ÜRETİM YÖNETİMİ 3 KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ

1 2 ÜRETİM YÖNETİMİ 3 KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ KURULUŞ YERİ SEÇİMİNİN GİRİŞİM KARARI OLARAK ÖNEMİ İşletmeler, ürettikleri mal ve hizmetlerin satışlarını mümkün olduğu kadar arttırarak üretim kapasitelerini mümkün olduğu kadar en yüksek düzeye çıkarmak isterler. İşletme yöneticileri, kapasite kullanım oranını en yüksek düzeye çıkaran, üretim ve pazarlama maliyetlerini minimum yapan kuruluş yerini seçmek durumundadırlar. En iyi kuruluş yeri seçimi, işletmenin ürettiği mal ve hizmetlerin çeşidi ve müşterilerin özellikleriyle yakından ilgilidir. Öğr. Gör. Volkan Yavaş Örneğin; şeker fabrikalar şeker pancarlarının üretildiği yerlere kurulmalıdır. 3 4 KURULUŞ YERİ SEÇİMİNİN GİRİŞİM KARARI OLARAK ÖNEMİ Sanayi ve hizmet işletmeleri, orta ve uzun dönemde kendi amaçlarını gerçekleştirebilecek olan en uygun kuruluş yerini seçmek isterler. Örneğin; bir ayakkabı fabrikası; ayakkabı hammaddesinin ve işçiliğinin yeterli ve maliyetinin uygun olduğu ve aynı zamanda pazara yakın yerlere kurulmalıdır. KURULUŞ YERİ SEÇİMİNİN GİRİŞİM KARARI OLARAK ÖNEMİ Kuruluş yeri seçimi işletmenin, başta üretim planlaması faaliyeti olmak üzere üretim kontrolü, malzeme taşıma, fabrika düzenleme, tedarikçi firmalarla ilişkiler ve pazarlama gibi öteki faaliyetleriyle de yakından ilgili bulunmaktadır. Örneğin; bir otomobil firması fabrika yeri seçiminde; oto yan sanayinin gelişim durumunu ve tedarikçi firmaların sayısını, yeterli talep düzeyini ve pazarlama yapabilecek bölgelere yakınlığı, ulaşım koşullarını, işgücünün yeterli sayıda ve kalitede olmasını, teknolojik gelişme düzeyini dikkate alarak karar verir. 1

5 6 KURULUŞ YERİ SEÇİMİNİN GİRİŞİM KARARI OLARAK ÖNEMİ Kuruluş yeri seçimi, girişim kararı olarak önemlidir. Bundan dolayı kuruluş yeri seçimi uzun sureli bir planlama ile yapılır. Kuruluş yeri seçiminin başlangıçta sağlam temellere dayalı olması gerekir. Çünkü yanlış bir kuruluş yeri seçimi, kısa ve orta surede değiştirilemeyeceğinden işletme büyük zararlarla karsılaşabilir. Yanlış bir kuruluş yeri seçimi, isletmenin yıllar boyunca sırtında taşımak zorunda kaldığı bir yük olabilir. Örneğin; seramik kaynağı olmayan bölgeye seramik fabrikası, tuğla toprağı olmayan yere tuğla fabrikası kurulması gibi. Bu nedenle kuruluş yeri seçiminin çok sayıda faktör göz önünde bulundurularak objektif ilkelere göre yapılması gerekir. KURULUŞ YERİ SEÇİMİNİN GİRİŞİM KARARI OLARAK ÖNEMİ İşletmeler; üretim kapasitelerinin artması, müşteri taleplerinde meydana gelen değişiklikler, maliyet ve teknoloji transferi gibi nedenlere bağlı olarak yeni bir kuruluş yerine ihtiyaç duyarlar. Yeni bir kuruluş yeri bulunmasını gerektiren başlıca sebepler şunlardır; 7 8 KURULUŞ YERİ SEÇİMİNİN GİRİŞİM KARARI OLARAK ÖNEMİ İşletmenin girdilerinde meydana gelen değişmeler. İşgücü, hammadde ve yardımcı malzeme ve teknoloji gibi girdilerde meydana gelen değişmelere bağlı olarak yeni bir kuruluş yeri ihtiyacı ortaya çıkabilir; Örneğin; bir tekstil fabrikasının hammadde (pamuk-iplik) işleme kapasitesinin artmasıyla birlikte yeni bir fabrika kuruluş yerine ihtiyaç olması gibi. Yeni bir işletmenin kurulması durumunda. İşletmenin üretim faaliyetlerini yapabilmesi için yeni bir kuruluş yerine ihtiyaç duyulur. Bu durumda kuruluş yeri seçimi yapılır. Örnek;? Müşterilerin coğrafi yer değiştirmeleri. Müşterilerin coğrafi hareketlilikleri sonucu ortaya çıkan yer değiştirmeleri nedeniyle, müşterilere daha iyi hizmet sunabilmek amacıyla yeni bir kuruluş yeri seçimi gerekli olabilir. Örnek;? KURULUŞ YERİ SEÇİMİNİN GİRİŞİM KARARI OLARAK ÖNEMİ Şirket birleşmesi veya işletmenin büyümesi. Bu durumda fabrika binasının yetersiz kalması nedeniyle yeni bir kuruluş yeri seçimi yapılabilir. Örnek;? Toyota ve Sabancı nın işbirliğine giderek Toyotasa firmasını Sakarya ya kurması gibi. Teknolojik değişim sonucu yeni üretim tekniklerinin ve makinelerin kullanılması durumunda Müşteri taleplerinde meydana gelen değişmelere bağlı olarak, yüksek teknoloji kullanılarak daha kaliteli ve ustun özelliklere sahip mal üretebilmek için, yeni bir kuruluş yeri ihtiyacı ortaya çıkabilir. Örnek;? 2

9 10 KURULUŞ YERİ SEÇİMİNİN GİRİŞİM KARARI OLARAK ÖNEMİ İşletme yöneticileri piyasadaki tam rekabet şartlarını, maliyet ve kar ilişkilerini göz önüne alarak kuruluş yeri konusunda karar verirler. İşletme yöneticileri kuruluş yeri seçiminde; yatırımların geri dönüşüm hızını, milli ekonomiye olan katkısını da dikkate almak durumundadırlar. Çünkü; özellikle yatırım teşviki olan bölgelerde yatırımların milli ekonomiye ve bölge ekonomisine katkısı göz önüne alınarak, düşük vergi, elektrik, su ve arsa avantajları sağlanmaktadır. KURULUŞ YERİ SEÇİMİNİN GİRİŞİM KARARI OLARAK ÖNEMİ Bununla birlikte kuruluş yeri seçiminin, alt yapı imkânlarının daha elverişli olduğu bölgelere yöneldiği ve iktisadi yönden az gelişmiş bölgelerin kuruluş yeri olarak daha az tercih edildiği görülmektedir. Buna karşın, son yıllarda önemli yatırım teşvikleri sayesinde az gelişmiş bölgelerdeki kuruluş yeri seçiminde de bir artış olduğu görülmektedir. 11 12 Kuruluş Yeri Seçiminin Üretim Yönetimi Faaliyetleriyle İlişkisi Kuruluş yeri seçimi, üretim sistemleriyle ilgili sürecin ilk aşamasını meydana getirdiği için oldukça önemlidir. Kuruluş yeri seçimi, kendisinden sonra gelen üretim yönetimi faaliyetlerinden; üretim planlaması ve kontrolü, süreç tasarımı, işyeri düzenlemesi, stok kontrolü ve kapasite planlaması faaliyetlerini etkilemektedir. Kuruluş Yeri Seçiminin Üretim Yönetimi Faaliyetleriyle İlişkisi İşletmelerde kuruluş yeri seçimi işlemi; işletmenin planlama faaliyetleri içerisinde yer almakta olup, organizasyon ve kontrol faaliyetleriyle de yakından ilgilidir. Kuruluş yeri seçiminin planlama faaliyeti içerisindeki yeri ile organizasyon ve kontrol fonksiyonuyla ilişkisi; Üretim yönetimi faaliyetlerinin başarılı olabilmesi uygun kuruluş yeri seçimine bağlı olmaktadır. 3

