MANİSA KENT MERKEZİNDE YAŞAYAN 15-49 YAŞ GRUBU KADINLAR VE EŞLERİ ARASINDA SİGARA İÇME BOYUTU VE BUNU ETKİLEYEN SOSYOEKONOMİK FAKTÖRLER Dr. Ümit ATMAN CİHAN Dr. Gönül DİNÇ Yük. Hemş. Safiye ÖZVURMAZ Dr. Semra AY Dr. Ahmet ORAL Dr. Cemil ÖZCAN GİRİŞ Sigara, bugün hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde önemli bir sağlık problemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) sigara kullanımını önlenebilir hastalık, sakatlık ve ölümlerin temel nedenlerinden biri olarak kabul etmekte, yaklaşık olarak dünya nüfusunu oluşturan kadınların %12'si, erkeklerin %47'sinin sigara içtiğini, her yıl üç milyon insanın sigaraya bağlı hastalıklar nedeniyle öldüğünü bu rakamın yarım milyondan fazlasını kadınların oluşturduğunu belirtmektedir. Türkiye'de, sigara içimi oldukça yaygındır. Sağlık Bakanlığı'nın çeşitli yayınlarında belirtildiği üzere, 1988 yılında Türkiye genelinde sigara içme oranı %43,6'dır (Erkeklerde %62,8; kadınlarda %24,3). Bu araştırma Manisa kent merkezinde yaşayan kadınlar ve onların kocaları arasında sigara içme sıklığını ve bunu etkileyen bazı sosyodemografik faktörleri saptamak amacıyla yapılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Araştırma, Ekim 1999 ve Şubat 2000 tarihleri arasında yürütülen Manisa Nüfus ve Sağlık araştırmasının bir bölümü olup, toplum tabanlı kesitsel tipte bir çalışmadır. Araştırma evreni, Manisa kent merkezinde yaşayan 15-49 yaş evli kadınlar ve onların kocalarıdır. Örnekleme yöntemi olarak "küme örneklemesi" yöntemi kullanılmıştır. Sonuçta, her birinde 10 hane bulunan 168 kümeye ulaşılması planlanmıştır. Sağlık ocaklarının 1999 yılı ev halkı tespitlerinden elde edilen nüfuslarına göre, hangi mahallelerinden kümeler seçileceği ve seçilen mahallelerde küme başını temsil edecek haneler sistematik rastgele örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Her kümede ilk evin ön kapısına sağdan en yakın 5. eve geçilerek 10 hane tamamlanmıştır. Apartmanlardan yalnızca tek hane örnekleme girmiştir. Araştırmanın verileri ilgili soruları içeren anketin kadınlara yüz yüze görüşme tekniğinin uygulanması şeklinde elde edilmiştir. Evde bulunan tüm 15-49 yaş evli kadınlar araştırma kapsamına alınmış, toplam 1690 haneye ve 1728 kadına ulaşılmıştır. Çalışmada, sigara kullanma için hayatının bir bölümünde "en az 6 ay süre ile sigara içme" kriter kabul edilmiştir. Buna göre kadınlarda ve erkeklerde sigara içme sorulmuş, çalışmanın yapıldığı tarih itibariyle günlük içilen sigara paket sayısından yola çıkarak sigara paket yıl hesaplanmıştır. Görüşmeler,Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı araştırma görevlileri ve tıp fakültesi öğrencileri tarafından yürütülmüştür. Veriler "SPSS for Windows" istatistik paket programında değerlendirilmiş, istatistiksel değerlendirmelerde "odds ratio" ve lojistik regresyon analizi kullanılmıştır. BULGULAR Araştırma kapsamına giren kadınların yaş ortalaması ve standart sapması 34.7±8.3, erkeklerin yaş ortalaması ve standart sapması 38.6±9.1 olarak bulunmuştur. Araştırma grubundaki kadınların %31,8'inin, erkeklerin %70.7'sinin hayatlarının bir bölümünde altı ay ve daha uzun süre ile sigara içtiği saptanmıştır. Bu araştırmanın yapıldığı tarih itibari ile kadınların ve erkeklerin bir günde içtikleri sigara paket sayısı ve sigara kullanma