Eğiim ve Bilim 2014, Cil 39, Sayı 173 Eğiim ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: OECD Ülkelerine İlişkin Panel Eşbüünleşme Analizi (1980-2008) Faih YARDIMCIOĞLU 1 Temel GÜRDAL 2 Mehme Emin ALTUNDEMİR 3 Sakarya Üniversiesi Öz Bu araşırma 25 OECD ülkesine yönelik 1980-2008 dönemi için eğiim ile ekonomik büyüme arasındaki uzun dönemli ilişkiyi incelemeyi amaçlamakadır. Bu ilişki Pedroni ve Kao eşbüünleşme esleri, Pedroni DOLS ve FMOLS esleri ve Canning; Pedroni panel nedensellik analizi kullanılarak araşırılmışır. Eşbüünleşme esleri her iki değişkenin uzun dönemde eşbüünleşme ilişkisine sahip olduğu gösermekedir. Değişkenler arasında espi edilen uzun dönem eşbüünleşme ilişkisinin kasayıları Pedroni FMOLS ve DOLS yönemleri ile araşırılmışır. FMOLS es sonucuna göre panel genelinde kamu eğiim harcamalarının esnekliği %0.25 olarak, ekonomik büyümenin esnekliği %2.82 olarak hesaplanmışır. DOLS es sonucuna göre panel genelinde kamu eğiim harcamalarının esnekliği %0.283, ekonomik büyümenin esnekliği ise %2.931 olarak hesaplanmışır. Yapılan nedensellik araşırmalarından Lamda-Pearson isaisiğine göre panelin geneli için panel nedensellik sonuçları eğiim ve büyüme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisini göserirken, grup oralama isaisik değerleri büyümeden eğiime doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisini gösermekedir. Bu bağlamda uzun dönemde eğiim harcamaları ve ekonomik büyüme değişkenleri arasında karşılıklı olarak anlamlı bir ilişkinin olduğu belirilebilir. Anahar Sözcükler: Eğiim, Ekonomik Büyüme, Eğiim harcamaları Giriş Eğiim, ecrübesiz ve beceriden yoksun olan insanı, hem geleneksel ekonomi ve hem de modern ekonomi için gerekli olan becerilerle donaarak daha üreken bir "beşeri sermaye"ye dönüşürmekedir. Eğiim, nüfusun veya işgücünün kabiliyelerinin iyileşirilmesini sağlayarak ürekenliğe ve verimliliğe kakı yapmakadır (Tilak, 1989: 10). İçsel büyümenin ana unsurlarından biri olarak eğiimli işgücü kaynağı görülmekedir (Yardımcı, 2006: 77). Eğiim imkânlarının genişleilmesi, [bireyin] işgücünün verimliliğini arırmanın yanında ayrıca [bireyin] işgücünün ekileşimde olduğu kişilerin verimliliklerine de olumlu yansır ve oralama eğiim seviyesi yükseldikçe oplam verimlilike arar (Ranis ve diğ., 2000: 202). Eğiim, verimliliği ve büyümeyi farklı kanallardan ekilemekedir. Eğiim bireylerin sandar görevleri yapabilme ve yeni görevleri yapmayı öğrenme yeeneğini, bireylerin yeni bilgileri anlama ve uygulama/işleme yeeneğini, bireylerin değişen durumları değerlendirme ve uyum sağlama yeeneğini arırmakadır. Bireysel olarak yeni eknolojilere adapasyon sürecini ve uygulama ihimalini gelişiren (Lau vd. 1991: 2) eğiim, sürdürülebilir ekonomik büyümede önemli bir fakör olan bireylerin verimliliklerini de arırmakadır. Verimliliğin oraya çıkardığı faydalar ise hem bireysel hem de sosyal olabilmekedir. Aran verimlilik işçi ve diğer çalışanlar için daha yüksek bir haya sandardı, yüksek bir maaş ve gelir anlamına gelmekedir. Aynı zamanda çalışanların gelirlerinin yükselmesi devle için daha yüksek bir vergi geliri anlamına da gelmekedir. Vergi gelirleri kamu asarruflarını yükselir ve bu asarruflar büyümeye kaynaklık edecek projelere akarılabilirler (Badibanga, 2010: 8). Bunun yanı sıra eğiim ekonomik refahın oplumu oluşuran bireyler arasında eşi dağılmasında önemli bir unsurdur. (Tomul, 2011: 134). Kuşkusuz eğiim ile 1 Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversiesi İİBF, Maliye Bölümü, faihyardimcioglu@gmail.com 2 Doç. Dr., Sakarya Üniversiesi, İİBF, Maliye Bölümü, gurdal@sakarya.edu.r 3 Doç. Dr., Sakarya Üniversiesi, İİBF, Maliye Bölümü, alundemir@sakarya.edu.r 1