13 14 Kuruluş Yeri Seçiminin Üretim Yönetimi Faaliyetleriyle İlişkisi Kuruluş Yeri Seçiminin Üretim Yönetimi Faaliyetleriyle İlişkisi Kuruluş yeri seçimi uzun dönemli bir planlama işlemini gerektirmekte olup, seçim işleminde organizasyon ve kontrol fonksiyonlarının etkisi de dikkate alınmalıdır. Örneğin; bir bölgeye kurulacak yem fabrikası kuruluş yeri planlamasında; yem fabrikasının organizasyon işlemleri ile planlanan süreçlerle (üretim, pazarlama ), gerçekleşebilecek veya gerçekleşen sonuçların (üretim, pazarlama ) karşılaştırılması amacıyla kontrol işlemleri yapılır. Sözgelimi, talep tahminlerine göre, üretim planlaması yapılarak muhtemel sonuçlara göre değerlendirme işlemi yapılır. 15 16 Kuruluş Yeri Planlaması Kuruluş yeri planlaması kuruluş yeri seçimi amacıyla yapılır. Kuruluş yeri seçimi kuruluş yeri planlaması belirli aşamalardan meydana gelen çalışmaların sonucunda elde edilen bilgilere göre yapılır. Kuruluş yeri seçimi uzun dönemli tahminler sonucunda, işletmenin genişleme politikası, değişen rekabet şartları, hammadde ve teknolojik değişim gibi çok değişik faktörler göz önüne alınarak yapılır. Kuruluş yeri seçiminde göz önünde bulundurulması gerekli ilkeleri şunlardır: Kuruluş Yeri Planlaması a. Kuruluş yeri işletmenin ihtiyaçları göz önüne alınarak bilimsel metotlar kullanılarak belirlenmelidir. b. Seçilecek kuruluş yerinin işletmeye sağlayacağı katkılar kuruluş yeriyle ilgili değerlendirmede dikkate alınmalıdır. c. Kuruluş yeri seçimi belirli aşamalar sonucunda bir sistematik yaklaşıma göre yapılmalıdır. d. Kuruluş yeri seçiminin her aşamasında bu konuda uzman kişi ve kuruluşların hizmetlerinden yararlanılmalıdır. 4

17 18 Kuruluş Yeri Planlaması e. Kuruluş yeri seçimiyle ilgili kararın olabildiğince uzun dönemi kapsayacak şekilde planlanması gereklidir. f. Kuruluş yeri seçimiyle ilgili karar, değişik kaynaklardan sağlanan sağlam, doğru ve düzenli bilgilere göre bilgisayarlarda değerlendirilerek alınmalıdır. g. Kuruluş yerinin isletmenin gelecekte kullanacağı teknolojilere ve büyüme durumuna uygun özelliklere sahip olması gereklidir. Kuruluş Yeri Planlaması Kuruluş yeri seçimi sistematik bir yaklaşımla değerlendirildikten sonra kuruluş yeri planlaması yapılır. Kuruluş yeri planlaması üç aşamalı bir işlem sonucunda yapılmaktadır. Bunlar; 1. Kuruluş Yeri Bölgesinin Seçimi: Ülkenin mevcut bölgelerinden birisi kuruluş yeri olarak seçilir. Ege Bölgesi, İç Anadolu Bölgesi, Marmara Bölgesi gibi. 2. Bölgenin Ayrıntılı Bir Yerinin Belirlenmesi: Kuruluş yeri olarak seçilen bölge içerisinde bir kuruluş yeri seçimi işlemi yapılır. Ege Bölgesinde İzmir Sanayi Bölgesi, gibi. 19 20 Kuruluş Yeri Planlaması 3. Belirlenen Bölge İçerisinde Kuruluş Yerinin Tam Olarak Belirlenmesi: Bu aşamada isletme kuruluş yeri kesin ve ayrıntılı olarak belirlenir. Ankara Organize Sanayi Bölgesi seçildigi takdirde, Ankara Organize Sanayi Bölgesi içerisinde örneğin, makine sanayi bölgesinde işletme kurulacak olan yerin arazisi tam olarak belirlenir. Kuruluş Yeri Planlaması İşletmenin pazar koşullarına göre mevcut ve gelecekteki ihtiyaçları ve amaçları göz önünde bulundurularak yukarıda açıklanan aşamalara göre en uygun kuruluş yeri seçimi işlemi yapılır. İşletmenin verimlilik, iktisadilik ve karlılık amaçlarını gerçekleştirebilecek kuruluş yeri, en uygun kuruluş yeri olmaktadır. Örneğin; bir ayakkabı fabrikası kurulacak bölgenin, pazar durumu, ayakkabı hammadde durumu, işgücünü yeterli kalifiye düzeyinde ve sayıda olması, maliyetlerin uygunluğu, ulaşımın kolaylığı, enerjinin yeterliliği ve rakiplerin durumu gibi çok sayıda faktör incelenerek karar verilmelidir. 5

21 22 KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kuruluş yeri seçimi kararını etkileyen çok sayıda faktör bulunmaktadır. Kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörler objektif ve sistematik bir yaklaşımla incelenmelidir. Kuruluş yerinin seçimini etkileyen faktörler değişik sınıflandırmalar yapılarak gruplandırılabilmektedir. Bir sınıflandırmaya göre; Kuruluş yeri seçimini etkiyen faktörler başlıca 3 grupta toplanmaktadır: a) Değişken Maliyetler, b) Sabit Maliyetler, c) Sübjektif Faktörler. KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER (a) Değişken Maliyetler Değişken maliyetler, girdi ve çıktı ile ilgili maliyetlerdir. Değişken maliyetler, belirli bir kuruluş yerinde üretim yapılması durumunda alternatif kuruluş yeri maliyeti olarak dikkate alınır. Girdi maliyetleri, üretim faktörleri maliyetleriyle ilgili olup, işgücü maliyetleri hammadde maliyetleri, ulaştırma maliyetleri bu maliyet grubunda yer almaktadır. Depolama ve fabrika içi taşıma maliyetleri de değişken maliyetlerdir. Değişken maliyetlerin içerisinde, üretilen malları depolayıp pazarlamak üzere başka bölgelere taşıma, yarı mamul malları başka işletmelere gönderme ve belirli satış bölgelerinde depolama ve pazarlama maliyetleri vardır. Alternatif kuruluş yerleri arasında seçim işlemi değişken maliyetler göz önünde bulundurularak yapılır. 23 24 KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER (b) Sabit Maliyetler Sabit maliyetler içerisinde işletme binalarının tasarımı ve inşaatıyla ilgili masraflar önemli bir yer tutmaktadır. İşletmede kullanılacak olan makineleri satın alma, taşıma, kiralama, işletme içerisinde yapılan fiziki depo inşaat maliyetleri sabit maliyetler grubunda yer almaktadır. Hammadde ve malzeme stoklarıyla ilgili masraflarda bu grup maliyetlere dahil edilmektedir. Çeşitli isletme kuruluş yerleri arasında seçim yaparak karar vermede sabit maliyetler önemli bir yer tutmaktadır. Sabit maliyetlerin önemli bir bölümü yatırım maliyetlerinden meydana gelmektedir. KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER (c) Sübjektif Faktörler Sübjektif faktörler kuruluş yeri seçimi kararlarını etkileyen çok değişik sebeplere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin; kişisel tercihler, işgücü durumu, bölgeye karşı duyulan ilgi gibi çok değişik faktöre bağlı olabilmektedir. Çeşitli kaynaklardan sağlanan ve değişik faktörlerin etkisi altında kalan sübjektif değerler kuruluş yeri olarak seçilecek bölgede belirleyici olmaktadır. Sözgelimi; nüfusun artış hızı ve eğitim durumu, ortalama ücret düzeyi, işsizlik durumu, bölgedeki sanayinin gelişimi, işgücünün dönüşüm hızı ve bölgenin politik ve ekonomik istikran gibi bilgiler kuruluş yeri seçimiyle ilgili kararları yakından etkilemektedir. Kuruluş yeri seçimini etkileyen öteki sübjektif faktörler, bireysel tavsiyeler, akrabalık ilişkileri, o bölgede yaşama, sosyo-ekonomik düzey ve hayat standardı olmaktadır. 6

