖRLERİN TEKNİK ve EKONOMİK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ HİKMET BERİL BAŞOL TARIM MAKİNALARI ANABİLİM DALI ANKARA 26 Her hakkı saklıdır

ÖZET Yüksek Lisans Tezi ORTA ANADOLU DA İKİNCİ EL PAZARINDAKİ TRAKTÖRLERİN TEKNİK ve EKONOMİK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ HİKMET BERİL BAŞOL Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Makinaları Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mustafa VATANDAŞ Bu çalışmada Ankara ve çeşitli ilçelerinde satışa konu olan kullanılmış traktörlerin teknik ve ekonomik özellikleri araştırılmıştır. Bu amaçla 8 ayrı ilçede toplam 312 adet traktöre ait veriler görüşme yapılarak derlenmiştir. Yörede kullanılmış traktörlerin önemli ölçüde galeriler aracılığıyla satıldığı belirlenmiştir. Veri alınan traktörler -45 arasında yaş dağılımı gösteren standart yapılı olan traktörlerdir. Satışa neden olan önemli faktörler model eskimesi, para ihtiyacı, aşınma ve kapasite yetersizliği şeklinde ifade edilmiştir. İncelenen traktörlerin ortalama yıllık kullanım süresi 386,75 h, ortalama anma motor gücü ise 48,85 kw olarak belirlenmiştir. Araştırma sonuçları kullanılmış traktörlerde satış fiyatının öncelikle yaşa, daha sonra ise anma motor gücü parametrelerine bağlı olduğunu göstermiştir. Diğer yandan kullanılmış traktörlerde aşınmaya bağlı değer kaybının, önceki çalışmalarda belirlenen oranlarla büyük ölçüde uyumlu olduğu belirlenmiştir. 26, 65 sayfa Anahtar Kelimeler: Kullanılmış traktör, traktör yaşı, anma motor gücü, traktörün ortalama yıllık kullanım süresi, tahmini satış bedeli, satış nedeni i

ABSTRACT Master Thesis DETERMINATION OF TECHNICAL AND ECONOMICAL SPECIFICATIONS OF THE USED TRACTORS AT THE MARKET IN MIDDLE ANATOLIA Hikmet Beril BAŞOL Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Machinery Supervisor: Prof. Dr. Mustafa VATANDAŞ The technical and economical properties were investigated of the used tractors, which are subject to sales in Ankara and various counties of it are researched in this study. For this purpose, data regarding a total of 312 tractors are gathered together by making interviews in 8 different counties. It was determined that the used tractors in the region are mostly sold by galleries. The tractors subject to data are standard tractors that shows an age distribution between and 45. Important reasons for selling are stated as model wear, money requirement, attrition and capacity deficiency. It is determined that researched tractors have an average annual usage of 386,75 h and an average rated engine power of 48,85 kw. Research results show that the estimated selling price for used tractors depends firstly on tractor age and then rated engine power parameters. On the other hand, value fall depending on attrition for used tractors are found to be mostly compatible with the rates determined during previous studies. 26, 65 pages Key Words: Used tractor, tractor age, rated engine power, estimated selling price, average annual usage of tractor, reason for selling ii

ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR Traktör satın alma ve elden çıkarma, teknik ve ekonomik yönden büyük önem taşıyan bir işletmecilik kararıdır. Bu kararların alınmasında bilimsel yaklaşım, rasyonel bir işletmeciliğin gereğidir. Genel olarak traktörün ilk satın alınmasında ve daha sonra elden çıkarılmasında, farklı yaklaşımlar söz konusu olmaktadır. Kullanılmış traktörlerin satışa konu olduğu ikinci el pazarı, hem kullanım sonrası ortaya çıkan değiştirme eğilimlerinin hem de kullanılmış traktörün talebine ait eğilimlerin bilinmesi açısından önem taşımaktadır. Bu çalışmada Ankara İli ve ilçelerinde satışa çıkarılmış olan kullanılmış traktörlerin tip, nominal motor gücü, yaş, kullanım süresi ve eskime durumu gibi teknik özellikleri ile satış bedeli ve onarım gereksinimine ait tahmini giderler vb ekonomik özelliklerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu yolla traktörün kullanımı ve elden çıkarılması gibi konularda, çiftçi davranışının ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu çalışma sırasında desteğini ve yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. Mustafa VATANDAŞ a, aileme ve anket aşamasında sorularımı yanıtlayarak yardımlarını esirgemeyen traktör kullanıcısı, traktör bayi ve komisyoncularına teşekkür ederim. Hikmet Beril BAŞOL Ankara, Eylül 26 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR...iii SİMGELER DİZİNİ...v ŞEKİLLER DİZİNİ...vi ÇİZELGELER DİZİNİ...viii 1. GİRİŞ...1 1.1 Türkiye'de Traktör Sektörünün Durumu...1 1.2 Orta Anadolu Tarımında Traktör Kullanımı...6 1.3 Makina Yenileme Stratejileri ve Kullanılmış Traktör Tercihi...9 1.4 Ankara İli İkinci El Traktör Pazarının Genel Özellikleri...11 2. KAYNAK ÖZETLERİ...14 3. MATERYAL ve YÖNTEM...19 3.1 Materyal...19 3.2 Yöntem...22 3.2.1 Bilgi toplama formlarının hazırlanması...22 3.2.2 Görüşmelerin yapılması...26 3.2.3 Verilerin değerlendirilmesi...27 4. BULGULAR ve TARTIŞMA...28 4.1 İkinci El Pazarındaki Traktörlerin Genel Özellikleri...28 4.2 İkinci El Pazarındaki Traktörlerin Teknik Özellikleri...39 4.3 İkinci El Pazarındaki Traktörlerin Ekonomik Özellikleri...49 5. SONUÇ...6 KAYNAKLAR...63 EK 1 İkinci El Traktör Pazar Araştırması Bilgi Toplama Formu...64 ÖZGEÇMİŞ...65 iv

SİMGELER DİZİNİ AMG TKS TOG TSB YF OYKS YTL S PP d n D N x y Anma Motor Gücü (kw) Toplam Kullanım Süresi (h) Tahmini Onarım Gideri (YTL) Tahmini Satış Bedeli (YTL) Traktörün Yenisinin Fiyatı (YTL) Ortalama Yıllık Kullanım Süresi (h/yıl) Yeni Türk Lirası (1YTL =1, 35 USD 1YTL =1, 64 EURO 1YTL =1 TL) İkinci el değeri (YTL) Makinanın ilk satın alma bedeli (YTL) Amortisman oranı (ondalık) Makinanın yaşı (yıl) Ortalama yıllık amortisman miktarı (YTL) Makinaya sahip olunan süre (yıl) Bağımsız değişken (Yatay eksen) Bağımlı değişken (Düşey eksen) v