büyüme arasındaki ilişki ise ek yönlü bir ilişki değildir. (Tilak, 1989: 8). Eğiim, hem ekonomik büyümeyi ekilemeke, hem de ekonomik büyümeden ekilenmekedir. (Harbison ve Myers 1964: 3). Bu çalışmanın emel amacı, kamu eğiim harcamaları ve ekonomik büyüme ilişkisini ve bu ilişkinin yönünü ve boyuunu oraya koymakır. Bu amaçla öncelikle kamu eğiim harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki, yapılmış olan çalışmalar da özelenerek oraya konulmuş daha sonra 1980-2008 dönemine ilişkin OECD ülkelerinde kamu eğiim harcamalarının ekonomik büyümeyle olan ilişkisi Pedroni ve Kao Panel Eşbüünleşme esleri ile araşırılmışır. Daha sonra bu eşbüünleşme ilişkisinin kasayıları Pedroni arafından (2000, 2001) gelişirilen DOLS ve FMOLS eşbüünleşme esleri ile, eğiim ve büyüme değişkenleri arasındaki nedensellik ilişkisi ise Canning ve Pedroni (2008) arafından gelişirilen nedensellik yönemi ile belirlenmişir. Alan Lieraürü Eğiim ve ekonomik büyüme ilişkisini inceleyen çok sayıda çalışma bulunmakadır. Bu çalışmaların önemli bir kısmında eğiim ile ekonomik büyüme arasında poziif ve anlamlı bir ilişki olduğu, ayrıca ekonomik büyümenin eğiim üzerinde olumlu ekiler meydana geirdiği sonucuna ulaşılmışır. Eğiimin ekonomik büyümeye, ne kadar kakıda bulunduğu sorusuna cevap aramaya çalışan ekonomislerden biri olan Denison (1962), yapığı çalışmasında ABD ve AB ülkeleri özelinde eğiimin ekonomik büyüme üzerinde ekili olduğu sonucuna ulaşmışır (Woodhall, 1987: 3). Schulz (1963) Denison un sonucuna benzer bir şekilde işgücünün eğiim seviyesinin arırılmasının hem gelişmeke hem de gelişmiş ülkelerdeki büyümenin büyük bir kısmını açıkladığını bulmuşur. Hicks (1980) ise çalışmasında ulusal gelir düzeyinin okuryazarlık oranı ile ilişkili olduğunu belirmekedir (Psacharopoulos ve Woodhall, 1985: 16-19). İçsel büyüme eorisine önemli kakı yapan yazarlardan biri olan Lucas (1988) beşeri sermaye birikiminin eğiim-okullaşma yoluyla ya da yaparak öğrenme yoluyla oraya çıkığını ve oraya çıkan bu dışsallıkların içsel büyümeye neden olduğunu belirmekedir. Barro ve Lee (1993, 1994, 2010) de yapıkları çalışmalarda benzer sonuçlara ulaşmışlardır. Lau ve diğ, (1993) Brezilya da işgücünün ilave bir yıllık eğiiminin reel çıkı düzeyini yaklaşık %20 oranında arırdığı ve mevcu büyümenin %40 lık bir bölümünün ise beşeri sermaye arafından belirlendiği, Tallman ve Wang (1994), ise eğiimin Tayvan'daki kişi başına düşen reel GSYH nın yaklaşık %45 ini açıkladığını belirmekedirler. O Neill (1995) ise eğiimin GSYH'ya kakısı gelişmiş ülkeler için %58, gelişmeke olan ülkeler için ise %64 olarak bulmuşur (O Neill, 1995: 1295). Chuang (1999: 138) Tayvan da imala sanayi verimliliğindeki büyümeye, eğiimin ekisini %39 olarak belirlenmişir. Ergen (1999) e göre Türkiye de işgücünün oralama örgün eğiim yılındaki bir yıllık arışın, GSYİH'nin büyüme oranında 0.21'lik birim arışa yol açmakadır. Benhabib ve Spiegel (1994); Temple (1999), Abu-Qarn ve Abu-Bader (2007), Savaşan ve Çeinbaş (2008) beşeri sermaye bağlamında eğiimin ekonomik büyüme üzerinde poziif ve önemli bir ekisi olduğunu belirmekedirler. Webber (2002: 1639) ise ilkokul, lise ve üniversie eğiim kademesinin ekonomik büyüme üzerinde poziif bir eki meydana geirdiğini belirmekedir. Gylfason ve Zoega (2003: 569), çalışmalarında eğiim seviyesinin yükselilmesinin ve kaliesinin iyileşirilmesinin ekonomik büyümeyi doğrudan arırdığı sonucuna ulaşmışlardır. OECD ülkelerinde yüksek öğrenim kademesindeki eğiim harcamaları, ilk öğreim ve ora öğreim kademesindeki harcamalardan daha fazla armakadır (Alundemir, 2008: 69). Güngör (1997) Türkiye nin 67 ilinde eğiimli işgücü isihdamının üreime poziif yönde ekide bulunduğu, Aseriou ve Agiomirgianakis (2001) Yunanisan da uzun dönemde eğiim değişkenleri ile kişi başına GSYİH arasında poziif bir ilişkinin varlığını oraya koymakadır. Li ve Huang (2009) Çin in 28 vilayeinde eğiimin ekonomik büyümeye poziif kakı yapığını belirmişlerdir. Özsoy (2008), Türkiye de eğiim ile büyüme arasında uzun dönemli, isikrarlı bir ilişki bulmuşur. Barro (2001: 16) lise ve dengi okullar ve yükseköğreim almış erkeklerin oralama eğiim yılı ile büyüme arasında poziif ilişki olduğunu ve bu grupaki kişilerin yeni eknolojilere daha iyi uyum 2