25 26 KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kuruluş yeri seçimini etkileyen bir başka önemli sübjektif faktörde, merkezi ve yerel yönetimlerin işletme çevresi ve kuruluş yeri seçimiyle ilgili olarak almış oldukları bağlayıcı nitelikteki kararlar olmaktadır. Merkezi ve yerel yönetimler pek çok nedenle (çevre kirliliği sorunları, bölgesel planlama, issizlik, v.b.) işletmelerin sanayi ve kuruluş yeri ile ilgili düzenlemeler yaparlar. Örneğin; Bölgesel işsizlik sebebiyle ortaya çıkan problemi çözebilmek amacıyla zorunlu istihdam, şehirleşme ve şehircilikle ilgili düzenlemeler, çevre kirliliği ve nüfus hareketleriyle ilgili düzenlemeler gibi. KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kuruluş yeri seçimini etkileyen sübjektif faktörler arasında zaman faktörü de önemli bir yer tutmaktadır. Zaman faktörüne bağlı olarak başlangıçta uygun bir kuruluş yeri, sonraları uygun olmayan bir niteliğe sahip olabileceği gibi, önceleri uygun bir kuruluş yeri olma özelliğine sahip olmayan bir kuruluş yeri de sonradan uygun bir yapıya kavuşabilir. Öte yandan alternatif kuruluş yerleri arasında karsılaştırma yapabilmek için belirli bir planlamaya ihtiyaç vardır. Kuruluş yeri seçimini etkileyen; elektrik, su, ulaşım durumu dikkate alınarak fabrika inşaatı için uygun işgücü seçimi ve arazinin satın alınması için belirli bir zamana ihtiyaç bulunmaktadır. 27 28 KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörler genel olarak aşağıdaki şekilde sıralanabilmektedir: Pazara yakınlık, Ulaşım durumu, İşgücü sağlayabilme durumu, İşyerinin genişleme durumu, Hammadde kaynaklarına yakınlık, Enerji ve su kaynaklarına yakınlık Uygun arsa maliyetleri, Finansman kolaylıkları, Toplumsal yapı ve hayat standardı düzeyi, Atıkları ortadan kaldırabilme, Sosyal tesisler, KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Vergiler, İklim, İşçi-İşveren ilişkileri Yan sanayinin gelişim durumu, Güvenlik durumu, Belediye hizmetleri, Haberleşme, Ücret düzeyleri Nüfusun yapısı ve eğitim durumu, Eğitim ve araştırma kurumlarının sayısı, Teknoloji, Küreselleşme olmaktadır. 7

29 30 KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörler; işletmenin büyüklüğü ve entegrasyon (uyum) durumu, üretim şekli ve içinde bulunduğu sanayinin özellikleriyle de yakından ilgilidir. Örneğin; Demir-çelik, kâğıt ve çimento gibi sanayi kollarında, hammadde kullanım durumu, hammadde taşıma ve atıkları yok edebilme durumu göz önünde bulundurularak kuruluş yeriyle ilgili seçim kararı verilir. KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Tarım ve tarıma dayalı sanayilerde hammadde kaynaklarına yakınlık faktörü, kuruluş yeri seçiminde birinci sırada dikkate alınmaktadır. Örneğin; Şeker fabrikaları, sigara fabrikaları, makarna ve bisküvi fabrikaları, tekstil ve yağ fabrikaları bu sanayinin ihtiyacı olan hammadde kaynaklarının yeterli olduğu bölgelere kurulmaktadır. Bazı sanayi kollarında sanayinin yapısına bağlı olarak değişik faktörler kuruluş yeri seçiminde öncelikle dikkate alınmaktadır. Örneğin; alüminyum sanayinde enerji ve hammadde, petro-kimya sanayinde rafinerilere yakınlık, otomotiv, beyaz eşya ve elektronik eşya üretimi yapılan sanayilerde ulaşım durumu, yan sanayinin gelişmişlik düzeyi ve işgücünün yeterli olması durumu kuruluş yeri seçiminde öncelikle etkili olan faktörlerdir. 31 32 KURULUŞ YERİ SEÇİM KARARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Günümüzde kuruluş yeri seçiminde etkili olan önemli faktörlerden birisi de çevre kirliliği ve çevrenin korunmasıdır. Çevre kirliliğinin artması sonucunda, çevreyle ilgili yasal düzenlemeler kuruluş yeri seçiminde önemli olmaktadır. Toplumda giderek artan çevre bilincine bağlı olarak sanayileşme ve çevre kirliliği sorunları birlikte değerlendirilmekte ve çevrenin korunmasına büyük önem verilmektedir. Avrupa ülkelerinde ve A.B.D. de genellikle çevrenin korunması amacıyla kirliliğe neden olabilecek sanayi işletmelerinin kurulmasına izin verilmemekte olup, çevre korunması bazı durumlarda sanayileşmeye tercih edilmektedir. Sanayi isletmeleri üretim faaliyeti sonucunda ortaya çıkan ve çıkabilecek çevre kirliliğini önleyici tedbirleri ve yasal düzenlemeleri göz önünde bulundurarak kuruluş yeri secimi yapmalıdır. İşletmelerin kuruluş yeri, üretim faaliyetlerinin üzerinde yapıldığı coğrafi konumdur. İşletme yöneticileri üretim faaliyetlerini en uygun şartlarda gerçekleştirebilecekleri kuruluş yerini seçmek için çaba gösterirler. En iyi kuruluş yeri seçilirken; verimlilik, iktisadilik, karlılık, etkinlik ve optimallik faktörlerinin dikkate alınması gereklidir. İşletmelerin bu faktörlere göre amaçlarını gerçekleştirecek olan kuruluş yeri, en uygun kuruluş yeri olmaktadır. Çünkü etkin ve verimli olarak, iktisadilik faktörüne bağlı olarak üretim yapan bir işletme aynı zamanda kar sağlayabilecektir. Bu işletme piyasada rekabet ederek varlığını sürdürebilecektir. 8