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1 Yıllara göre traktör yaşı ile birim satın alma bedelerinin değişimi...15 Şekil 3.1 Ankara İli ve ilçelerindeki ikinci el traktör pazarındaki bazı traktörlerden görüntüler...21 Şekil 4.1 Araştırma konusu traktörlerin model yılına bağlı sayısal ve oransal değerleri......28 Şekil 4.2 Araştırma konusu traktörlerin yaşa bağlı sayısal ve oransal değerleri...29 Şekil 4.3 Araştırma konusu traktörlerin markaya bağlı sayısal ve oransal değerleri...3 Şekil 4.4 Araştırma konusu traktörlerin genel görünümüne ait sayısal ve oransal değerleri...31 Şekil 4.5 Araştırma konusu traktörlerin motor durumuna ait sayısal ve oransal değerleri...31 Şekil 4.6 Araştırma konusu traktörlerin dişli kutusu durumuna ait sayısal ve oransal değerler...32 Şekil 4.7 Araştırma konusu traktörlerin hidrolik sistem durumuna ait sayısal ve oransal değerleri...33 Şekil 4.8 Araştırma konusu traktörlerin kabin-tente varlığına ait sayısal ve oransal değerler...34 Şekil 4.9 Araştırma konusu traktörlerin kabin-kaporta durumuna ait sayısal ve oransal değerler...34 Şekil 4.1 Araştırma konusu traktörlerin lastik durumuna ait sayısal ve oransal değerler...35 Şekil 4.11 Araştırma konusu traktörlerin satışta kalma sürelerine ait sayısal ve oransal değerler...36 Şekil 4.12 Araştırma konusu traktörlerin el değiştirme durumuna ait sayısal ve oransal değerler...37 Şekil 4.13 Araştırma konusu traktörlerin satış nedenine ait sayısal ve oransal değerler...37 Şekil 4.14 Araştırma konusu traktörlerin satış yöntemine ait sayısal ve oransal değerler...38 Şekil 4.15 Araştırma konusu traktörlerin çekiş durumuna ait sayısal ve oransal değerler...39 Şekil 4.16 Araştırma konusu traktörlerin silindir sayısına ait sayısal ve oransal değerler...4 Şekil 4.17 Traktör yaşı ile toplam kullanma süresi arasındaki değişim...41 Şekil 4.18 Ortalama değerlere göre elde edilen yaş-toplam kullanım süresi değerlerinin değişimi...42 Şekil 4.19 Traktörlerin güç gruplarına göre dağılımı...43 Şekil 4.2 Örnekte yer alan traktörlerin ortalama yıllık kullanım süresinin (TKS/YAŞ) anma motor gücüne (AMG) bağlı olarak değişimi...44 Şekil 4.21 Araştırma konusu traktörlerin motor revizyonu sayısına ait sayısal ve oransal değerler...45 Şekil 4.22 Araştırma konusu traktörlerin yaş ile motor revizyonu sayısına ait sayısal ve oransal değerler...45 vi

Şekil 4.23 Araştırma konusu traktörlerin yaşı ile motor onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler...46 Şekil 4.24 Araştırma konusu traktörlerin yaşı ile dişli kutusu onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler...47 Şekil 4.25 Araştırma konusu traktörlerin yaşı ile hidrolik sistem onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler...47 Şekil 4.26 Araştırma konusu traktörlerin yaşı ile kabin-kaporta onarımı gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler...48 Şekil 4.27 Araştırma konusu traktörlerin yaşı ile yeni lastik gereksinimi olanlara ait sayısal ve oransal değerler....48 Şekil 4.28 Örnekte yer alan traktörlerin tahmini satış bedelinin (TSB) model yılına bağlı olarak değişimi...49 Şekil 4.29 Örnekte yer alan traktörlerin tahmini satış bedelinin (TSB) yaşa bağlı olarak değişimi...5 Şekil 4.3 Ortalama değerlere göre elde edilen yaş-tahmini satış bedeli (TSB) değerlerinin değişimi...5 Şekil 4.31 Örnekte yer alan traktörlerin tahmini satış bedelinin (TSB) toplam kullanım saatine (TKS) bağlı olarak değişimi...51 Şekil 4.32 Örnekte yer alan traktörlerin tahmini satış bedelinin (TSB) ortalama yıllık kullanım süresine (TKS/YAŞ) bağlı olarak değişim...52 Şekil 4.33 Araştırmaya konu traktörlerde tahmini satış bedelinin anma motor gücüne bağlı olarak değişimi...53 Şekil 4.34 Örnekte yer alan traktörlerin birim anma motor gücünün tahmini satın alma bedeli (TSB/AMG) değerlerinin yaşa bağlı olarak değişimi...54 Şekil 4.35 Ortalama değerlere göre elde edilen yaşa bağlı TSB/AMG değerlerinin değişimi ve buna göre elde edilen kübik modelin grafiği....54 Şekil 4.36 Traktörlerin yaşa bağlı TSB/YF değerlerinin değişimi...55 Şekil 4.37 Ortalama değerlerle elde edilen yaşa bağlı TSB/YF değerlerinin değişimi ve uygun modellerin grafiği...56 Şekil 4.38 Traktörlerin yaşı ile motor onarımı için gerekli tahmini gider arasındaki değişim...57 Şekil 4.39 Traktörlerin yaşı ile dişli kutusu onarımı için gerekli tahmini gider arasındaki değişim...57 Şekil 4.4 Traktörlerin yaşı ile hidrolik sistem onarımı için gerekli tahmini gider arasındaki değişim...58 Şekil 4.41 Traktörlerin yaşı ile kabin-kaporta onarımı için gerekli tahmini gider arasındaki değişim...58 Şekil 4.42 Traktörlerin yaşı ile lastik yenilemesi için gerekli tahmini gider arasındaki değişim...59 vii

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Türkiye traktör imalat sanayisine ilişkin bazı sayısal veriler...2 Çizelge 1.2 İthal ve ihraç edilen traktörlere ait sayısal veriler...3 Çizelge 1.3 Türkiye traktör parkının son yıllardaki gelişimi...4 Çizelge 1.4 Ankara İli ne ait tarım alanlarının sayısal ve oransal dağılımı...7 Çizelge 1.5 Ankara İli topraklarının genel arazi dağılımı...7 Çizelge 1.6 Ankara İli kültür arazisinin ilçeler itibariyle genel dağılımı...8 Çizelge 2.1 Traktörlerde satış yaşına bağlı ortalama yıllık değer kaybı...14 Çizelge 2.2 Traktörlerde yıllık amortismanın tahmin edilen değerleri...17 Çizelge 2.3 Traktörlerde yıl sonları için elde edilen kalan değerler...18 Çizelge 3.1 Ankara İli ve ilçelerindeki traktör park durumunun sayısal ve oransal değerleri...19 Çizelge 3.2 Araştırma kapsamında incelenen traktörlerin merkez ve ilçelere göre sayısı ve oransal dağılımı...2 viii

1. GİRİŞ 1.1 Türkiye de Traktör Sektörünün Durumu Traktör tarımın temel güç makinasıdır. Traktör tarım için hem teknik hem de ekonomik yönden öneme sahiptir. Traktörün ekonomik önemi, en az teknik önemi kadar göz önüne alınması gereken bir durumdur. Çünkü tarımsal üretimde yatırım ve işletme giderlerinin önemli bir bölümü mekanizasyondan kaynaklanmaktadır. Mekanizasyon giderleri içinde de, traktör edinme ve kullanmadan kaynaklanan giderler ön sırada gelmektedir. Traktörün üretimi, tarım makinaları imalat sanayisi içinde de ayrı bir yere sahiptir. Bu sektördeki üretim değerinin ¾ den fazlası, traktör imalat sanayisi tarafından sağlanmaktadır (Anonim 21). Türkiye de traktör imalat sanayisinin başlıca sorunları şu şekilde özetlenmektedir (Anonim 21): 1. Yurt içi traktör talebinin istikrarsız oluşu 2. Tarımdaki traktör ihtiyacının talebe dönüşememesi 3. Enflasyon 4. Yan sanayide toplam kalite ve zamanında teslimat uygulamalarının yetersizliği 5. Kurulu kapasitenin büyük olması 6. Gümrük birliği kararı kapsamında AB teknik mevzuatına uyum. 1

Traktör imalat sanayisi özetlenen sorunlarla uğraşırken üretimine devam etmekte, iç ve dış pazarlarda satışlar yapmaktadır. Çizelge 1.1 de traktör imalat sanayisine ilişkin bazı sayısal veriler özetlenmiştir. Çizelge değerlerinin değişimi, yukarıda özetlenen durumu desteklemektedir. Çizelge 1.1 Türkiye traktör imalat sanayisine ilişkin bazı sayısal veriler (Anonim 26) * 6 aylık Yıllar Üretim (adet) 1991 21 381 1992 22 11 1993 33 61 1994 25 268 1995 43 65 1996 52 733 1997 56 31 1998 6 118 1999 27 17 2 37 622 21 14 98 22 1 371 23 29 288 24 22 166 25 34 97 26 2 47 * Tarım alet ve makinaları imalat sanayi üretiminin büyük çoğunluğunu traktör teşkil etmektedir. Türkiye de traktör üretimi 1954 yılında montaj şeklinde başlamıştır. Türkiye traktör parkında birçok firmaya ait farklı güçlerde değişik marka ve tipte olmak üzere traktör bulunmaktadır. Ülkemizin iki büyük traktör üreticisi Türk Traktör ve Uzel firmalarının toplam park içindeki payı diğer firmalara göre oldukça yüksektir. Son yıllarda yerli traktör üretimi yapan firmalar dışında, farklı ülkelere ait traktör marka ve modelleri de traktör pazarına katılmaktadır. 2