sağladığını, dolayısıyla eknolojinin yayılmasında eğiimin önemli olduğunu belirmekedir. Wolff (2001) işgücü için belli bir eğiim düzeyinin eknolojiye adapasyon için gerekli olduğu ve eğiimin ikisadi büyümenin emel açıklayıcılarından biri olduğu sonucuna varmışır. Gyimah-Brempong vd. (2006: iii,iv) yapığı çalışmada Aşağı Sahra Afrika'da (Sub-Saharan Africa) yüksek öğreime yönelik yapılan harcamalardaki arışın eknolojik yakalama sürecini hızlandıracağını ve ülkenin çıkı üreme kabiliyeini arırarak ekonomik büyüme ve gelişmeye kakı sağlayacağını vurgulamakadır. Hojo (2002), yapığı çalışmada eğiimin verimlilik arışı yoluyla ekonomik büyümeyi hızlandıracağı sonucuna ulaşmışır. Saygılı, Cihan ve Yavan (2005) araşırmalarında beşeri sermaye değişkenlerinin amamındaki iyileşmelerin verimlilik arışına önemli kakı yapığı ve beşeri sermayenin yakınsama hızını arırdığı bulgusuna ulaşmışır. Saygılı vd. (2006: 135-139) Türkiye nin de dâhil olduğu 50 dolayındaki ülkede ilköğreim, oraöğreim ve yükseköğreimde okullaşma oranı ile işgücünün oralama eğiim süresindeki iyileşmenin verimlilik arışına önemli kakı yapığı, diğer yandan, okul öncesi eğiim kademesindeki okullaşma oranının da verimlilik arışını olumlu ekilediği bulgusuna ulaşılmışlardır. Musila ve Belassi (2004) Uganda da işçi başına kamu eğiim harcamalarındaki arışın ekonomik büyümeyi poziif olarak ekilediğini Keller (2006) ise 107 gelişmiş ve gelişmeke olan ülkeyi kapsayan çalışmasında, kişi başına düşen kamu eğiim harcamalarının hem gelişmeke olan hem de gelişmiş ülkelerde kişi başına düşen GSYH yı en fazla ekilediği belirilmekedir. Baldacci vd. (2008) gelişmeke olan ülkelerde eğiim harcamalarının beşeri sermaye birikimi üzerinde doğrudan poziif bir ekiye sahip olduğunu ve bu harcamalar dolayısıyla oraya çıkan ekinin daha yüksek bir ekonomik büyümeye öncülük eiğini söylemekedirler. Islam ve diğ., (2007) Bangladeş eki eğiim harcamaları ile ekonomik büyüme arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi bulurken, Al-Yousif (2008) Oradoğu ülkelerinde eğiimden büyümeye doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulmuşur. Pradhan (2009), Hindisan da, Yıldırım ve diğerleri (2011) ise Türkiye de ekonomik büyümeden eğiim harcamalarına doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulmuşlardır. Yukarıdaki uygulamalı çalışmaların sonucunda da görüldüğü gibi eğiim ve ekonomik büyüme arasında genel olarak olumlu bir ilişki bulunduğu görülmekedir. Ancak aksi yönde, bu iki değişken arasında anlamlı bir sonuca ulaşamayan çalışmalar da bulunmakadır. Levine ve Renel (1992: 952), yapıkları çalışmada eğiim gösergeleri ile ikisadi büyüme oranı arasında güçlü bir ilişki bulunmadığını belirmişlerdir. Türkmen (2002: 94) Türkiye ile ilgili yapığı çalışmasında eğiim harcamaları ve okullaşma oranları ile ekonomik büyüme arasında anlamlı bir ilişki espi edememişir. Self ve Grabowski (2003), mesleki eğiimin ikisadi büyüme üzerinde doğrudan bir ekisinin olmadığını belirmekedir. Özsoy (2008) Türkiye de yükseköğreim ile GSYİH arasında bir nedensellik ilişkisi bulamamışır. Ay ve Yardımcı (2008), beşeri sermaye düzeyi olarak lise öğrenci sayıları dikkae alındığında bu değişken ile büyüme arasında uzun dönemli ilişki bulamadıklarını ifade emekedirler. Veri Sei ve Ekonomerik Yönem Veri Sei Yapılan panel veri analizi Türkiye dâhil seçilmiş olan 25 OECD 4 (Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgüü) ülkesini kapsamakadır. Ülke seçiminde 1980-2008 zaman periyodunda verilerine ulaşılabilen ülkelere öncelik verilmiş ve uygulama zorunlu olarak 25 OECD ülkesi ile sınırlandırılmışır. Çalışmada kullanılan eğiim gösergesi olarak kişi başına düşen kamu eğiim harcamaları oranı kullanılmışır. Kişi başına düşen kamu eğiim harcamaları verisi Dünya Bankası veri abanından elde edilmişir. Ekonomik büyüme gösergesi olarak da verimliliği göseren işçi başına düşen GSYH verisi kullanılmışır. Ekonomik büyümeyi göseren bu veri ise Penn World 4 Panel veri analizi kapsamındaki OECD ülkeleri; Almanya, Fransa, İalya, Hollanda, Belçika, Lüksemburg, Birleşik Kralık, İrlanda, Danimarka, Yunanisan, Porekiz, İspanya, İsveç, Finlandiya, Avusurya, Avusuralya, Kanada, Japonya, G. Kore, Meksika, Yeni Zelanda, Norveç, İsviçre, ABD, Türkiye dir. 3