33 34 Bu faktörlere göre işletme kuruluş amaçlarını gerçekleştirebilecek yöneticiler alternatif kuruluş yerleri arasında bir değerlendirme yaparak, en uygun kuruluş yeri seçimi konusunda karar verirler. Bu faktörlerin anlamları ve kuruluş yeri seçimiyle ilgisi; Verimlilik: Verimlilik, belirli bir dönem sonunda üretim sonucu elde edilen çıktıların (mal), o dönemde kullanılan girdilere (hammadde) oranıdır. İşletmede bir dönem içerisinde belirli girdiler kullanılarak elde edilen mal ve hizmet üretiminde bir önceki döneme göre meydana gelen artıştır. Şayet mal ve hizmet üretiminde bir önceki döneme göre artış değil de azalma durumu varsa bu takdirde verimsizlik söz konusu olur. Verimliliği, işgücünün kalifiye olması, teknolojinin gelişmiş olması, hammaddenin yeterli ve uygun olması gibi faktörler etkiler. 35 36 İktisadilik: Belirli girdilerle elde edilen mal ve hizmet üretiminin birim başına düşen maliyetin minimum olduğu durumu gösterir. Örneğin; 1000 gr pamuktan 500 gr iplik üretimi maliyeti; A ilinde 2 TL, B ilinde 3 TL ise A ilinin üretim maliyetlerine göre B iline göre daha iktisadi olduğu ifade edilebilir. Karlılık: Belirli bir dönemde kullanılan sermayenin verimliliğini ifade etmekte olup/sermayedeki net artışı gösterir. Örneğin; o işletmenin o yılın başlangıcında 1000 TL olan sermayesi yıl sonunda 1200 TL oluyorsa, karlılık; (1200 1000) / 1000 = 200 / 1000 = %20 9

37 38 Etkinlik: İşletmenin önceden belirlenen amaçlarına ve hedeflerine ulaşabilme derecesini göstermektedir. Etkinlik, işletme faaliyetlerinin verimliliğiyle yakından ilgilidir. Etkinlik doğru işi yapmak, verimlilik ise işi doğru yapmaktır! Optimallik: Verimlilik, iktisadilik, karlılık ve etkinlik ölçüleri karışımının bir sonucu olup, bu faktörler göz önünde bulundurularak alınan kararlar optimal (en uygun) kararlardır. İşletmenin iktisadilik, karlılık ve etkinlik ölçülerine göre en iyi durumda olan yer en uygun kuruluş yeridir. Yukarıdaki faktörler dikkate alındığı takdirde en uygun kuruluş yeri; işletmenin verimlilik, iktisadilik, karlılık etkinlik ve optimallik amaçlarını gerçekleştirebileceği yer olmaktadır. 39 40 Kuruluş yeri seçiminde kullanılan metotlar iki gruba ayrılmaktadır. Bunlar; A. Sayısal Değerlendirme Metotları, B. Sayısal Olmayan Değerlendirme Metotlarıdır. A. Kuruluş Yeri Seçiminde Kullanılan Sayısal Değerlendirme Metotları Kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörlerin objektif olarak ölçülebildiği durumlarda sayısal değerlendirme metotları kullanılmaktadır. Sayısal değerlendirme metotları objektif olarak ölçülebilen faktörlerin maliyetlerini dikkate almaktadır. Başlıca sayısal değerlendirme metotları şunlardır: a. Ağırlıklı Faktörler Metodu, b. Karlılık Karşılaştırma Metodu, c. Maliyet Analizi Metodu, d. Başa-baş Noktası Metodu, e. Ulaştırma Metodudur. 10

41 42 (a) Ağırlıklı Faktörler Metodu Bu metoda göre, ideal bir kuruluş yeri için çeşitli faktörler göz önünde bulundurularak maksimum puan belirlenir. Bu işlem sonucunda en yüksek toplam puana sahip kuruluş yeri en uygun kuruluş yeri olarak seçilir. Örnek olarak bir entegre tekstil sanayi işletmesinin kuruluş yeri seçiminde önem gösteren faktörler ve bunların maksimum ağırlıkları aşağıda Tabloda gösterilmiştir. Değerlendirme işlemi max. 400 puan üzerinden yapılmıştır. MAKSİMUM FABRİKA FABRIKA FABRİKA FAKTOR PUAN YERİ A YERİ B YERİ C Kütlü Pamuğa Yakınlık 375 300 350 310 Presli Pamuğa Yakınlık 300 250 225 200 İşgücü Kaynakları 245 220 210 210 Ulaşım İmkanları 230 200 195 200 Pazara Yakınlık 180 160 140 150 Arıtma Tesisleri 170 140 130 120 Güvenlik 160 100 100 100 Enerji 150 80 70 80 Su 100 70 60 70 Sosyal Tes. ve Sos. Çevre 90 70 60 60 TOPLAM 2000 1590 1540 1500 43 44 Kuruluş yeri için yapılan araştırma sonucu elde edilen bilgilere göre hesaplanan toplam maksimum puan 2000 olmaktadır. Bu puanların yüksek olması kuruluş yerinin en iyi yer olduğunu göstermektedir. Bu metoda göre en yüksek puana sahip olan kuruluş yeri seçilecektir. Ağırlıklı faktörler metoduna göre yapılan bu değerlendirme sonucunda en yüksek puana sahip olan (1590 puan) A Kuruluş yeri, isletme kuruluş yeri olarak seçilmelidir. Öte yandan Ağırlıklı Faktör Metoduna göre, yapılan araştırma sonucu elde edilen bilgilere göre kuruluş yerini etkileyen çeşitli faktörlerin ağırlık katsayıları değişik ölçülere göre belirlenebilir. Bu durumda, ağırlık katsayıları ile faktörlere verilen puanlar çarpılarak toplam puan hesaplanır. Örnek: Makine Sanayinde faaliyet gösterecek olan bir işletmenin, fabrika kuruluş yeri A'nın seçiminde etkili olan faktörler ve bunların ağırlık katsayıları ve takdir edilen faktör puanları aşağıda tabloda gösterilmiştir. Değerlendirme işleminde faktör puanı max 100 puan üzerinden yapılmıştır. A KURULUŞ YERİ B KURULUŞ YERİ C KURULUŞ YERİ AGIRLIK FAKTOR KATSAYISI FAKTOR AGIRLIKLI FAKTOR AGIRLIKLI FAKTOR AGIRLIKLI PUANI PUANI PUANI PUANI PUANI PUANI Vergi Avantajı ve Kolaylıkları 4 80 320 90 360 75 300 İşgücü İmkânları 3 60 180 70 210 60 180 Pazara Yakinlik 3 50 150 55 165 50 150 Hammadde ve Diğer Girdiler 5 20 100 20 100 20 100 Su ve Enerji Kaynakları 1 30 30 30 35 25 25 Ulaşım İmkânları 3 40 120 45 135 35 105 Teknik Eğitim Düzeyi 4 25 100 25 100 25 100 İklim 2 10 20 10 20 10 20 Sosyal Çevre 2 10 20 15 30 10 20 TOPLAM 1040 1150 1000 11