Traktör sanayi tarım sektörü ile yakın ilişki içerisindedir. Tarım sektöründeki olumlu ve olumsuz gelişmeler traktör sektörünü doğrudan etkilemektedir. 1995-1998 döneminde tarımsal gelirlerdeki artışla traktör talebinde ve üretiminde ciddi anlamda artışlar olmuştur. Yurt içi traktör talebinin istikrarsız oluşu, talebin kısa dönemler içinde önceden tespit edilemeyen, büyük ölçekli dalgalanmalardan kaynaklanmaktadır. Bu dalgalanmalar maliyetleri olumsuz etkilemektedir ve sektörün dış rekabet gücünü zayıflatmaktadır. 1999 yılında ülke genelinde yaşanan kriz nedeniyle tarım sektöründe bazı değişiklikler yaşanmıştır. 1999 yılındaki traktör satışlarının azalması, bir sonraki yılda traktör satışlarını etkilemiştir. 25 yılı traktör üretimi ise iç pazardaki talep yanında ihracatın da azalması ile 24 yılının ilk altı ayına göre azalma göstermektedir. 26 yılının Ocak-Haziran döneminde traktör üretimi ise iç pazardaki talebin artmasıyla 2 bin adete ulaşmıştır. Türkiye traktör parkının gelişimi yalnızca yerli üretim traktörlerle sağlanmamaktadır. Dışalım (ithalat) yoluyla da traktör girişi olmakta ve bu traktörler iç piyasada pazarlanmaktadır. Türkiye de üretimi yapılan traktörlerin bir bölümü ise dışsatım (ihracat) yoluyla birçok ülkeye gönderilmektedir. Çizelge 1.2 de dışalım ve dışsatım yoluyla ülkemize giren ve gönderilen traktörlere ilişkin bazı sayısal veriler görülmektedir. Çizelge 1.2 İthal ve ihraç edilen traktörlere ait sayısal veriler (Anonim 25) Yıl İhracat Traktör sayısı (adet) İthalat Traktör sayısı (adet) 1992 3 886 1993 125 3 135 1994 54 352 1995 25 579 1996 962 1 881 1997 759 2 197 1998 2 88 1 987 1999 4 413 82 2 4 893 982 21 2 351 124 22 4 159 251 23 11 915 4 824 24 1 198 4 187 25 8 335 5 969 3

Türkiye traktör parkı, her yıl değişen oranlardaki artışıyla sürekli bir gelişme göstermektedir. İstatistiksel veriler genel olarak toplam park büyüklüğü hakkında bilgi vermektedir. Ancak bazı araştırmacılar, toplam park büyüklüğünden daha çok ekonomik traktör parkı büyüklüğünün önemli olduğunu belirtmektedirler (Sabancı vd. 23). Bu parametre tarımda fiilen kullanılan 15 yaşına kadar olan traktörleri kapsamaktadır ve ekonomik traktör parkına dayalı olarak daha gerçekçi analizler yapılabilmektedir. Çizelge 1.3 de Türkiye traktör parkının sayısal değişimi görülmektedir. Çizelge 1.3 Türkiye traktör parkının son yıllardaki gelişimi (Sabancı vd. 23) Traktör sayısı (adet) Yıl Toplam Ekonomik 1987 637 449 583 662 1988 654 636 577 233 1989 672 845 565 491 199 692 454 545 71 1991 74 373 492 875 1992 725 933 445 928 1993 746 283 447 921 1994 757 55 456 49 1995 776 863 479 398 1996 87 33 51 586 1997 874 995 54 824 1998 92 513 568 897 1999 924 471 545 38 2 941 835 542 828 21 958 394 523 169 22 969 468-23 1 15 394-24 1 9 65-25 1 43 972-4

Tarımsal mekanizasyon açısından traktör sayısından daha çok, birim tarım alanına düşen traktör motor gücü parametresi önem taşımaktadır. Eldeki verilere göre, bu gösterge değerinin Türkiye ortalaması 21 yılındaki ekonomik park büyüklüğüne göre 1,24 kw/ha; toplam park büyüklüğüne göre ise 2,26 kw/ha olarak bildirilmektedir. Diğer yandan yine 21 yılı verilerine göre ortalama traktör motor gücü değeri 43,3 kw a ulaşmıştır (Sabancı vd. 23). Traktör parkının değişiminin incelendiği yayınlarda, incelenen yıl içinde parka giren traktör adedi ile parktan çıkan traktör adedi arasındaki farkın o yıl parkta bulunan toplam traktör adedine oranı park yenilenme oranı olarak tanımlanmaktadır (Saral vd. 2). Bu parametre yönünden Türkiye traktör parkı incelendiğinde; 1993-1996 döneminde % 6 ya kadar çıkan hızlı bir artış, 1996-1998 döneminde ise sıfıra doğru yaklaşan hızlı bir azalış görülmektedir. Bundan sonraki üç yıllık dönemde ise ekonomik sıkıntılara paralel bir dalgalanma görülmekte ve park yenilenme oranı negatif olarak seyretmektedir. Park yenilenme oranına dayalı olarak yapılan hesaplamalar sonucunda, Türkiye de bir traktörün ortalama parkta kalma süresi 19,5 yıl olarak hesaplanmaktadır (Saral vd. 2). Bunun yanı sıra mevcut park yapısına göre bir traktörün ekonomik ömrünün 15 yıl olarak göz önüne alınması gerektiği bildirilmektedir (Sabancı vd. 23). Tarımda traktör kullanımının önemli bir diğer göstergesi de, traktörün yıllık çalışma süresidir. Bir traktörün yıllık çalışma süresi, esas olarak kullanıldığı arazi büyüklüğü ve uygulanan mekanizasyon işlemlerine bağlı olarak değişmektedir. Bu konuda sayısal verileri elde etmek çok zor olduğundan, Türkiye ölçeğinde yapılmış araştırmaya rastlanamamıştır. Literatürde yer alan bir çalışmada, Antalya yöresinde en fazla sayıda işletmenin bulunduğu 5,1-1 ha arazi büyüklüğüne sahip işletmeler için yıllık ortalama traktör kullanım süresinin 25 h olduğu bildirilmektedir (Akıncı ve Çanakcı 2). Bu konudaki bir başka araştırmada ise Trakya bölgesinde oransal olarak en büyük grubu oluşturan 1-2 ha arasında araziye sahip işletmelerde yıllık ortalama traktör kullanım süresi 439,3 h olarak hesaplanmıştır (Sağlam and Akdemir 22). 5