Table dan elde edilmişir. Öncelikle verilerimizin analize uygun hale gelmesini sağlamak amacıyla logarimaları alınmışır. Ekonomerik Yönem Ekonomerik analizlerde üç çeşi veri ürü söz konusudur. Bunlardan ilki zaman serileri (ime series), ikincisi kesi veriler (cross-secion), üçüncüsü ise zaman serileri ve kesi verilerinin birleşirilmesi ile oraya çıkan havuzlanmış-panel verilerdir (pooled-panel daa) (Gujarai, 2004: 25). Bu veri ürleri ekonomik çalışmalarda sadece yapılarına uygun modellerle incelenebilmeke ve ayrı olarak veya birleşirilerek analizler yapılabilmekedir. (Pazarlıoğlu ve Kiren Gürler, 2007: 37). Panel veri regresyon modeli aşağıdaki gibi göserilebilir (Balagi, 2011: 305; akaran: Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2013: 56); y X u (1) i i i i, i 1,2,... N ile kesi i ise 1,2,... T ile zaman periyodunu emsil emekedir. veri mikarını (scalar) gözlem sayısını gösermekedir,, K 1 i gösermekedir, x i, K açıklayıcı değişkenleri ile ilgili i ninci gözlem sayısıdır. İlk hanehalkı ile ilgili T gözlemi, ikinci hanehalkı ile ilgili T gözlemini akip emekedir ve N'inci hanehalkına kadar bu şekilde devam emekedir. Haa erimi bileşenleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir (Balagi, 2011: 306; akaran: Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2013: 56); u i v i i i, kesi in belli bileşenlerini ve v i ise geri kalan (remainder) ekileri gösermekedir. (Balagi, 2011: 306; akaran: Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2013: 56). Yani burada zamana bağlı olmayan ancak kesien kesie farklılık göseren i bireysel eki olarak isimlendirilirken hem de kesie göre değişim göserdiği varsayılmakadır. Buna göre ekisini gösermekedir, Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2013: 56). Mesela v i v i (2) nin hem zamana i gözlemlenemeyen kesi ise sokasik haa erimini sembolize eder. (Yılmaz, 2008: 100; akaran: i bir kazanç eşiliğindeki bireysel yeenekleri veya bir üreim fonksiyonundaki yöneimsel becerileri yada bir ülkenin belli bir ekisini emsil edebilir. Bu ekiler zamanla değişmemekedirler. (Balagi, 2011: 306; akaran: Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2013: 56). Bulgular ve Yorum Panel Birim Kök Tesi Bulguları ve Yorumu 5 Panel veri analizinde birim kökün varlığını araşırmak için hem DF (Dickey Fuller) hemde ADF (Augmened Dickey Fuller) esleri panel veri analizi için genişleilmişir ve panel veri analizinde bir çok birim kök esi ADF esinin genişleilmesi emeline dayanmakadır. Faka panel veri analizinde sözkonusu süreç zaman serisi analizindekinden daha kompleksir. Panel veri analizinde en önemli fakör heerojenlikir. Özellikle paneldeki her bir birey aynı özelliklere sahip olmayabilir, yani hepsi durağan yada durağan olmama (eşbüünleşik yada eşbüünleşik olmama) bakımından farklıdırlar. Eğer bazı paneller birim köke sahip bazıları değil iken birim kök esinin yapılması durumu karmaşıklaşıracakır. (Aseriou ve Hall, 2007: 366; akaran: Yardımcıoğlu ve Gülmez, 2013: 128). Panel veri modellerinde birim kök sınamasını öneren önde gelen çalışmalar arasında Levin, Lin ve Chu (2002), Im, Pesaran ve Shin (2003), Maddala ve Wu (1999), Choi (2001) ve Breiung (2000) yer almakadır. Çalışmamızda, sözkonusu bu birim kök esleri uygulanmışır. Ekonomik büyüme (gdp) ve eğiim harcamaları (edex) değişkenlerin logarimaları alınmış ve birim kök esi, değişkenlerin logarimik değerleri kullanılarak yapılmışır. Haalar arasındaki ookorelasyon sorununu gideren uygun gecikme uzunluğu ise Schwarz bilgi krierine göre seçilmişir., 5 Birim kök es sonuçları ve panel eşbüünleşme es sonuçları E-views 7.0 ekonomeri pake programı ile elde edilmişir. 4
Tablo 1 den de görüldüğü gibi değişkenlerin seviyelerine uygulanan birim kök es sonuçlarında isaisikleri ve olasılık sonuçları ekonomerik analizde kullanılacak olan seriler düzeyde [] durağan olmadığını gösermekedir ve seriler birim kök problemi içermekedirler. Bu nedenle serilerin birincil farkları araşırılmışır. Değişkenler için serilerin birincil farklarına bakıldığında, elde edilen sonuça lngdp ve lnedex serilerin birincil farklarının durağan oldukları [] görülmüşür. Tablo 1. Birim Kök Tesleri Sonuçları (Düzey ve 1. Farklarda) Ekonomik Büyüme (lngdp) Sabili Terim Sabili ve Trendli Terim isaisiği isaisiği isaisiği isaisiği Levin,Lin&Chu -1.17130 0.1207-13.9561* 0.0000-0.28492 0.3879-11.5981* 0.0000 Im,Pesaran&Shin 5.68110 1.0000-15.0310* 0.0000-0.05999 0.4761-12.3069* 0.0000 Maddala ve Wu 14.3283 1.0000 297.171* 0.0000 55.6439 0.2707 238.615* 0.0000 Choi 5.58394 1.0000-13.2787* 0.0000 0.02926 0.5117-10.4491* 0.0000 Breiung -sa 3.53238 0.9998-6.19691* 0.0000 Eğiim Harcamaları (lneduex) Sabili