süreleri sorgulanmış, sigara içen grupta sigara paket/yıl ortancaları kadınlar için 3.5, erkekler için 15.0 olarak bulunmuştur (Tablo I). Kadınların günde içtiği sigara miktarının ortalaması ve standart sapması10.7+9.1; erkeklerinki ise 21.2+12.2 olarak saptanmıştır. Kadınların sigara içme sürelerinin ortalaması (yıl olarak) ve standart sapması 10.8+7.3; erkeklerinki ise 18.0+8.9 olarak hesaplanmıştır. Sigara içen kadınlarda yaş dağılımına bakıldığında, en sık sigara kullanımı 25-34 yaşta görülmektedir. Otuz beş yaş ve üzerindeki gruba göre (referans grup) 15 yaştan itibaren sigara kullanma yönünden giderek artan bir risk görülmektedir. Kadınlarda öğrenimin etkisi incelendiğinde, sigara kullanımı bakımından öğrenim düzeyi artıkça artan bir risk izlenmektedir. Kadının 12 yaşa kadar yaşadığı yere bakıldığında, bu yerin kent olması halinde köye göre sigara kullanma riski 2.7 kat daha fazla risk taşımaktadır. Yine çalışan kadınlar, sigara kullanma bakımından çalışmayanlara göre 2.0 kat daha risklidir. Kocanın sosyal sınıfının işverenler dışında kalan düşük sınıflarda olması kadınlarda sigara kullanımını azaltıcı bir faktör olarak ortaya çıkmıştır. Hanede yaşayan kişi sayısının kadınlarda sigara kullanımı üzerine etkisine bakıldığında kişi sayısı artıkça riskin azaldığı görülmektedir. Kadının medeni durumunun etkisi incelendiğinde en sık sigara kullanımı boşanmış-ayrı yaşayan grupta görülürken, evli-birlikte yaşayan gruba göre (referans grup) bu grup 2.5 kat riskli bulunmuştur. Kocanın sigara içiyor olmasının da, kadında sigara kullanım riskini 2.1 kat artırdığı görülmüştür (Tablo IV). Sigara içen erkeklerde yaş dağılımına bakıl-dığında, ise en sık sigara kullanımı 40 ve üstü yaşta görülmektedir. Erkeğin 12 yaşa kadar yaşadığı yere bakıldığında, bu yerin kent olması halinde köye göre sigara kullanma riski 1.5 kat daha fazladır. Karısı çalışmayan erkekler referans
alındığında, çalışanlar 1.1 kat riskli bulunmuştur. Yine karısı sigara içen erkekler, içmeyen gruba göre (referans) sigara kullanımı bakımından 2.2 kat riskli olmaktadır (Tablo III). Sigara kullanım sıklığını belirleyebilecek değişkenlerin tek tek (univariate) analizinden sonra, birlikte etkilerini ölçmek amacıyla lojistik regresyon yöntemi uygulanmıştır. Modele önce tüm değişkenler konulmuş, bunlardan kadınlar için; yaşanılan mahalle, kocanın öğrenimi, kocanın yaşı, medeni durumu önemsiz bulunup, "backward elimination" yöntemi ile sırasıyla modelden çıkarılmıştır. Kadınlarda son modele göre 15-34 yaş grubunda olmanın, kocanın işverenler dışında kalan düşük sosyal sınıfta olmasının, çalışıyor olmanın, 12 yaşa kadar yaşadığı yerin kent olmasının, öğrenim düzeyinin ilkokul ve üzerinde olmasının sigara kullanımı yönünden risk artırıcı etkisi olduğu, buna karşın kocanın sigara içiyor olmasının azaltıcı etkisi olduğu bulunmuştur. Lojistik regresyon modelinde erkekler için yaşanılan mahalle, öğrenim, yaş, sosyal sınıf, karısının öğrenimi, yaşı önemsiz bulunup, "backward elimination" yöntemi ile sırasıyla modelden çıkarılmıştır. Son modele göre erkekler için 12 yaşa kadar yaşadığı yerin köy olmasının, eşinin ev hanımı olmasının, hanede yaşayan kişi sayısının 5-6 olmasının, karısının sigara içmemesinin sigara kullanımını azaltıcı etkisi olduğu görülmüştür. Tablo I: Araştırmaya Katılan Kadınlarda