1.1 Orta Anadolu Tarımında Traktör Kullanımı Ankara İli toplam alanı 2 57 6 ha dır. Akyurt, Altındağ, Ayaş, Bala, Beypazarı, Çamlıdere, Çankaya, Çubuk, Elmadağ, Etimesgut, Evren, Gölbaşı, Güdül, Haymana, Kalecik, Kazan, Keçiören, Kızılcahamam, Mamak, Nallıhan, Polatlı, Sincan, Şereflikoçhisar ve Yenimahalle olmak üzere 24 ilçesi vardır. Bunlardan Altındağ, Çankaya, Etimesgut, Keçiören, Mamak ve Yenimahalle ilçeleri merkezde yer almaktadır. İl alanının yaklaşık yarısı tarımsal üretimde kullanılmaktadır. Tarımda etkin olarak kullanılan araziler içinde tarla arazileri en büyük paya sahiptir. Ankara İli nde ülkemizin diğer bölgelerinde de olduğu gibi tarımsal işletmeler küçük ve çok parçalı yapıdadır. Bölgede ağırlıklı olarak kuru tarım sistemiyle tarımsal üretim yapılmaktadır. Fakat bölgedeki tarımsal mekanizasyon oldukça ilerlemiştir. İlde toplam 1 286 973,15 hektar olan tarım alanının 96 89 ha tarla alanı, 48 77,6 ha sebzelik arazi, 21 45,6 ha meyvelik arazi, 4 47,55 ha bağ arazisidir. Toplam arazinin 35 39,8 hektarı ise nadasa bırakılmaktadır. Buna göre tarla bitkileri ekiliş alanlarının diğer alanlara göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Ankara İli nin arazi dağılımında tarla, sebze ve meyve alanlarının daha yüksek oranda, bağcılığın ise daha az oranda olduğu görülmektedir. Ekilen alanların kültür arazisi içindeki oransal dağılımı % 7,5 i ekili alan, % 23,7 si nadasa bırakılan alan, % 3,8 i sebze bahçeleri alanı, %,3 ü bağ alanı, % 1,7 si ise meyve ağaçları alanını oluşturmaktadır. Ekilen alanların toplam arazi içindeki oranı ise % 35,2 si ekili alan, % 1,9 u sebzelik arazi, %,8 i meyvelik arazi, %,2 si bağ alanı, % 11,9 u ise nadas şeklindedir. Çizelge 1.4 de Ankara İli nin tarım alanlarının sayısal ve oransal dağılımı görülmektedir. 6

Çizelge 1.4 Ankara İli ne ait tarım alanlarının sayısal ve oransal dağılımı (Anonim24a) Arazi cinsi Alan (ha) Kültür arazileri içindeki % oranı Toplam arazi içindeki % oranı Tarla alanı 96 89,6 7,5 35,2 Sebzelik arazi 48 77,6 3,8 1,9 Meyvelik arazi 21 45,6 1,7,8 Bağ arazisi 4 47,55,3,2 Nadas 35 39,8 23,7 11,9 Toplam 1 286 973,15 1, 5, Ankara İlinde kültür dışı arazinin dağılımı Çizelge 1.5 de görülmektedir. Ankara İli topraklarının % 46,4 ü tarım dışı arazi, % 33,5 i çayır-mera, % 2,1 i ise orman ve fundalık alanları oluşturmaktadır. Çizelge 1.5 Ankara İli topraklarının genel arazi dağılımı (Anonim 24b) Arazi cinsi Alan (ha) Kültür dışı arazi Toplam arazi içinde % oranı içindeki % oranı Çayır-mera arazisi 43 777 33,5 17 Orman ve fundalık 258 881 2,1 1 Tarım dışı arazi 597 315,15 46,4 23 Toplam 1 286 973,15 1, 5 Bölgede ekim alanı genişliği ve üretim miktarı yönünden yaygın olarak tahıl, yem bitkileri, sebze ve meyve üretimi yapılmaktadır. Özellikle Polatlı da buğday üretiminin oldukça yaygın olduğu görülmektedir. Ankara İli nde bitkisel ürünler üretimi içerisinde en önemli gelir kaynağı olarak ilk sırada yer alan tarla ürünleri tahıllar, yem bitkileri, endüstri bitkileri ve yemeklik baklagillerdir. Üretim miktarı ve ekiliş alanı açısından ilk sırada tahıl yer almaktadır. Tarla ürünleri içerisinde endüstri bitkileri ve yem bitkileri de önemli bir yere sahiptir. 7

İlde hüküm süren sert iklim koşulları sebebiyle sebze ve meyve üretimi fazla gelişememektedir, bu nedenle bölgede genellikle elma ve armut gibi meyve üretimi hakimdir. İlçeler itibariyle incelendiğinde, toplam arazi büyüklüğü açısından 257 51 hektarla en geniş topraklara sahip olan Polatlı İlçesinin % 2 si tarıma elverişli arazilerden oluşmaktadır. En az tarım arazisine sahip ilçe ise 3 619 hektar ve %,3 oranla Çamlıdere ilçesidir. İlçelerdeki tarımsal üretim alanları karşılaştırıldığında Bala, Ayaş, Beypazarı, Çubuk, Nallıhan, Gölbaşı, Kalecik, Şereflikoçhisar ve özellikle Polatlı da tarımsal üretim yapılan arazilerin oranının fazla olduğu görülmektedir. Çizelge 1.6 da Ankara İli kültür arazisinin ilçeler itibariyle genel dağılımı görülmektedir. Çizelge 1.6 Ankara İli kültür arazisinin ilçeler itibariyle genel dağılımı (Anonim 24c) İlçeler Kültür arazisi miktarı (ha) Kültür arazisi içindeki % oranı Merkez 25 142,6 2 Akyurt 13 331,8 1 Ayaş 5 937 4 Bala 186 26,2 14,4 Beypazarı 63 22 4,9 Çamlıdere 3 619,5,3 Çubuk 67 84 5,3 Elmadağ 28 636 2,2 Evren 11 283,75,9 Gölbaşı 58 44,6 4,6 Güdül 24 252 1,9 Haymana 228 325 17,8 Kalecik 53 25,4 4,1 Kazan 24 862 1,9 Kızılcahamam 19 892,3 1,5 Nallıhan 43 92 3,4 Polatlı 257 51 2 Sincan 23 28 1,8 Şereflikoçhisar 14 32 8 Toplam 1 286 973,15 1 8

1.2 Makina Yenileme Stratejileri ve Kullanılmış Traktör Tercihi Bir makinanın istendiği zaman yenisiyle değiştirilmesi her zaman mümkün olmakla birlikte, bu yaygın bir uygulama değildir. Makinanın çok uzun süre elde tutulması ise, bakım ve onarım giderlerinde aşırı artışa ve gereksinim duyulduğunda arızalarla karşılaşılmasına yol açabilmektedir. Bu nedenlerden dolayı makinanın yenilenmesi amacına dönük kararların alınması, çeşitli faktörlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Yenileme kararı aşağıdaki nedenlerin bir veya birkaçının ortaya çıkmasıyla alınabilmektedir (Şahin ve Işık 1997). Bunlar, 1. Mevcut makina eskimiştir 2. Mevcut makinanın modeli eskimiştir 3. Mevcut makinanın giderleri artmaktadır 4. Mevcut makinanın kapasitesi düşük kalmıştır 5. Mevcut makina güvenilir olmaktan çıkmıştır 6. Vergilendirmede veya kredi temininde avantaj/dezavantajlar bulunmaktadır 7. Övünme veya prestij kazanma düşünceleri yenileme nedeni olabilmektedir. Sayılan faktörlerin etkisi altında alınacak bir yenileme veya satış kararının bilimsel bir sürece dayalı olması gereklidir. Çünkü ancak bu yolla doğru bir kararın alınması ve işletmecilik prensiplerine uygun hareket edilmesi sağlanabilecektir. Bu konuda kazanılmış olan bilgiler, yenileme zamanı için makinanın birim çalışma alanı veya çalışma süresi başına birikimli sabit giderler ile birikimli bakım-onarım giderlerinin göz önüne alınması gereğini ortaya koymaktadır (Landers 2, Şahin ve Işık 1997). 9