Terim Sabili ve Trendli Terim isaisiği isaisiği isaisiği isaisiği Levin,Lin&Chu 1.90855 0.9718-18.0898* 0.0000-0.31546 0.3762-15.3916* 0.0000 Im,Pesaran&Shin 6.42666 1.0000-17.6148* 0.0000-2.44037* 0.0073-14.8441* 0.0000 Maddala ve Wu 9.60258 1.0000 314.045* 0.0000 82.1758* 0.0028 0.0000 Choi 6.35181 1.0000-13.8523* 0.0000-1.93119** 0.0267 0.0000 Breiung -sa -4.39632* 0.0000 1. * %1 düzeyinde anlamlı, **%5 düzeyinde anlamlı, 2. LLC esinde Barle kernel meodu kullanılmış ve Bandwih genişliği Newey-Wes yönemi ile belirlenmişir. Panel Eşbüünleşme Tesi Bulguları ve Yorumu Birim kökler araşırıldıkan sonra eşbüünleşme analizi yapılmakadır. Eşbüünleşme analizi, seriler arasında uzun dönemde karşılıklı bir ilişkinin bulunup bulunmadığının araşırıldığı bir süreçir. Bu bağlamda çalışmamızda Pedroni Eşbüünleşme analizi ve Kao Eşbüünleşme analizi olmak üzere iki farklı eşbüünleşme analizi yönemi kullanılmışır. Pedroni 1997, 1999, 2000 ve 2004 yıllarında eşbüünleşme analizlerinde heorejenliğe izin veren birkaç es önerisi ileri sürmüşür (Aseriou ve Hall, 2007: 373; akaran: Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2012: 345). Bu es, eşbüünleşme veköründeki heerojenliğe izin veren bir esir. Bu es yalnızca dinamik ve sabi ekilerin panelin kesileri arasında farklı olmasına izin vermesinin yanı sıra alernaif hipoez alında eşbüünsel vekörün kesiler arasında farklı olmasına da izin vermekedir. (Güvenek ve Alpekin, 2010: 181; akaran: Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2012: 345). Pedroni nin yaklaşımı McCoskey ve Kao nun yaklaşımlarından kesi varsayım rendi ve eşbüünleşmenin olmadığı sıfır hipoezleri bağlamında farklılaşmakadır. Pedroni esleri birden fazla açıklayıcı değişkene (regressor) izin vermesi, eşbüünleşme vekörünün panelin farklı kısımları boyunca çeşilenmesi ve ayrıca kesi birimleri boyunca haaların heerojenliğine izin vermesi olumlu özellikleri olarak karşımıza çıkmakadır. Paneldeki wihin ve beween ekilerini kapsayabilmesi için yedi farklı eşbüünleşme esi 6 sunulmuş ve bu esler iki farklı kaegoriye ayrılmışır. İlk kaegori "wihin" boyuunda havuzlanmış dör esi içermekedir. İkinci kaegori ise beween boyuunda diğer üç esi içermekedir (Aseriou ve Hall, 2007: 374; akaran: Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2012: 345). Birinci kaegori içindeki dör esen ilk üçü, paramerik olmayan eslerdir. İlk es varyans oranı ipinde bir isaisikir. İkincisi Phillips-Peron 6 Bu eslerin maemaiksel sunumları için bakınız; Aseriou ve Hall, 2007: 374,376. 5
(PP) (rho) isaisiğine, üçüncü isaisik de PP () isaisiğine benzemekedir. Dördüncü isaisik ise Augmened Dickey Fuller (ADF) () isaisiğine benzer paramerik bir isaisikir. İkinci kaegoride üç esen ilki PP (rho) isaisiği ile benzer iken, diğer ikisi PP () ve ADF () isaisiklerine benzemekedir. (Güvenek ve Alpekin, 2010: 181; akaran: Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2012: 345). Çalışmada kullanılacak diğer eşbüünleşme esi ise Kao eşbüünleşme esidir. Kao 1999 yılında DF ve ADF eslerini kullanarak panel veri analizi için bir eşbüünleşme esi sunmuşur. (Balagi, ve diğ., 2000: 13; Aseriou ve Hall, 2007: 372; akaran: Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2012: 345). Eğiim harcamaları (lnedex) ve ekonomik büyüme (lngdp) değişkenleri seviyesinde durağan oldukları için ikinci aşama olan Eşbüünleşme esine geçilmişir. Bu seriler arasındaki uzun dönemli ilişki Pedroni ve Kao eşbüünleşme esleri ile incelenmekedir. Tablo 2 den de görüldüğü gibi yapılan eşbüünleşme analizine göre eğiim harcamaları ve ekonomik büyüme arasında Pedroni eşbüünleşme esinde yedi isaisiken dördü eşbüünleşmenin olduğunu, üçü ise eşbüünleşmenin olmadığını gösermekedir. Kao eşbüünleşme es sonucuna göre uzun dönemde eşbüünleşme ilişkisi espi edilmişir. Bu çerçevede bu iki değişkenin uzun dönemde eşbüünleşik olduğu belirilebilir. Tablo 2. Eşbüünleşme Tesleri Sonuçları (Wihin-Dimension) ln GDP ln EDEX u i i i i Pedroni Panel Eşbüünleşme Tesi Sonucu -isaisiği Ağırlıklandırılmış -isaisiği Panel v-saisic 1.187.768 0.1175 0.528905 0.2984 Panel rho-saisic -1.366.848*** 0.0858-1.003.934 0.1577 Panel PP-Saisic -1.996.889** 0.0229-1.510.011** 0.0655 Panel ADF-Saisic -3.013.943* 