45 46 (b) Karlılık Karşılaştırma Metodu Bu metoda göre kuruluş yeri olarak seçilebilecek alternatif kuruluş yerleri karlılık durumlarına göre karşılaştırılarak en yüksek karlılığa sahip olan yer seçilir. Karlılık Karşılaştırma Metodunda; satışlar, maliyet ve kar ilişkileri değerlendirilerek kuruluş yeri seçimiyle ilgili karar verilir. Örnek: A ve B kuruluş yeri alternatifleri arasından birisinde kurulması planlanan bir bisküvi fabrikası 140 milyar liralık bir yatırım gerektirmektedir. Fabrikanın satış, üretim maliyetleri ve yıllık kar durumu şu tabloda gösterilmiştir: 47 48 Yukarıdaki hesaplamalara göre A kuruluş yerinin karlılık oranı % 42.1 ile B kuruluş yeri karlılık oranı %36.4 den daha yüksek karlılığa sahip olduğu görülmektedir. Karlılık Karşılaştırma Metoduna göre, A yerinin işletme kuruluş yeri olarak seçilmesi uygun olacaktır. (c) Maliyet Analiz Metodu Bu metot, alternatif kuruluş yerlerine ilişkin maliyetlerin hesaplanması yapılarak en düşük maliyete sahip olan yerin kuruluş yeri olarak seçilmesi esasına dayanmaktadır. Kuruluş yeriyle ilgili maliyet kalemlerinin hesaplanmasında birim maliyet ve toplam maliyet dikkate alınmakta olup, en düşük toplam maliyete sahip olan yer en iyi kuruluş yeri olarak tercih edilir. 12

49 50 Örnek: ÖZYAĞ A.Ş. Yağ Sanayisinde üretimde bulunmak üzere kurulan bir işletme olup, aşağıda Tabloda gösterilen D, E ve F fabrika yerlerinden birisini kuruluş yeri olarak seçecektir. MALIYETLER (1000) D E F Hammadde 400.000 410.000 420.000 Ulaştırma 100.000 120.000 80.000 İşgücü 200.000 250.000 225.000 Elektrik 70.000 80.000 60.000 Su 40.000 30.000 30.000 Yakıt 65.000 64.000 63.000 Vergi 45.000 40.000 42.000 Sigorta 15.000 15.000 16.000 Arıtma tesisleri 140.000 150.000 130.000 Makine 450.000 400.000 390.000 Arsa 200.000 190.000 180.000 Bina 2.500.000 2.500.000 2.440.000 Diğer 80.000 80.000 100.000 TOPLAM 4.305.000 4.329.000 4.176.000 51 52 Maliyet Analizi Metoduna göre, ÖZYAĞ A.Ş. en düşük toplam maliyete sahip olan F yerini fabrika kuruluş yeri olarak seçilmelidir. Bu durumda toplam maliyet 4.176.000.000.TL olacaktır. (d) Başabaş Noktası Metodu İşletmelerde değişik amaçlarla kullanılabilen Başabaş Noktası Metodu, kuruluş yeri seçiminde de maliyet karşılaştırması yaparak kuruluş yeri seçimi kararının verilmesine yardımcı olmaktadır. Başabaş Noktası Metodunun kuruluş yeri seçiminde kullanılmasının esasi, sabit ve değişken maliyetler dikkate alınarak analiz yapılmasına dayanmaktadır. Örnek: A ve B kuruluş yeri için sabit ve değişken maliyetler, satış geliri rakamlarına göre hesaplanan Başabaş noktası düzeyleri aşağıda şekilde gösterilmiştir. 13

53 54 M.A 40.000 M.B 30.000 Şekle göre A ve B kuruluş yeri, toplam (sabit+değişken) maliyetlere göre değerlendirildiğinde; A kuruluş yeri, B kuruluş yerinden daha yüksek bir maliyete (MA>MB) sahip bulunmakta olup, A kuruluş yeri, B kuruluş yerine kıyasla daha yüksek üretim kapasitesinde (OQA>OQB) Başabaş Noktasına ulaşıp, kara geçmektedir. Bu nedenle B kuruluş yeri hem düşük toplam maliyete sahip bulunması (OMA>OMB) ve hem de daha düşük kapasite düzeyinde kara geçmesinden dolayı tercih edilmelidir. (1200) (1400) 55 56 (e) Ulaştırma Metodu Ulaştırma metodunun amacı işletmelerin üretim merkezlerinden satış merkezlerine göndereceği malların toplam ulaştırma maliyetlerini minimum yapmaktır. Günümüz isletmelerinin kuruluş yeri seçiminde en önemli faktör olarak ulaştırma maliyetleri gösterilmekte olup, bu metoda göre en uygun kuruluş yeri, toplam ulaştırma maliyetlerinin minimum olduğu yer olmaktadır. Ulaştırma metoduna göre alternatif kuruluş yerleri ulaştırma maliyetlerine göre değerlendirilir. Kuruluş yerleri içerisinde en az toplam ulaştırma maliyetine sahip olan yer kuruluş yeri olarak seçilir, Örnek: Maksan A.Ş. fabrikalarından, satış bölgesi depolarına taşınan mallarla ilgili ulaştırma maliyetleri birim başına (Adet/TL) olarak aşağıda tabloda verilmiştir. DEPO FABRİKA İstanbul Ankara Bursa (Yeni) Mersin (Yeni) Kapasite (Ton) Trabzon 11 8 12 10 200 Adana 10 7 9 1 400 Konya 8 4 7 6 400 Üretim Kapasitesi (Ton) Birim Maliyeti Üretim 400 300 300 300 77 79 78 78 14

57 58 İşletme yöneticileri iki alternatif fabrika kuruluş yeri arasında seçim yapacaktır. Fabrika yerleri; I. Alternatif; İstanbul-Ankara-Bursa (Bursa Yeni) II. Alternatif; İstanbul-Ankara-Mersin (Mersin Yeni I. Alternatife göre İstanbul-Ankara-Bursa, optimal çözüm Ulaştırma Metodu kuralına göre aşağıdaki Tabloda gösterilmiştir (Ulaştırma metodu kuralına göre çözüm işlemleri ve optimal çözüm uzun işlemler gerektirdiği için burada sadece çözüm sonuçları verilmiştir). Depo Fabrika İstanbul Ankara Bursa (Yeni) Kapasite (Ton) Trabzon 11 200 8 12 200 Adana 10 200 7 9 200 400 Konya 8 4 300 7 100 400 Üretim Kapasitesi (Ton) 400 300 300 1000 I. Alternatif durumda (İstanbul-Ankara-Bursa planına) göre; Toplam Ulaştırma Maliyeti; 11(200) + 10(200) + 4(300) + 9(200) + 7(100) = 7.900.000.-TL olmaktadır. 59 60 II. Alternatife gore; İstanbul-Ankara-Mersin optimal çözüm (ulaştırma metodu kuralına göre) aşağıdaki Tabloda gösterilmiştir. Depo Fabrika İstanbul Ankara Mersin (Yeni) Kapasite (Ton) Trabzon 11 200 8 10 200 Adana 10 200 7 1 200 400 Konya 8 4 300 6 100 400 Üretim Kapasitesi (Ton) 400 300 300 1000 II. Alternatif durumda, (İstanbul-Ankara-Mersin planına) göre; Toplam Ulaştırma Maliyeti: 11(200) + 10 (200) + 4 (300) + 1 (200) + 6 (100) = 6.200.000.-TL olmaktadır. 7.900.000 TL > 6.200.000 TL olduğu için II. Alternatif plan uygulanarak Mersin iline yeni fabrika kurulmalıdır. 15