Yenileme kararının alınması aynı zamanda mevcut makina için satış kararının verilmesi anlamına gelmektedir. Bu gibi durumlarda mevcut makinanın satışa çıkarılması en sık karşılaşılan durumdur. Bu durumda çoğu zaman kurumsallaşmış bir pazar ortamı bulunamamakta ve makina gerçek değerinin altında elden çıkartılabilmektedir. Diğer yandan yeni makina için sunulan cazip ekonomik olanaklar da böyle bir kararın kolayca verilmesine yol açabilmektedir. Anılan bu gerekçeler, ikinci el pazarındaki makinanın çoğu zaman ekonomik bir fırsat olarak ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Hunt 21). Yenileme kararı vermeden önce aşağıda sıralanan alternatiflerin birlikte değerlendirilmesi uygun olacaktır (Anonymous 1994). Bunlar, 1. Mevcut makinanın onarılarak kullanımı 2. Yeni bir makinanın satın alınması 3. Kullanılmış bir makinanın satın alınması 4. Makinanın kiralama veya finansal kiralama yoluyla kullanılması 5. İşlemin ücret karşılığında yaptırılmasıdır. Bu genel bilgilere ek olarak her makinanın satın alınmasında veya yenilenmesinde, makinaya özel bazı faktörler de söz konusu olabilmektedir. Traktör için verilecek kararlar, ona bağlı olarak çalıştırılması gereken diğer makinaları da etkileyeceğinden özel önem taşımaktadır. Motor gücü, ekipman bağlantı şekli vb teknik parametrelerin yanında, işletme giderlerinin düşüklüğü ve optimum yüklenme koşullarının sağlanması da göz önüne alınması gereken faktörler arasındadır. İşletmede ileride söz konusu olabilecek üretim şekli ve ürün deseni de traktörle ilgili kararların alınmasında önem taşımaktadır. Satış veya yenileme kararlarında, ekonomik konjonktüre uygun davranılması da (satış zamanı) ayrıca gereklidir. 1

1.3 Ankara İli İkinci El Traktör Pazarının Genel Özellikleri Traktör tercihi bölgelere, ürün desenine ve bölgenin tarımsal üretim özelliklerine göre değişiklik göstermektedir. Ankara yöresinde genellikle standart tip ve belli markalardaki traktörlerin uzun yıllardır tercih edildiği gözlenmektedir. Son yıllarda ülkemiz traktör üretiminde önemli gelişmeler olmuştur. Özellikle düşük faizli kredi yoluyla çiftçilerin traktör edinme olanakları artmıştır. Çiftçilerin traktör yenileme nedenlerinin traktör modelini yükseltme isteklerinden kaynaklandığı görülmektedir. Bundan dolayı ikinci el traktör pazarında bazı sıkıntılar yaşanmaktadır. Özellikle yeni traktör satışı yapan bayilerin traktör parkındaki ikinci el traktör sayısı, büyük oranda artış göstermektedir. Bunun nedeni ise çiftçinin elindeki eski traktörün bedelinin peşinata sayılarak kredilendirme yoluyla çiftçiye yeni traktör verilmesidir. Genel olarak bütün bayilerde gözlenen sistem, yeni traktör satışı karşılığında kullanılmış traktör takası şeklindedir. Bölgede gözlenen en belirgin özelliklerden birisi ise traktör bayilerindeki kullanılmış traktör parkı fazlalığıdır. Bölgedeki kullanılmış traktör parkının fazlalığı özellikle, traktör bayileri ve komisyoncuları ciddi anlamda endişelendirmektedir. Birçok traktör bayisinin kullanılmış traktör parkındaki artışın ilerdeki dönemlerde daha da artacağından edileşendiği ve çeşitli çözümler bulmak için girişimlerde bulunduğu gözlenmektedir. İkinci el traktör pazarındaki traktörlerin satışının azalmasına neden olan faktörlerden birisi ise düşük faizli kredilendirme yoluyla yeni traktör satışlarının artışıdır. Özellikle çeşitli özel bankaların düşük faizli vermiş olduğu kredilerden yararlanarak çiftçilerin traktör aldığı gözlenmektedir. Son yıllarda maddi imkansızlıklar içerisinde olan çiftçi kredilendirme yöntemiyle traktör sahibi olmaktadır. Kredi kullanımıyla traktör sahibi olmak çiftçiyi ihtiyaç dışı kapasitede ve teknik özelliklerde traktör edinmeye teşvik edebilmektedir. Tarımsal üretim maliyetlerinin arttığı ve tarımsal ürünlerin değerinin düştüğü son yıllarda çiftçi daha fazla maddi imkansızlıklar içerisine girmektedir. 11

Ankara İli nde özellikle kullanılmış traktör satıcılarının ve alıcılarının dikkat ettiği en önemli husus traktörün modeli, markası ve teknik özellikleridir. Bunlar bölgedeki ikinci el piyasasındaki traktörlerin satış fiyatlarını belirleyen özelliklerdir. Bu özellikler dışında traktörlerin bazı teknik özelliklerine de bakılmaktadır. Örneğin motor durumu, hidrolik sistem durumu, lastik durumu, kaporta durumu ve bugüne kadar geçirmiş olduğu revizyonlar satış fiyatını etkilemektedir. Kullanılmış traktörlerin alım-satım ve takas işlemlerinde de yeni traktör alır gibi dikkat edilmektedir. Komisyoncular ve kullanılmış traktör alıcıları tarafından özellikle dikkat edilen konular ise; güvenilir ve bilinen bir marka olması, arazi yapısı ve tarımsal üretim çeşidine uygun olması, yakıt tüketiminin az olması, renk ve görünüşünün güzel olması, yedek parçasının bol olması, servis olanağının fazla olması ve en çok dikkat edilen özellik ise ikinci el piyasasında para etmesidir. Öncelikli tercih edilen markalardaki traktörlerin satış bedelerinin ise diğer markalara göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Bölgedeki birçok komisyoncunun sadece çok tercih edilen markalara ait traktörlerin satış ve takas işlemlerini yaptığı tespit edilmiştir. Bunun nedeni ise özellikle alım-satım işlemleri sırasında traktörün satış bedelinin büyük oranda düşmesi olarak görülmektedir. Bu nedenle komisyoncular, ikinci el tercih edilen markaların traktörlerini almaya dikkat etmektedir. Ankara İli ve ilçelerindeki ikinci el traktör piyasası genel özellik itibarıyla traktör bayileri ve komisyoncular tarafından oluşturulmaktadır. Merkez ve ilçelerdeki ikinci el traktörlerin büyük bir bölümünün satışı bayiler tarafından yapılmaktadır. Bölgedeki çiftçilerin büyük bir çoğunluğu değiştirmek istedikleri traktörlerini çeşitli traktör bayilerine vermektedirler. Traktörlerini para karşılığı satmak isteyen çiftçiler ise komisyoncularla görüşerek traktör satışını gerçekleştirmektedirler. Bölgedeki satışın önemli bir kısmının galeriler aracılığıyla yürütüldüğü gözlenmektedir. Ayrıca yeni traktör almak isteyenler eski traktörünü bayide takasa bırakmakta, istemeyenler ise komisyonculara para karşılığı satmaktadırlar. Traktörünü kendisi satmak isteyenlerin sayısı ise oldukça düşüktür. Traktörünü kendisi satmak isteyenlere bölgenin tek traktör pazarı olan Çubuk traktör pazarında rastlanmaktadır. 12

Traktör pazarındaki satış yönteminin ise traktör bayileri ve komisyoncularından farklı olduğu görülmektedir. Traktör pazarında birkaç satış yöntemi gözlenmektedir. En çok uygulanan ve tercih edilen satış yöntemi peşin para karşılığı traktörün satışının yapılmasıdır. Çiftçi arada komisyoncu olmadan traktörünü daha yüksek fiyatlarla satmaya çalışmaktadır. Pazarda gözlenen ikinci satış yöntemi ise peşin para karşılığında traktörün satışının komisyoncuya yapılmasıdır. Komisyoncuya satış yöntemi çoğunlukla tercih edilmemektedir. Özellikle çevre ilçelerdeki traktör komisyoncularının pazara katılarak traktörleri peşin para karşılığı satın aldığı gözlenmektedir. Komisyoncuların satın aldıkları bu traktörleri genel bir bakım yaptıktan sonra daha yüksek fiyatlarla satmaya çalışmaktadır. Ankara İli ve ilçelerinde yapılan bu araştırmanın amacı, satışa çıkarılmış olan kullanılmış traktörlerin tip, nominal motor gücü, yaş, kullanım süresi ve eskime durumu gibi teknik özellikleri ile satış fiyatı ve onarım gereksinimine ait tahmini giderler vb ekonomik özelliklerinin belirlenmesidir. Bu yolla traktörün kullanımı ve elden çıkarılması gibi konularda, çiftçi davranışının ortaya konulması hedeflenmektedir. 13