0.0013-2.425.344* 0.0076 (beween-dimension) -isaisiği Group rho-saisic 0.391623 0.6523 Group PP-Saisic -0.935465 0.1748 Group ADF-Saisic -2.646.868* 0.0041 Kao Panel Eşbüünleşme Tesi Sonucu -isaisiği ADF -3.618.010* 0.0001 Residual variance 0.001024 HAC variance 0.001689 1. * %1 düzeyinde anlamlı, **%5 düzeyinde anlamlı, ***%10 düzeyinde anlamlı Pedroni eşbüünleşme esine göre H0 hipoezi (seriler arasında eşbüünleşme yokur) reddedilmişir. Tes sonuçlarından Panel rho-isaisiği %10 seviyesinde, Panel PP-İsaisiği %5 seviyesinde ve Panel ADF-İsaisiği ile Grup ADF-İsaisiği %1 seviyesinde isaisiksel olarak anlamıdır ve eşbüünleşmenin olduğunu gösermekedir. Diğer isaisikler isaisiksel olarak anlamlı değildir. Genel olarak değerlendirildiğinde bu dör es sonucuna göre Pedroni Eşbüünleşme esi sonuçlarının seriler arasında eşbüünleşme ilişkisini göserdiği belirilebilir. Kao eşbüünleşme esine göre de H0 hipoezi (seriler arasında eşbüünleşme yokur) reddedilmişir. Dolayısıyla alernaif hipoez (seriler arasında eşbüünleşme vardır) kabul edilmişir. Bu bağlamda uzun dönemde eğiim harcamaları ve ekonomik büyüme değişkenleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu belirilebilir. Dolayısıyla uzun dönemde OECD ülkeleri arasında kamu eğiim harcamaları ve ekonomik büyüme arasında birlike hareke söz konusudur ve yapılan analizler, değişkenler arasında uzun dönemli ilişki olduğunu gösermekedir. 6
DOLS ve FMOLS ile Eşbüünleşme Kasayıları Bulguları ve Yorumu 7 Eşbüünleşme esleri uygulandıkan sonra bu ilişkinin nihai sapmasız kasayıları ahmin emek üzere, Pedroni (2000, 2001) arafından gelişirilen DOLS (Dynamic Ordinary Leas Square) yönemi ve FMOLS (Full Modified Ordinary Leas Square) yönemi kullanılmışır. Farklı iki yöneme yer verilmesinin emel amacı, her iki yönemin ekin ahmin edicilerinin beklenilerimiz çerçevesindeki uarlılığını es emekir. FMOLS yönemi, sandar sabi ekili ahmincilerde oraya çıkabilecek ookorelasyon, değişen varyans gibi sorunlardan kaynaklanan sapmaları düzelen bir yönemdir. DOLS yönemi ise modele dinamik unsurları da dahil ederek saik regresyondaki özellikle içsellik sorunlarından kaynaklanan sapmaları da oradan kaldırabilecek bir yönemdir (Kök ve diğ., 2010:8). Pedroni arafından gelişirilen FMOLS yönemi bireysel kesiler arasında önemli ölçüde heerojenliğe izin veren, sabi erimin ve haa erimi ve bağımsız değişkenlerin farkları arasındaki olası korelasyonun varlığını hesaba kaan bir yönemdir. FMOLS yöneminin küçük örneklerdeki gücünü de araşıran Pedroni (2000), isaisiğinin küçük örneklerdeki performansının Mone Carlo simülasyonları ile iyi olduğunu hesaplamışır (Kök ve Şimşek, 2006: 7-8). Tablo 3. Panel DOLS Sonuçları ln GDPi i ln EDEX i ui ln EDEX i i ln GDPi ui Ülkeler DOLS DOLS Kasayı isaisiği Kasayı isaisiği Türkiye 0.209* 11.064640 4.399* 9.645428 Panel 0.283* 51.778880 2.931* 42.430844 * %1 düzeyinde anlamlı Tablo 3 DOLS es sonuçlarını gösermekedir. Yapılan DOLS es sonucuna göre uzun dönemde kamu eğiim harcamaları ekonomik büyümeyi beklenildiği gibi poziif ve isaisiki olarak anlamlı bir şekilde ekilemekedir. Burada panel genelinde kamu eğiim harcamalarının esnekliği 0.283 olarak hesaplanmışır. Yani 25 OECD ülkesinin genelinde kamu eğiim harcamalarındaki %1 lik bir arış ekonomik büyüme üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %0.283 lık bir arış meydana geirmekedir. Türkiye özelinde kamu eğiim harcamalarının esneklik kasayısı %0.209 olarak hesaplanmışır. Yani Türkiye de kamu eğiim harcamalarının %1 arması ekonomik büyüme üzerinde yaklaşık olarak %0.209 oranında poziif bir eki meydana geirmekedir. Tablo 3 ün ikinci kısmından da görüldüğü gibi DOLS es sonucuna göre ekonomik büyüme de kamu eğiim harcamalarını beklenildiği gibi poziif ve isaisiki olarak anlamlı bir şekilde ekilemekedir. Burada panel genelinde ekonomik büyümenin esnekliği %2.931 olarak hesaplanmışır. Yani 25 OECD ülkesinin genelinde ekonomik büyümedeki %1 lik bir arış kamu eğiim harcamaları üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %2.931 lik bir arış meydana geirmekedir. Türkiye özelinde ekonomik büyümenin esneklik kasayısı %4,399 olarak hesaplanmışır. Yani Türkiye de ekonomik büyümedeki %1 arması kamu eğiim harcamaları üzerinde yaklaşık olarak %4.399 oranında poziif bir eki meydana geirmekedir. Tablo 4. Panel FMOLS Sonuçları ln GDPi i ln EDEX i ui ln EDEX i i ln GDPi ui Ülkeler FMOLS FMOLS Kasayı isaisiği Kasayı isaisiği Türkiye 0.20* 8.48 3.94* 8.30 Panel 0.25* 35.13 2.82* 36.66 * %1 düzeyinde anlamlı 7 DOLS ve FMOLS es sonuçları ise Ras.v08 ekonomeri pake programları ile elde edilmişir. 7