61 62 B. Kuruluş Yeri Seçiminde Kullanılan Sayısal Olmayan Değerlendirme Metotları Sayısal olmayan değerlendirme metotları, sayısal değerlendirme metotları dışında kalan sübjektif faktörlere göre değerlendirme yapılmasını öngörmektedir. Sayısal olmayan değerlendirme metoduna göre sübjektif faktörler dikkate alınarak yapılan değerlendirmede kararı verecek olan kişi veya kişilerin değer yargıları ve sempatileri ön plana çıkmaktadır. Örneğin; bireysel tavsiye ve tercihleri, başka nedenlerle o bölgeye duyulan sempati gibi sayısal olmayan değerlendirme metotları kuruluş yeri seçiminde kullanılmaktadır. Sözgelimi; nüfus sayısındaki artış, işgücünün eğitim durumu, bölgenin gelişmişlik düzeyi ve gelir durumu vb. faktörler kuruluş yeri seçimi kararında etkili olmaktadır. 63 64 Sayısal olmayan değerlendirme metotlarının kuruluş yeri seçimindeki rolü ve önem derecesi oldukça değişiklik gösterir. Sözgelimi, belirli bir kuruluş yerinin seçiminde akrabalık derecesi ön plana çıkıp o bölgeye yatırım yapılarak kuruluş yeri seçilirken, bir başka işletmede kuruluş yeri seçilirken bölgenin gelişmişlik düzeyi kararın verilmesinde birinci derecede rol oynayabilir. Sayısal olmayan değerlendirme metotları bireysel tercih ve sempatiler, o bölgede doğma ve yaşama, eğitim ve kültür durumu gibi ölçülmesi zor olan çok sayıda faktörden meydana gelmektedir. İdeal bir kuruluş yeri seçimi yapabilmek için, sayısal olmayan değerlendirme metotlarının sayısal değerlendirme metotlarıyla birlikte kullanılarak; finansal risk, politik risk gibi faktörler de göz önüne alınarak karar verilmelidir. Uluslararası Düzeyde Kuruluş Yeri Seçimi Günümüzde dünyadaki son gelişmeler ışığında kuruluş yeri seçimi uluslararası düzeyde düşünülmesi gerekli hale gelmiştir. Özellikle üretimde ileri teknoloji kullanılması ve bu teknolojilerin sermaye yoğun hale dönüşmesiyle artan yabancı sermaye ihtiyacı, teknolojilerin yaşam dönemlerinin kısalması, isletmelerin ölçek ekonomisine geçişi ve belirli alanlarda uzmanlaşma gibi nedenlerle artik kuruluş yeri seçimi uluslararası düzeyde düşünülmelidir. Ticaretin serbestleşmesi, sermayenin serbest dolaşımı, müşteri alışkanlıklarındaki benzerliklerin artması ve mal niteliklerinin standartlaşması sonucunda küreselleşme surecinde olan işletmelerin kuruluş yeri seçimini uluslararası düzeyde ele alması gereklidir 16

65 66 Kuruluş yeri seçimi uluslararası rekabet ve işbirliği dikkate alınarak, doğal kaynaklar teknoloji ve sermaye gibi girdilerin uzun dönemli bir planlamaya bağlı olarak yatırımını öngörmelidir. Uluslararası düzeydeki faktörler ve küreselleşmeyi dikkate alan doğru bir kuruluş yeri seçimiyle istihdam, döviz kazandırma, servet oluşturma ve hayat standardını yükseltme gibi makro ekonomik hedefleri gerçekleştirebilmek mümkün olabilecektir. Uluslararası düzeyde yatırım yaparak kuruluş yeri seçecek olan isletmeler, yatırım yapacakları ülkenin; sosyal ve siyasal yapısı vergi sistemi, sermaye ve para piyasası ülkede uygulanan maliye ve para politikaları politik risk ve finansal risk gibi faktörleri dikkate alarak karar vermelidir. Günümüzde gelişmiş sanayi ülkeleri gelişmekte olan ülkelerde yatırım yapmaktadırlar. Kuruluş yeri seçimi, uluslararası düzeyde yatırımın önemli bir parçasını meydana getirmektedir. Yatırım yapılırken özellikle ülkenin gelişmişlik düzeyi, kapasite kullanım oranları, işgücü ücret düzeyleri, verimlilik ve karlılık faktörleri dikkate alınır. Dünyada serbest piyasa ekonomisinin yaygınlaşması ve dünyanın tek pazara doğru gidisinin hızlanması sonucu uluslararası düzeyde yatırımlar giderek artmaktadır. Ülkenin sahip olduğu nüfus ve pazar talebinin yüksekliği, işgücü maliyetlerinin düşüklüğü, hammadde kaynaklarının ucuzluğu ve bolluğu, enerjinin ucuzluğu, hedef pazarlara yakinlik, politik risk ve finansal riskin düşük olması gibi avantajlar, o ülkeye yatırım yapmak isteyen uluslararası firmaların yatırım için aradığı özellikler olmaktadır. 67 68 Son yıllarda Türk Sanayi (beyaz eşya, makine-imalat vs) ve hizmet isletmelerinin ekonomik sınırlarının kalktığı yeni bir dünyada uluslararası pazarlarda basan kazanmak amacıyla; hızla değişen müşteri zevk ve tercihlerine uygun, dünya kalitesinde mal üretimi küreselleşmenin getirdiği imkânlardan ve yeni finansal kaynaklardan yararlanarak uluslararası düzeyde rekabet edebilecek yatırım yaptıkları görülmektedir. İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜLMESİ ŞEKİLLERİ En iyi kuruluş yeri seçildikten sonra isletme büyüklüğünün seçimi yapılır. İşletme büyüklüğünün seçimi için öncelikle pazar araştırması yapılarak üretim için seçilecek kapasite düzeyi belirlenmeye çalışılır. Kapasite düzeyine bağlı olarak isletme büyüklüğü seçilir. İsletme büyüklüğü ölçüsü işletmenin üretim yapacağı sektör ve iş koluna göre değişiklik gösterebilir. 17