2. KAYNAK ÖZETLERİ Witney (1988) eserinde tarım makinalarının seçimi ve kullanımına ilişkin temel kavramları açıklamış ve örneklemiştir. Yazar bir makinanın ikinci el değerini (resale value): S = PP (1-d) n eşitliğiyle vermiştir. Bu eşitlikte, S : İkinci el değeri (YTL) PP : Makinanın ilk satın alma bedeli (YTL) d : Amortisman oranı (ondalık) n : Makinanın yaşı (yıl) dır. Diğer yandan makinaya sahip olunan süre boyunca ortalama yıllık amortisman miktarını ise D = (PP-S) / N olarak vermiştir. Bu eşitlikte, D : Ortalama yıllık amortisman miktarı (YTL) N : Makinaya sahip olunan süre (yıl) dır. Yazar, traktörlerde 1 yıllık bir periyotta model eskimesi ve kullanımdan kaynaklanan ortalama yıllık değer kaybını (average annual fall) satış yaşına bağlı olarak Çizelge 2.1 deki gibi vermiştir. Çizelge 2.1 Traktörlerde satış yaşına bağlı ortalama yıllık değer kaybı (Witney 1988) Satış yaşı Yıllık ortalama değer kaybı (% İlk satın alma bedeli) 1 26, 2 19,5 3 16,5 4 14,5 5 13, 6 12, 7 11, 8 1, 9 9, 1 8,5 14

Witney (1988), literatür verilerine dayalı olarak 2-12 yaşındaki 6 adet traktör için S / PP = e k (k = -,2n+,8n 2 ) eşitliğini de vermiştir. Işık ve ark (1995) araştırmalarında Çukurova yöresinde kullanılmış traktör pazarının özelliklerini incelemişlerdir. Araştırıcılar Çukurova yöresinde kullanılmış traktör pazarının önemli bir yere sahip olduğunu belirterek, Adana İli nin bu pazarın merkezi durumunda olduğunu bildirmişlerdir. İçel ve Hatay illerinin de dahil olduğu çalışmada, üç yıllık bir süre içinde ikinci el traktör ticaretiyle uğraşan 33 galeride anket çalışması yürütülmüş ve 437 traktöre ait bilgiler derlenmiştir. Yapılan analizler sonucunda elde edilen birim satın alma bedelinin ($/kw), yıllara ve traktör yaşına göre değişimi Şekil 2.1 de yer alan grafikteki gibi verilmiştir. BİRİM SATIN ALMA BEDELİ ($/kw) 35 3 25 2 15 1 5 5 1 15 2 25 3 35 1993 1994 1995 Linear (1995) Linear (1993) Linear (1994) YAŞ Şekil 2.1 Yıllara göre traktör yaşı ile birim satın alma bedellerinin değişimi (Işık ve ark. 1995) 15

Şekil 2.1 verileri 1993 ve 1995 yıllarına ait değerlerin birbirlerine oldukça yakın, 1994 yılı değerlerinin ise bu iki yıldan oldukça düşük olduğunu göstermektedir. 1994 yılı değerlerindeki düşüşün, ekonomik açıdan sıkıntılı geçen dönemden kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu nedenle 1994 yılı değerleri, araştırıcılar tarafından değerlendirme dışı bırakılmıştır. Ayrıca birim satın alma bedeli değerlerinin illere göre önemli bir farklılık göstermediği, aynı yaştaki traktörlerde görülen farlılıkların ise kaporta, boya, lastik ve aşınma derecesi gibi faktörlerden kaynaklandığı bildirilmiştir. Traktör güç gruplarına göre yapılan değerlendirmelerde ise, güç büyüklüğüne bağlı olarak traktör satın alma bedellerinin arttığı; aynı güç grubunda traktör yaşının artışına bağlı olarak satın alma bedelinin azaldığı belirlenmiştir. Araştırıcılar bu amaçla yaptıkları analizler sonucunda y = 169,52x 1-218,62x 2 +5148,25 (R 2 =,792) denklemini elde etmişlerdir. Bu denklemde, y : Traktörün ikinci el pazarındaki satış bedeli ($) x 1 : Anma motor gücü (kw) x 2 : Traktörün yaşıdır. Çalışma sonucunda ikinci el pazarında satışa konu olan traktörlerin satın alma bedelleri üzerinde en çok etkili olan faktörlerin traktörün yaşı ve anma motor gücü değeri olduğu ifade edilmiştir. Akıncı ve ark (1995) çalışmalarında traktör ve tarım makinalarının satın alma bedellerini değerlendirmişlerdir. Araştırıcılar belirli bir dönem için Türkiye de üretimi veya pazarlaması yapılan yeni durumdaki traktör ve tarım makinalarının fiyatlarını belirlemişlerdir. Satın alma bedelinin yeni traktörlerde kuyruk mili gücüne, tarım makinalarında ise işleyici ünite sayısına bağlı olarak değiştiğini bildirmişlerdir. Ayrıca ABD Doları olarak belirlenen satın alma fiyatı değerlerinin firmalara ve yıllara göre önemli ölçüde değişmediğini de belirlemişlerdir. Araştırıcılar yeni traktörlerin satın alma fiyatları konusunda aşağıdaki denklemleri elde etmişlerdir. 16

y 1 = 283,72x 1 + 222,1 (R 2 =,79) y 2 = 13,61x 2 26758 (R 2 =,48) Bu denklemlerde, y 1 : Yeni traktörün satın alma bedeli ($) x 1 : Traktör kuyruk milinin anma gücü (kw) y 2 : Yeni traktörün birim satın alma bedeli ($/kw) x 2 : Traktörün satın alındığı yıl (1987-1995 arası) dır. Hunt (21) tarım makinaları işlemeciliğinin temel kavramlarını ve konularını açıkladığı eserinde kullanılmış traktör ve ekipman konusuna da değinmiştir. Kullanılmış traktör veya ekipmanın bazı koşullarda ekonomik bir fırsat olabileceğini belirten yazar, bu konuda çeşitli analizlerin gerekli olduğunu da belirtmektedir. Özellikle traktör veya ekipmanların yıllık giderlerinin bilinmesi ve bu parametrenin yıllara göre değişiminin iyi analiz edilmesi, bunların başında gelmektedir. Hunt (21) eserinde traktörlerde ilk satın alma fiyatının yüzdesi olarak yıllık amortismanın tahmin edilen değerlerini Çizelge 2.2 deki gibi vermiştir. Çizelge 2.2 Traktörlerde yıllık amortismanın tahmin edilen değerleri (Hunt 21) Yıl sonu Yıllık amortisman oranı (% İlk satın alma bedeli) 1 3 2 6 3 6 4 5 5 4 6 4 7 3 8 3 9 3 1 2 11 2 12 2 13 1 14 1 15 1 16 1 17 1 18 1 19 1 2 1 17

Yazar traktörün yıl başındaki değerinden o yıla ait amortisman miktarının çıkarılmasıyla elde edilen sayıyı kalan değer (remaining value) olarak nitelendirerek 1 yıllık ekonomik ömür ve % 1 hurda değeri için kalan değer verilerini Çizelge 2.3 de görüldüğü gibi vermiştir. Çizelge 2.3 Traktörlerde yıl sonları için elde edilen kalan değerler (Hunt 21) Yıl sonu Kalan değer (% İlk satın alma bedeli) 1 1 64 2 61 3 57 4 54 5 51 6 49 7 46 8 44 9 42 1 4 Katı (24) tezinde Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü nün çeşitli işletmelerinde kullanılan traktörlerin 21 yıllık bakım ve onarım giderlerini derlemiştir. Araştırıcı bu verilerden yararlanarak traktör yenileme zamanının tahminine ilişkin bir model geliştirmiştir. Modelde karar parametresi olarak kullandığı traktörün birim birikimli giderini ($/h) amortisman, faiz, bakım ve onarım giderlerinin toplamı olarak ifade etmiştir. Geliştirdiği modele ait bilgisayar programının çalıştırılmasıyla, incelenen 61 adet traktör için birim birikimli giderin minimum olduğu yaşın 17,5 olduğunu bildirmiştir. Araştırıcı bu değerin ekonomik gerekçelere dayalı yenileme yaşının göstergesi olduğunu ifade etmiştir. 18