Sigara İçme Sıklığının Bazı Özelliklerle İlişkisi (Manisa, Ekim 1999 - Şubat 2000) Sigara İçme Durumu Cinsiyet Yaş Grupları Her fün en az 1 tane % Ara sıra Bırakmış Hiç içmemiş Sigara paket yıl ortancası (içenlerde)% Toplam Sayı Kadın 15-19 26.2 4.8 4.8 64.3 0.8 42 20-24 28.5 2.9 1.9 66.7 1.8 207 25-29 32.1 2.5 0.6 64.8 2.4 324 30-34 30.5 1.6 3.5 64.3 3.1 311 35-39 29.8 3.3 2.0 64.9 5.0 305 40-44 22.8 1.7 1.7 73.7 9.5 289 45-49 17.7 2.4 2.8 77.1 7.0 249 Toplam 27.2 2.4 2.1 68.2 3.5 1728 Erkek 15-24 64.9-4.1 31.1 5.0 74 25-29 65.7-1.4 32.9 10.0 210 30-34 67.2 1.3 3.0 28.4 12.0 299 35-39 67.2 0.3 4.9 27.6 17.0 326 40-44 68.5 2.4 9.1 26.0 20.0 289 45-49 58.6 0.5 9.0 32.0 27.5 222 50+ 51.3 1.8 9.3 37.6 30.0 226 Toplam 63.8 1.0 4.9 30.3 15.0 1646 Altı ay süre ile günde en az bir adet sigara içme. Tablo II: Sigara İçen Kişilerin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Standardize Oranlarının Dağılımları (Manisa, Ekim 1999 - Şubat 2000) Cinsiyet Yaş Grupları Kadın Erkek 20-29 13.8 18.0 30-39 10.6 14.4 40-49 7.4 14.4 50+ - 22.9 Toplam 31.8 69.7
Tablo III: Araştırmaya Katılan Erkeklerde Sigara İçme Sıklığının Bazı Özelliklerle İlişkisi (Manisa, Ekim 1999 - Şubat 2000) Sigara İçen Erkekler (N:1219) % Odds Ratio (%95 CI) Yaş Grupları 30-39 69.3 15-29 71.3 1.19 (0.69-2.06) 40 ve Üzeri 73.0 1.09 (0.87-1.37) Öğrenim Durumu Yok / İlkokulu bitirmemiş 67.0 İlkokul mezunu 73.2 1.34 (1.02-1.76) Ortaokul mezunu ve üzeri 68.4 1.06 (0.78-1.45) 12 Yaşa Kadar Yaşanılan Yer Köy 67.7 Kent 73.3 1.51 (1.13-2.03) Karısının Çalışma Durumu Çalışmıyor 69.3 Çalışıyor 77.4 1.11 (1.04-1.19) Karısının Sigara İçme Durumu İçmiyor 66.1 İçiyor 80.8 2.16 (1.69-2.76) Sosyal Sınıfı 69.8 İşverenler 72.9 Küçük Esnaf, Marjinal Enformel 69.9 1.15 (0.91-1.46) Diğerleri 0.99 (0.69-1.42) Hanede Yaşayan Kişi Sayısı 7 Kişi ve Üzeri 60.5 1-2 Kişi 67.3 1.34 (0.84-2.13) 3-4 Kişi 71.0 1.59 (1.11-2.27) 5-6 Kişi 76.0 2.05 (1.36-3.09) referans gruplar beyaz yakalı, mavi yakalı, niteliksiz işçi, işsizler TARTIŞMA VE SONUÇ Araştırma sonucu, Manisa kent merkezinde yaşayan kadınların ve erkeklerin yarısından fazlasının sigara kullanmakta olduğu saptanmıştır. Türkiye genelinde PİAR'ın 1988 yılında yaptığı araştırmaya göre sigara içme oranları kadınlarda %24.3, erkeklerde %62.8 bulunmuştur. Burada sigara kullanma kriteri olarak "paket taşıma" alınmıştır. Bütün süre boyunca içilen sigara miktarının aynı olduğu varsayılmıştır. Ancak tüm araştırmalarda varılan sonuç Türkiye'de sigara kullanımının oldukça yaygın olduğudur. Kadınlar ve erkekleri için sigara kullanım sıklığını etkileyen bazı sosyodemografik faktörler incelenmiş, öğrenim düzeyi, medeni durum, 12 yaşa kadar yaşadığı yer, çalışma durumu, yaşı, mahallesi, hanede yaşayan kişi sayısı, eşin veya birlikte yaşanılan kişinin sigara içme durumu, içinde bulunulan sosyal sınıf ilişkili faktörler olarak saptanmıştır. Kadınlar arasında sigara içme sıklığı; öğrenim düzeyinin yükselmesi, 12 yaşına kadar yaşanılan yerin kent merkezi olması, içinde bulunduğu sosyoekonomik sınıfın yükselmesi, çalışma, evli olma Tablo IV: Araştırmaya Katılan Kadınlarda Sigara İçme Sıklığının Bazı Özelliklerle İlişkisi (Manisa, Ekim 1999 - Şubat 2000)