69 70 İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜLMESİ ŞEKİLLERİ İşletme büyüklüğünün ölçülmesinde teknoloji faktörü de göz önünde bulundurulmaktadır. İşletme büyüklüğünün ölçülmesinde kullanılan başlıca ölçütler şunlardır; Genellikle sektöre yeni giren işletmelerin ilk kuruluş aşamasında küçük kapasite düzeyinde üretim yapacak şekilde kuruldukları, daha sonra ilave fabrika ve tesis yatırımlarıyla büyüdükleri görülmektedir. İşletme büyüklüğünün ölçülmesinde teknoloji faktörü de göz önünde bulundurulmaktadır. İşletme büyüklüğünün ölçülmesinde kullanılan başlıca ölçütler şunlardır; İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜLMESİ ŞEKİLLERİ İşletme kolaylığı ölçüsü, Maliyet ve kazanç ölçüsü, Risk ölçüsü Büyüme ve genişleme ölçüsü, Kaynaklar ölçüsü, Milli ekonomiye katkı ölçüsü, Milli sanayiye katkı ölçüsü, İhracat ölçüsü İşletmeyi bütünleme ölçüsü Bölgesel kalkınma olgusu, Çalışan sayısı ölçüsü, Bölge ve kentlerin sanayileşme ihtiyacı ölçüsüdür. 71 72 İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜLMESİ ŞEKİLLERİ Kuruluş yeri değerlendirme metotlarıyla ve işletme büyüklüğü seçiminde yukarıda açıklanan ölçülerden en az iki veya daha fazlası birlikte kullanılarak seçim işlemi yapılmaktadır. İsletme büyüklüğünün ölçülmesinde; isletmenin üretim kapasitesi, isletmede çalışan personel sayısı, üretimde kullanılan teknoloji, isletmenin toplam satışları, isletmenin karı gibi faktörler kullanılmaktadır. İşletme büyüklüğünün en yaygın kullanılan ölçü isletmede çalışan personel sayısıdır. İsletmede çalışan personel sayısına göre isletmeler; küçük isletme, orta büyüklükteki isletme ve büyük isletme olarak sınıflandırılabilmektedir. İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜLMESİ ŞEKİLLERİ İşletme büyüklüğünün ölçülmesinde isletmenin üretim kapasitesi de ölçü birimi olarak kullanılmaktadır. İşletme kapasite düzeyi belirlenerek bu kapasiteye uygun bir kuruluş yeri seçimi yapılmalıdır. Ayrıca zamanla isletme kapasitesinde meydana gelebilecek değişikliğinde göz önünde tutularak kuruluş yeri seçiminin yapılması gerekir. İşletme büyüklüğü zaman faktörüne bağlı bir kavramdır. İşletmenin kuruluş aşamasında genellikle isletme büyüklüğü sınırlı kalmaktadır. Bu aşamada işletmeler küçük kapasiteyle üretim yapmaktadır. Müşteri taleplerinde meydana gelen artışla birlikte işletmelerin de büyüyerek kapasite artışına gittikleri görülmektedir. 18

73 74 İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜLMESİ ŞEKİLLERİ Kuruluş yeri seçiminde kullanılan değerlendirme metotlarının göz önüne alınarak işletme büyüklüğünün belirlenebilmesi için bazı bilgilerin tam ve doğru elde edilerek, sınıflandırılması ve yorumlanması gereklidir. Bu bilgilerin sınıflandırılması ve yorumlanmasında; karşılaştırmalı tablolar, doğrusal programlama, dinamik programlama ve grafikler gibi metotlar kullanılmaktadır. Günümüzde bilgisayar kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte kuruluş yeri ve işletme büyüklüğünün seçimiyle ilgili bilgileri değerlendirmede paket programlar kullanılmaktadır. Bu duruma bağlı olarak, en iyi kuruluş yeri ve işletme büyüklüğü seçimi işlemi objektif ve sübjektif faktörler göz önünde bulundurularak ve bilimsel metotlar kullanılarak yapılmaktadır. İşletmelerde, işletme büyüklüğü ölçü birimi kapasitedir. İşletmelerde çeşitli kapasite ölçüleri kullanılmaktadır. İsletmelerde yaygın olarak kullanılan kapasite çeşitleri; Teorik Kapasite, Pratik Kapasite, Fiili Kapasite, Maksimum Kapasite, Optimum Kapasite, Minimum Kapasite, Normal Kapasite ve Tam Kapasitedir. 75 76 Kapasite; bir isletmenin belirli bir zamandaki mal ve hizmet üretebilme gücüne kapasite denir. Bir işçi günde 8 saat çalışabildiği taktirde, bu işçinin günlük çalışma kapasitesi 8 saat olmaktadır. Bir makinenin bir günde 24 saat çalışması durumunda, bu makinenin günlük kapasitesi 24 saat olacaktır. Kapasite çeşitleri de belirli bir zaman faktörüne göre (gün, hafta, ay ve yıl) genellikle yıl olarak belirlenmektedir. Teorik (Maksimum) Kapasite İşletmede üretim surecinde kullanılan makine ve teçhizatın hiçbir duraklama olmaksızın, yetenekli işgücü kullanılarak üretebileceği maksimum üretim miktarına teorik kapasite denilmektedir. Örneğin; bir tuğla fabrikasının yıllık teorik kapasitesinin 7.800.000 adet/yıl tuğla olması durumunda, bu fabrikanın yetişmiş işgücüyle bir yıl boyunca hiç durmadan çalışarak 7.800.000 adet tuğla üretebileceği anlaşılmaktadır. 19

77 78 Pratik Kapasite İşletmelerdeki işgücü, makine ve teçhizatın üretimde hiçbir aksama olmaksızın uzun sure teorik kapasite düzeyinde çalışması mümkün değildir. Üretimde birtakım nedenlere (elektrik kesilmesi, makine arızası, işçi devamsızlığı vs) bağlı olarak; çeşitli üretim kayıpları meydana gelebilir. Bunun sonucunda teorik kapasitenin altında üretim yapılmaktadır. Teorik kapasiteden çeşitli duraklamalar sonucu meydana gelen üretim kayıpları çıkarılarak pratik kapasite bulunur. Örneğin 7.800.000 adet/yıl tuğla üreten fabrikanın pratik kapasitesi 6.900.000 adet/yıl tuğla olarak gerçekleşebilir. Fiili Kapasite Pratik kapasite, isletmenin her zaman üretebileceği mal miktarını göstermektedir. İsletmenin belirli bir surede gerçekleştirdiği üretim miktarının yeterli talep olması durumunda satılan kısmına fiili kapasite denir. Başka bir ifadeyle fiili kapasite, pratik kapasitenin yeterli talep olması nedeniyle satılan kısmını oluşturmaktadır. Örneğin; zeytinyağı fabrikasında üretilen 90 ton/yıl zeytinyağından ancak 81 ton/yıl zeytinyağının satılması gibi. Pratik kapasitenin yararlanılmayan kısmına boş kapasite denir. Talepteki düşmeler, üretimdeki aksamalar nedeniyle fiili kapasite pratik kapasitenin altında olabileceği gibi, talepteki mevsimlik dalgalanmalara bağlı olarak meydana gelebilecek talep artışları sebebiyle de fiili kapasite, pratik kapasitenin üzerine çıkabilir. 79 80 Çalışma Derecesi Pratik kapasiteyle fiili kapasite arasındaki orana çalışma derecesi denir. Çalışma derecesi aşağıdaki formülle hesaplanabilir: Çalışma Derecesi=Fiili Kapasite/Pratik Kapasite Çalışma derecesi 1'e eşit ise, isletmenin tam kapasiteyle üretim yapması durumu ortaya çıkmaktadır. Çalışma derecesi 1'den büyükse, fiili kapasite pratik kapasitenin üzerinde olup, maksimum kapasite düzeyine yaklaşılmaktadır. Çalışma derecesi 1'den küçükse bu durumda eksik kapasite kullanımı söz konusu olmaktadır. Optimum Kapasite Üretim birimi başına düşen toplam maliyetin en düşük olduğu kapasite optimum kapasitedir. Optimum kapasite pratik kapasiteye yaklaşmaktadır. İsletmenin üretim kapasitesi optimum kapasiteden uzaklaştığı surece, üretim birimi başına düşen değişken ve sabit maliyetler artmaktadır. Kapasite çeşitleri arasındaki ilişkiler üretim düzeyi olarak aşağıda şekilde görülmektedir. 20