3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1 Materyal Araştırma materyali 26 yılı Şubat-Mart ve Nisan aylarında Ankara İli ve ilçelerindeki traktör bayileri ile traktör alım-satım ve takasını yapan galerilerdeki (komisyoncu) ikinci el (kullanılmış) traktörlerden oluşmaktadır. Ankara İli ve ilçelerindeki genel tarımsal üretim özellikleri ve ilçelerin genel toprak yapısı, iklim özellikleri, tarım arazisinin kullanımı, tarım ürünleri üretimi, işletme büyüklüğü ve arazi dağılımı bölgede tercih edilen traktörlerin çeşitlerini belirlemektedir. Ankara İli ve ilçelerindeki traktör park durumunun sayısal ve oransal değerleri Çizelge 3.1 de gösterilmektedir. Çizelge 3.1 Ankara İli ve ilçelerindeki traktör park durumunun sayısal ve oransal değerleri (Anonim 24d) Yıllar 2 21 22 23 İlçeler Adet % Adet % Adet % Adet % Merkez 1125 3,9 1299 4,5 144 4,9 1782 5,9 Akyurt 78 2,7 796 2,7 82 2,7 816 2,7 Ayaş 992 3,5 992 3,4 992 3,4 992 3,3 Bala 247 8,4 247 8,3 247 8,2 247 8, Beypazarı 25 7,2 276 7,2 2111 7,2 2181 7,2 Çamlıdere 7,2 72,2 72,2 73,2 Çubuk 25 8,8 2574 8,9 268 8,9 271 8,9 Elmadağ 41 1,4 46 1,4 47 1,4 41 1,4 Evren 212,7 212,7 212,7 212,7 Gölbaşı 1429 5, 145 5, 1455 5, 153 5, Güdül 35 1,2 35 1,2 35 1,2 35 1,2 Haymana 347 12,2 3497 12,1 3514 12, 3552 11,7 Kalecik 2 7, 221 7, 236 6,9 293 6,9 Kazan 718 2,5 745 2,6 752 2,6 765 2,5 Kızılcahamam 543 1,9 546 1,9 546 1,9 547 1,8 Nallıhan 131 4,6 1318 4,5 1325 4,5 1337 4,4 Polatlı 525 17,6 585 17,5 5139 17,5 53 17,5 Sincan 556 1,9 563 1,9 566 1,9 58 1,9 Şereflikoçhisar 2585 9,1 267 9, 2625 8,9 2635 8,7 Toplam 28523 1, 2916 1, 29359 1, 3236 1, 19

Ankara İli ve ilçelerindeki galeri, traktör bayileri ve bölgedeki tek traktör pazarı olan Çubuk traktör pazarından alınan verilerle toplam 312 adet traktör değerlendirmeye alınmıştır. Merkez ve ilçelere ait traktör sayıları ve oransal değerleri Çizelge 3.2 de gösterilmektedir. Şekil 3.1 de ise araştırma materyali traktörlerin bazılarının görüntüleri yer almaktadır. Çizelge 3.2 Araştırma kapsamında incelenen traktörlerin merkez ve ilçelere göre sayısı ve oransal dağılımı Yer Traktör Sayısı (adet) Yüzde (%) Merkez 128 4 Beypazarı 36 11 Çubuk Pazarda satılanlar 15 5 Galeride satılanlar 3 1 Haymana 12 4 Kalecik 3 1 Kazan 37 12 Nallıhan 21 7 Polatlı 3 1 Toplam 312 1 2

Şekil 3.1 Ankara İli ve ilçelerindeki ikinci el traktör pazarındaki bazı traktörlerden görüntüler 21

3.2 Yöntem Araştırma, 26 yılının Şubat-Mart ve Nisan aylarında Ankara İli ve bazı ilçelerinde yürütülmüştür. İkinci el traktör pazarındaki traktörlerin teknik ve ekonomik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla bilgi toplama formu hazırlanmıştır. İki aşamalı olarak yürütülen bu araştırmanın birinci aşamasında, bölgedeki traktör bayi, traktör alım-satım yapan galeri (komisyoncu) ve bölgedeki tek traktör pazarı olan Çubuk traktör pazarındaki satıcılarla yüz yüze görüşülerek 2 sorudan oluşan anket uygulanmıştır. Pazarda satışa konu olan her traktör için bir bilgi toplama formu doldurulmuştur. Araştırmanın ikinci aşamasında ise bilgi toplam formu kullanılarak elde edilen veriler çeşitli bilgisayar programları yardımıyla değerlendirilmiş ve analizler yapılmıştır. 3.2.1 Bilgi toplama formlarının hazırlanması Bilgi toplama formundaki sorular, araştırmanın amacına uygun olarak bölgedeki mevcut durumun tespiti amacına dönük olarak hazırlanmıştır. Bilgi toplama formundaki soruların birkaçı ise konuyla ilgili görüşülen yetkili kişinin görüşlerini yansıtmaktadır. Bu sorular yetkili kişinin kişisel görüşü ve ikinci el traktör pazarının genel yapısı doğrultusunda cevaplandırılmıştır. Bilgi toplama formu hazırlanmadan önce traktörlerin genel, teknik ve ekonomik özellikleri hakkındaki bilgiler gözden geçirilmiştir. Konuyla ilgili en belirgin ve amaca uygun soruların seçilmesine özellikle dikkat edilmiştir. Formdaki soruların bir bölümü yapılan görüşmenin tarihini, görüşmenin yapıldığı yeri, görüşülen kişinin ve firmanın adres bilgilerini içermektedir. Formda yer alan traktörün markası, tipi, model yılı, sınıfı, motor tipi ve anma motor gücü ise traktörün üretim özellikleriyle ilgili sorulardır. Formdaki soruların büyük bir bölümünü ise traktörün teknik ve ekonomik özellikleriyle ilgili sorular oluşturmaktadır. Bunlar; motor, kabinkaporta, dişli kutusu, hidrolik sistem ve lastik durumudur. Bunun dışında traktörün tahmini satış fiyatı, satışta kalma süresi, satış nedeni ve satış yöntemleriyle ilgili sorular yer almaktadır. 22

Sorulara verilen cevaplar belli kriterlere göre gruplandırılmıştır. Bunlar; Motor durumunun iyi olması satış günü itibariyle motorda herhangi bir sorun olmadığını ve uzun bir süre kullanılabilecek düzeyde olduğunu göstermektedir. Bu gruptaki traktörlerin uzun vadede (en az 6 yıl) revizyon gerektirmeyeceği öngörülmektedir. Yenilenmiş olarak değerlendirilen traktörler ise, uzun yıllar revizyon gereksinimi olmayacak şekilde, birkaç kez revizyona uğramış yada satış bedelini ve olasılığını arttırmak için satış amaçlı yapılan revizyonları kapsayan gruptur. Orta düzey olarak nitelendirilenler ise kısa bir süre sonra veya kullanım şekliyle orantılı olarak onarım gerektirebileceklerin dahil edildiği gruptur. Bu grupta orta vadede (3-6 yıl) revizyona ihtiyaç duyulabilmektedir. Onarım gerektiren gruba dahil edilenler ise yakın zamanda kısa vadede (3 yıl ve daha az) revizyon olması gerekenlerdir. Motor revizyon sayısı ile ilgili soru ise bugüne kadar yapılan revizyon adetlerini göstermektedir. Motorun silindir kapağının açılmasıyla yapılan onarımlar revizyon olarak nitelendirilmektedir. Genellikle motor revizyon sayısı, kullanım şekli ve traktörün yaşı ile orantılı olarak artış veya azalış göstermektedir. Kabin-kaporta durumu traktörün dış görüntüsünü yansıtması açısından çok önemlidir. Kabin-kaporta durumu iyi olarak nitelendirilen traktörler yeni ve dış görüntüsü iyi olanlardır. Orta durumda olanlar ise görüntü bakımından kabinde camları, kaportada ise boyaları yıpranmış olanların dahil edildiği gruptur. Kabin-kaporta durumu onarım gerektirenler ise genellikle ekonomik ömrünü tamamlamaya yaklaşmış yada tamamlamış traktörlerin dahil edildiği gruptur. Bunlar genellikle paslanmış ve boya gereksinimi gösteren traktörlerdir. 23