Tablo 4 FMOLS es sonuçlarını gösermekedir. Yapılan FMOLS es sonucuna göre uzun dönemde kamu eğiim harcamaları ekonomik büyümeyi beklenildiği gibi poziif ve isaisiki olarak anlamlı bir şekilde ekilemekedir. Burada panel genelinde kamu eğiim harcamalarının esnekliği %0.25 olarak hesaplanmışır. Yani 25 OECD ülkesinin genelinde kamu eğiim harcamalarındaki %1 lik bir arış ekonomik büyüme üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %0.25 lik bir arış meydana geirmekedir. Türkiye özelinde kamu eğiim harcamalarının esneklik kasayısı %0.20 olarak hesaplanmışır. Daha açık bir ifadeyle Türkiye de kamu eğiim harcamalarının %1 arması ekonomik büyüme üzerinde %0.20 oranında poziif bir eki meydana geirmekedir. Tablo 4 ün ikinci kısmından da görüldüğü gibi FMOLS es sonucuna göre ekonomik büyüme de kamu eğiim harcamalarını beklenildiği gibi poziif ve isaisiki olarak anlamlı bir şekilde ekilemekedir. Burada panel genelinde ekonomik büyümenin esnekliği %2.82 olarak hesaplanmışır. Yani 25 OECD ülkesinin genelinde ekonomik büyümedeki %1 lik bir arış kamu eğiim harcamaları üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %2.82 lik bir arış meydana geirmekedir. Türkiye özelinde ekonomik büyümenin esneklik kasayısı ise %3.94 olarak hesaplanmışır. Başka bir ifadeyle Türkiye de ekonomik büyümedeki %1 arması kamu eğiim harcamaları üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %3.94 oranında poziif bir eki meydana geirmekedir. Panel Nedensellik Bulguları ve Yorumu 8 Eğiim ile ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisi Canning ve Pedroni (2008) arafından önerilen ve değişkenler arasındaki uzun dönem panel nedensellik ilişkisini ve bu ilişkinin kasayısını göseren yönem kullanılarak araşırılmışır. Söz konusu bu yönem değişkenler arasında uzun dönemde nedensellik ilişkisinin varlığının yönünün yanı sıra bu nedenselliğin işarei hakkında da bilgi vermesi bakımından önemlidir (Gülmez ve Yardımcıoğlu, 2012: 349). Tablo 5. Eğiim, Ekonomik Büyüme Panel Nedensellik Sonuçları 2 edui gdpi 1 gdpi edui 2 / 1 Kasayı isaisiği değeri Kasayı isaisiği değeri Medyan Lambda-Pearson 75.19* -0.01 156.75* 0.00-0.06 Grup Oralama 0.03 0.83 0.80-0.31-1.91** 0.03 0.07 1. * %1 düzeyinde anlamlı, **%5 düzeyinde anlamlı Tablo 5 den de görüldüğü gibi yapılan nedensellik analizinde Lamda-Pearson isaisiğine göre panelin geneli için panel nedensellik sonuçları eğiim ve büyüme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisini gösermekedir. Panel genelinde eğiim den büyümeye doğru nedenselliğin araşırıldığı ilk aşamada H0 hipoezi (Uzun dönem Nedensellik ilişkisi Yokur) %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmekedir ve bu bağlamda panel nedensellik sonuçları, eğiimden ekonomik büyümeye doğru uzun dönemde nedensellik ilişkisinin varlığını gösermekedir. (75.19 [0.01]). Panel genelinde büyüme den eğiime doğru nedenselliğin araşırıldığı ikinci aşamada H0 hipoezi (Uzun dönem Nedensellik ilişkisi Yokur) %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmekedir ve bu bağlamda panel nedensellik sonuçları, ekonomik büyümeden eğiime doğru uzun dönemde nedensellik ilişkisinin varlığını gösermekedir. (156.75 [0.00]). Grup oralama isaisik değerleri ise eğiimden büyümeye nedensellik ilişkisini gösermezken büyümeden eğiime doğru %5 anlamlılık düzeyinde nedensellik ilişkisini gösermekedir. Her iki isaisik değerlerini birlike değerlendirdiğimizde, eğiim ve büyüme arasında karşılıklı bir nedensellik ilişkisi mevcuur. Tarışma ve Sonuç Bu çalışmada 25 OECD ülkesi verisi kullanılarak eğiim ile ekonomik büyüme arasındaki karşılıklı ilişki araşırılmışır. Çalışmada, panel birim kök analizinde kullanılmış olan serilerin birincil farklarının durağan oldukları [] görülmüşür. Eğiim harcamaları (lnedex) ve ekonomik büyüme 8 Tes sonuçları E-views 7.0 ekonomeri pake programı ile elde edilmişir. 8