Sigara İçen Kadınlar (N: 549) % Odds Ratio (%95 CI) Yaş Grupları 35 Yaş ve Üzeri 28.4 15-24 33.7 1.27 (0.94-1.73) 25-34 35.4 1.37 (1.10-1.72) Öğrenim Durumu Yok / İlkokulu bitirmemiş 17.5 İlkokul mezunu 29.6 1.97 (1.44-2.71) Ortaokul mezunu ve üzeri 31.8 4.24 (3.01-5.98) 12 Yaşa Kadar Yaşanılan Yer Köy 20.7 Kent 41.6 2.72 (2.19-3.37) Çalışma Durumu Çalışmıyor 28.9 Çalışıyor 45.2 2.02 (1.57-2.61) Kocasının Sigara İçme Durumu İçmiyor 20.8 İçiyor 36.3 2.16 (1.69-2.76) Kocasının Sosyal Sınıfı İşverenler 69.8 Küçük Esnaf, Marjinal Enformel 72.9 0.69 (0.48-1.00) Diğerleri 69.9 0.46 (0.33-0.65) Hanede Yaşayan Kişi Sayısı 7 Kişi ve Üzeri 18.2 1-2 Kişi 33.9 2.30 (1.35-3.90) 3-4 Kişi 34.0 2.30 (1.49-3.57) 5-6 Kişi 30.1 1.92 (1.20-3.09) Medeni Durum Evli-Birlikte Yaşıyor 31.2 Dul 31.8 1.02 (0.54-1.95) Boşanmış-Ayrı Yaşıyor 54.1 2.59 (1.34-4.99) referans gruplar beyaz yakalı, mavi yakalı, niteliksiz işçi, işsizlerveya birlikte olduğu erkeğin sigara içmesine bağlı olarak artmaktadır. Öte yandan kırsaldan kente göç etmiş, düşük sosyoekonomik sınıftaki, kalabalık hanelerde yaşayan, çalışmayan kadınlar ve kocalarının diğerlerine göre daha az sigara içtikleri saptanmıştır. Sigara kullanımı, Türkiye'de olduğu gibi, Manisa kent merkezinde de azımsanamayacak boyutlarda saptanmıştır. Kadınlarda öğrenim düzeyi artıkça sigara kullanma sıklığı artmaktadır. Oysa batı ülkelerine bakıldığında sosyokültürel düzey artıkça sigara kullanma sıklığının azaldığı görülmektedir. Sonuç olarak, sigara kullanımı günümüzde dünya nüfusunu tehdit eden en önemli "önlenebilir ölüm nedeni"dir. Sigara alışkanlığının nedenleri arasında yasal engelin olmayışı, sigara içmenin yaygın oluşu nedeniyle normal bir davranış olarak algılanması, özellikle çocuk ve gençlerin, anne-baba, hekim, öğretmen gibi örnek alınan kesimlerden etkilenmeleri, sigara reklamlarının serbest olmamasına rağmen basın ve yayında kullanılan öğelerin dolaylı, dolaysız özendirici karakterler taşıması gibi etmenler bulunmaktadır. Sigara kullanma sıklığını azaltmak için gençlerin sigaraya başlamalarının önlenmesi, sigara kullananlarında bıraktırılması gerekmektedir. Ayrıca bu konuda resmi hedeflerin olmaması da önemli bir eksiktir. D.S.Ö' nün sigarasız Avrupa için önerdiği 10 strateji sigarayla mücadelede Türkiye için ivedilikle uygulanması gereken önlemler paketidir. KAYNAKLAR 1. Aşut Ö., Hekim ve Sigara. TTB Yayını. 1993; 45-48. 2. Dağcı T., Dinç G., Özcan C., Celal Bayar Üniversitesi Öğrencilerinin Sigara Kullanma Sıklığı ve Sigara Kullanımını Etkileyen Faktörler. Solunum Hastalıkları Dergisi. 1998; 9: (4), 607-617. 3. Şahin A., Çöplü L., Emri S., Kalyoncu F., Barış B., Selçuk T., Karakoca Y., Kısacık G., Demir U., Fındık S., Seyhan S. Solunum Hastalıkları Temel Yaklaşım. Ankara, 1995; 473-477. 4. Tatar M., Sigara, devlet politikalarını etkileyebilir mi? Toplum ve Hekim, 1994; 9: 21-28.
5. Sevinçok L., Küçükardalı Y., Dereboy Ç., Dereboy F. Genç erkeklerde madde kullanımı: Sosyodemografik özellikler ve psikiyatrik tanılar. Türk Psikiyatri Dergisi 2000; 11 (1): 40-48. 6. World Health Organisation. The Next Wave of Tobacco Epidemic: Woman. Technical Report Series 176. Geneva, 1998. 7. Azevedo A., Machado A.P., Barros H. Smoking Among Portoguese High School Students. Bulletin of World Health Organisation. 1999; 77 (6): 509-514. 8. PİAR, Türkiye'de Sigara İçme Boyutu ve Bunu Etkileyen Bazı Faktörler, T.C. Sağlık Bakanlığı, 1989.