81 82 Kapasite kavramı değişik anlamlarda kullanılmaktadır. Bir isletmenin üretebileceği mal miktarı, bir vapurun taşıyabileceği yolcu sayısı, bir isçinin çalışma suresi, bir makinenin ürettiği birim mal sayısı vb. başlıca kapasite örnekleridir. İsletmenin üretim kapasitesi, isletmenin belirli bir sure içerisinde mevcut üretim faktörlerini rasyonel biçimde kullanarak meydana getirebileceği üretim miktardır. İşletme yöneticileri birçok nedene bağlı olarak kapasite planlaması yaparlar. Birinci olarak, mevcut ve gelecekteki talebi karşılamak üzere kapasite planlamasına ihtiyaç vardır. İkinci olarak, mevcut makinelerin bakım maliyetleri ve iş akışı da üretim kapasitesiyle yakından ilgili olup, bu durum üretim verimliliğini de etkilemektedir. Üçüncü olarak, karlı bir yatırım yapabilmek için önceden üretim kapasitesinin bilinmesi gereklidir. İşletme yöneticileri rasyonel bir isletmecilikle yatırım maliyetleriyle yatırım gelirlerini dengeleyebilmek için kapasite planlamasıyla kapasite seçimini dikkatli olarak yapmalıdır. 83 84 Kapasite planlama kararları aşağıdaki faaliyetlerden meydana gelir; Mevcut kapasitenin değerlendirilmesi. Gelecekteki kapasite düzeyinin tahmin edilmesi. Kapasiteyi etkileyecek faktörlerin belirlenmesi. Kapasite alternatiflerinin finansal, ekonomik ve teknolojik yönden değerlendirilmesi. İşletme amaçlarına uygun olan kapasitenin seçilmesi İşletmelerin üretim faaliyetlerinin ilk dönemlerinde kapasite düzeyinin beklenen üretim miktarının altında olması doğaldır. Ancak zamanla talep artışıyla birlikte kapasite düzeyi de artacaktır. Bu durum kapasite planlamasında göz önüne alınmalıdır. 21

85 86 Kapasite planlaması kavramı, üretim surecinde üretilen mal çeşitleriyle yakından ilgili ise kapasite ölçümü daha kolay yapılabilmektedir. Sözgelimi, otomotiv sanayisinde otomobil, kamyon ve otobüs gibi çeşitli araçlarının ayrı ayrı üretim kapasitesini ölçmek mümkün olabilmektedir. Kapasite planlaması malın üretim ölçü birimiyle gösterilmekte olup, elektrik motorları üretiminde megawatt, otomotiv sanayisinde üretilen araç sayısı, çeşitli sıvıların üretiminde litre, tekstilde metre, alüminyumda ton yaygın olarak kullanılan kapasite ölçü birimleridir. Kapasite, genellikle üretim surecinin sonucunda elde edilen çıktılarının olgu birimleriyle ifade edilmektedir. Öte yandan mal ve hizmet üretimi karmaşık bir yapıya sahipse, kapasite ölçü birimini bulabilmek oldukça zordur. Bu durumda, kapasite girdi ölçümü olarak ifade edilebilir. Bir avukatlık bürosu, kapasiteyi büroda istihdam edilen avukatların sayısına göre tanımlayabilir. Bir otomobil servisinde kapasite, belirli bir dönemde isçilerin ve makinelerin çalışabileceği sureyi göstermektedir. Bu ve benzeri durumlarda kapasite planlaması işin ve üretimin özelliklerine göre yapılmaktadır. 87 88 ÖRNEK OLAY MAIS (Motorlu Araç İmalat ve Satış) Oyak Renault, Renault lisansı ile Renault 12 binek otomobillerini üretmek üzere, 2 Eylül 1969 tarihinde kurulmuştur. Şirketin kuruluş sermayesi 50 milyon liradır. İlk adımda, fabrika tesislerinin kurulması, tezgahların alınması, yerleşmesi ve işletilmesi ön görülmüştür. Oyak Renault mekanik üretim ağırlıklı olarak faaliyete geçmiştir. Motor, vites kutusu, ön ve arka takım, pedal direksiyon parçalarının üretilmesi ve birleştirilmesi kısa sürede sağlanmıştır. Ön görülen süre içinde %67 yerli parça oranına ulaşılmıştır. İkinci adımda, yerli parça oranının %85 e yükseltilmesi, özellikle karoseri ve diğer sac parçalarının üretilmesi ile yıllık kapasitenin arttırılması öngörülmüştür. 1976 da başlayan ikinci dönem yatırım 1979 da tamamlanmıştır. ÖRNEK OLAY Oyak Renault, bursa Mudanya yolu üzerinde, il merkezine ve Mudanya ilçesine yaklaşık 15 er km uzaklıkta, Organize Sanayi Bölgesi sınırları içinde bulunmaktadır. Bütünleşik bir tesis olması nedeniyle, binaların tasarım ve yerleşimi üretim akış mantığına göre yapılmıştır. 1.dönem yatırımlarında kapalı alan 62500 m2 iken, 2.dönem yatırımlarında bu alan 98000 m2 ye yükselmiştir. 1998 yılında 186500 m2 si kapalı alan olmak üzere yaklaşık 412000 m2 üzerine kurulu bir alan sahiptir. Tesis kuruluş yeri açısından birçok avantaja sahiptir. Tesisin burada kurulmasının nedenleri şunlardır; 22

89 90 ÖRNEK OLAY 1. Tesisin yeri pazarı teşkil eden müşteriye oldukça yakındır. Türkiye de nüfusun büyük kısmı bu bölgede bulunmaktadır. Bölgenin gelir düzeyi Türkiye genelinden daha yüksektir. Ürün kısa zamanda müşteriye ulaştırılmakta ve taşıma maliyeti az olmaktadır. 2. Üretim yapılırken kullanılan hammadde ve yarı mamulün temini kolaydır. Birçok üretim tesisi bu bölgede bulunmaktadır. Bölgede yan sanayi oldukça gelişmiştir. ÖRNEK OLAY 3. Hammaddenin tesise gelmesi ve ürünün pazara ulaştırılması oldukça yüksek bir maliyet oluşturur. Tesisin yeri ulaşım açısından elverişlidir. Büyük şehirleri birbirine bağlayan karayollarına çok yakındır. Yurt dışına ulaşımda ise denizyolu avantajı kullanılabilmektedir. Tesisin yeri büyük ve işlek limanlara yakındır. 4. Tesiste çok sayıda insana iş sağlanmaktadır. Tesiste ihtiyaç duyulan vasıflı veya vasıfsız eleman oldukça gelişmiş bir şehir olan Bursa dan rahatlıkla sağlanabilmektedir. Bursa da eleman yetiştirecek üniversite ve meslek liseleri mevcuttur. Ayrıca şirketlerde özel meslek liseleri ve üniversite açarak eleman yetişmesine katkıda bulunmaktadırlar. 91 ÖRNEK OLAY Çalışandan yeterli verimin alınabilmesi için o kişinin yaşam şartlarının iyi olması gerekir. Tesisin bulunduğu yer yaşam koşullarının Türkiye standartlarının üzerinde olduğu bir yerdir. Fabrika sahası çalışanların ikamet ettikleri yerlere çok uzak değildir. Tesis rakip firmaların bulunduğu bir yerdedir. Böylece rakip firmalarla rekabet aynı koşullarda olmaktadır. Rakip firmaların yardımlaşmaya da ihtiyacı olduğu düşünülürse bu da bir avantajdır. Bölgede yan sanayi gelişmiş olduğundan yan sanayi ile iletişim en kısa yoldan sağlanabilmektedir. Alıntıdır; Mahmut Tekin Üretim Yönetimi Öğr. Gör. Volkan Yavaş volkanyavas.edu@gmail.com volkan.yavas@ege.edu.tr volkanyavas.jimdo.com 23