Dişli kutusu durumu iyi olarak nitelendirilen traktörler dişli kutularında satış günü itibariyle traktörün çalışmasını ve diğer aksamlarını etkileyecek belirli bir sorun olmayanlardır. Dişli kutusunun iyi durumda olması hemen onarım gerektirmeyeceğini ve uzun süre onarım gerektirmeden kullanılabileceğini ifade etmektedir. Dişli kutusu orta düzey olarak nitelendirilen traktörlerin ise genel anlamda bir sorunu görülmemektedir. Fakat dişli kutusu orta düzeyde olan traktörler kullanım şekline göre kısa süre içerisinde onarım gerektirebilirler. Dişli kutusu onarım gerektirenler ise hasarlı veya sorunlu olanları ifade etmektedir. Hidrolik sistem durumu da dişli kutusu durumuyla benzerlikler göstermektedir. İyi olarak nitelendirilenler herhangi bir sorun olmayan ve uzun vadede onarım gerektirmeyenlerdir. Orta durumda olanlar ise bugüne kadar çeşitli onarımlar geçirmiş fakat halen çalışmasında bir sorun olmayanlardır. Onarım gerektirenler ise yakın zamanda onarım ihtiyacı olanlardır. Özellikle hidrolik sistemde görülen sorunlar çeşitli ekipmaların yanlış kullanımından kaynaklanmaktadır. Üç nokta asma düzeninin onarımıyla ilgili en çok karşılaşılan sorunlar ise bağlantı kollarında kırılma ve kaynak yapılmasıyla ilgilidir. Lastikler ise traktörün en çok yenilenme gerektirebilen bölümlerinden birisidir. Özellikle kullanıcı ve kullanılan yerin özelliklerine göre yenileme sıklığı değişiklik göstermektedir. Uzun süre kullanılabilir grubundakiler, yeni durumda veya yakın zamanda yenilenmiş olanlardır. Uzun süre kullanılabilir lastik durumuna sahip traktörler uzun vadede lastik yenilemesi gerektirmeyenler olarak değerlendirilmiştir. Kısa süre kullanılabilir grubu ise yakın zamanda yenileme gereksinimi olanlardır. Lastik yenilenmesi gerektirenler ise aşınmış veya yıpranmış lastiğe sahip olup hemen yenileme gereksinimi olanlardır. 24

Genel görünümü iyi olarak değerlendirilen traktörler kabin-kaporta ve lastik durumu iyi durumda olanlardır. Bu özellikle model yılı yeni olanların dahil olduğu grubu nitelendirmektedir. Genel görünümü iyi olan traktörlerin yakın zamanda onarım ve yenileme ihtiyacı bulunmamaktadır. Orta görünümlüler genel görüntüsü hasarsız fakat kabin-kaporta ve lastikleri yıpranmış olanları kapsayan gruptur. Kötü (hasarlı) olanlar ise genel görüntü olarak onarım gerektiren ve kaza sonucu hasar görmüş traktörlerin yer aldığı gruptur. Görüşme sorularından diğer bir bölüm ise satış ve ekonomik özellikler ile ilgili olanlardır. Bunlardan; tahmini satış bedeli ikinci el traktörün satışta kaldığı hemen hemen bütün galeri ve komisyoncularda aynı değerde olmaktadır. Aynı marka ve özellikteki traktörlerin tahmini satış bedellerinin ilçelere göre büyük farlılık göstermediği gözlenmektedir. Tahmini satış bedellerindeki değişimler genellikle traktörlerin kaporta, boya, lastik, aşınma ve motor durumundaki değişikliklerden kaynaklanmaktadır. İkinci el traktörün ne kadar süre içerisinde satıldığının tespit edilmesi amacıyla sorulan sorulardan bir diğeri ise satışta kalma süresidir. Satışta kalma süresi bütün traktörler için farklıdır. Satış süresi traktörün teknik özellikleri ve markasına göre değişiklik göstermektedir. Bölgedeki piyasada çok tercih edilen bazı marka ve modellerin satışta kalma süresinin oldukça kısa olduğu gözlenmektedir. 1 aydan az veya 1-3 ay arasında satışta kalanlar daha çok yeni modellerdeki ve teknik özellikler açısından iyi olan traktörlerdir. 3-6 ay satışta kalan traktörler ise özellikleri orta düzeyde olan traktörlerdir. 3-6 ay satışta kalma süresi olan traktörlerin yaşları ise 1-15 arasında değişmektedir. Satışta kalma süresi 6-9 ay ve 9+ ay olanlar ise daha çok eski modeldeki traktörleri kapsamaktadır. Satışta kalma süresi 9+ ay olup model yılı yeni olan fakat tercih edilmeyen traktörler de bu grup içerisinde yer almaktadır. 25

Satış nedeni ikinci el traktör piyasasının genel durumunu yansıtmaktadır. Satış nedeni para ihtiyacı olarak nitelendirilenler, para ihtiyacını karşılamak için satış yapan ve başka traktör almayacak grupta yer almaktadır. Para ihtiyacı için traktörünü satan grup genellikle peşin para karşılığı traktörünü komisyoncuya satmaktadır. Aşınma nedeniyle satış yapanlar ise ekonomik ömrünü tamamlamış ve çeşitli nedenlerle revizyon gerektiren traktörlerden oluşmaktadır. Model olarak eskimiş traktörler genellikle ekonomik ömrünü tamamlayan traktörlerdir. Kapasite yetersizliği, genellikle güç yönünden düşük kapasitedeki traktörlerin dahil olduğu grubu nitelendirmektedir. Yüksek işletme gideri ile değerlendirilen traktörler ise, genellikle yakıt tüketimi çok fazla olan traktörleri kapsamaktadır. İkinci El Traktör Pazar Araştırması Bilgi Toplama Formu EK 1 de verilmiştir. 3.2.2 Görüşmelerin yapılması Araştırmaya başlamadan önce Orta Anadolu Bölgesinin özellikle Ankara İli ve ilçelerinin genel özellikleri incelenmiştir. Bölgenin tarımsal yapısına uygun olarak kullanılan traktörler tespit edilmiştir. Öncelikle bölgedeki tarımsal üretimin yoğunlukla yapılmakta olduğu ilçeler tespit edilmiş, öncelikli olarak o ilçelere ziyaretler gerçekleştirilmiştir. Bu değerlendirmeler sonucunda, Ankara İli ne ait bütün ilçelerde traktör satışının, alım-satım ve takas işlemlerinin olmadığı saptanmıştır. Traktör alımsatım işlemlerinin olmadığı ilçelerdeki traktör talebi ise merkezdeki ve yakın ilçelerdeki bayi ve komisyoncular tarafından karşılanmaktadır. Özellikle tarımsal üretim arazisi fazla olan ilçelerden Polatlı, Beypazarı, Çubuk, Kazan, Nallıhan ilçelerinde bayi ve komisyoncu sayısı fazlalığı gözlenmektedir. Bu, ilçelerdeki ikinci el traktör sayısıyla orantılı olarak artmaktadır. Tarımsal üretim alanlarının az olduğu ilçelerde ise traktör bayi ve komisyoncularının bulunmadığı görülmüştür. Bu ilçelerdeki traktör ihtiyacının merkez ve yakın ilçelerdeki traktör bayi ve komisyoncuları tarafından karşılandığı gözlenmiştir. 26