(lngdp) değişkenleri [] seviyesinde durağan oldukları için ikinci aşama olan Eşbüünleşme Tesine geçilmişir. Bu seriler arasındaki uzun dönemli ilişki Pedroni ve Kao eşbüünleşme esleri ile incelenmiş ve her iki değişkenin uzun dönemde eşbüünleşme ilişkisine sahip olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bu bağlamda uzun dönemde eğiim harcamaları ve ekonomik büyüme değişkenleri arasında poziif ve anlamlı bir ilişkinin olduğu espi edilmişir. Değişkenler arasında espi edilen uzun dönem eşbüünleşme ilişkisinin kasayıları FMOLS ve DOLS yönemleri ile araşırılmışır. Yapılan DOLS es sonucuna göre kamu eğiim harcamalarının milli gelir esnekliği 0.283 olarak hesaplanmışır. Yani 25 OECD ülkesinin genelinde kamu eğiim harcamalarındaki %1 lik bir arış, ekonomik büyüme üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %0.283 lık bir arış meydana geirmekedir. Ayrıca DOLS sonucuna göre panel genelinde ekonomik büyümenin kamu eğiim harcamaları esnekliği ise 2.931 olarak hesaplanmışır. Başka bir ifadeyle 25 OECD ülkesinin genelinde ekonomik büyümedeki %1 lik bir arış, kamu eğiim harcamaları üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %2.931 lik bir arış meydana geirmekedir. Yapılan FMOLS es sonucuna göre panel genelinde kamu eğiim harcamalarının milli gelir esnekliği 0.25 olarak hesaplanmışır. Yani 25 OECD ülkesinin genelinde kamu eğiim harcamalarındaki %1 lik bir arış, ekonomik büyüme üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %0.25 lik bir arış meydana geirmekedir. Ayrıca FMOLS es sonucuna göre panel genelinde ekonomik büyümenin kamu eğiim harcamaları esnekliği 2.82 olarak hesaplanmışır. Daha açık bir ifadeyle 25 OECD ülkesinin genelinde ekonomik büyümedeki %1 lik bir arış, kamu eğiim harcamaları üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %2.82 lik bir arış meydana geirmekedir. Hem DOLS hem de FMOLS es sonuçları birbirleri ile uarlıdır. Türkiye ye ilişkin yapılan DOLS es sonucuna göre kamu eğiim harcamalarının milli gelir esnekliği 0.209 olarak hesaplanmışır. Yani Türkiye de kamu eğiim harcamalarındaki %1 lik bir arış, ekonomik büyüme üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %0.209 luk bir arış meydana geirmekedir. Ekonomik büyümenin kamu eğiim harcamaları esnekliği ise 4.399 olarak hesaplanmışır. Başka bir ifadeyle ekonomik büyümedeki %1 lik bir arış, kamu eğiim harcamaları üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %4.399 luk bir arış meydana geirmekedir. Yapılan FMOLS es sonucuna göre ise kamu eğiim harcamalarının milli gelir esnekliği 0.20 olarak hesaplanmışır. Kamu eğiim harcamalarındaki %1 lik bir arış, ekonomik büyüme üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %0.20 lik bir arış meydana geirmekedir. Ekonomik büyümenin kamu eğiim harcamaları esnekliği 3.94 olarak hesaplanmışır. Daha açık bir ifadeyle Türkiye de ekonomik büyümedeki %1 lik bir arış, kamu eğiim harcamaları üzerinde uzun dönemde yaklaşık olarak %3.94 lük bir arış meydana geirmekedir. Yapılan nedensellik araşırmalarından Lamda-Pearson isaisiğine göre, panelin geneli için panel nedensellik sonuçları eğiim ve büyüme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisini göserirken Grup oralama isaisik değerleri büyümeden eğiime doğru %5 anlamlılık düzeyinde ek yönlü bir nedensellik ilişkisini gösermekedir. Sonuç olarak, yapılan çalışmada kamu eğiim harcamaları ve ekonomik büyüme değişkenleri beklendiği gibi birbirlerini poziif olarak ekilemekedir. Ancak ekonomik büyümenin kamu eğiim harcamaları üzerindeki ekisi daha büyükür. Bu durum, ekonomik büyüme ile aran kamu gelirleri (özellikle vergi gelirleri) dolayısıyla devlelerin kamu eğiim harcamalarına büçelerinden daha fazla kaynak ayırdığı, ekonominin büyüme dönemlerinde kamu eğiim hizmelerine olan alebin arması şeklinde yorumlanabilir 9. Kamu eğiim harcamalarının ekonomik büyüme üzerindeki ekisi poziif olmasına rağmen daha düşük oranda bulunması, bu çalışmada sadece kamu eğiim harcamalarının dikkae alınması ve eğiime yönelik yapılan özel harcamaların dikkae alınmamasına bağlanabilir. Kuşkusuz özel eğiim harcamalarının da dikkae alınması eğiimin büyüme üzerindeki ekisini arırabilecekir. Bu bağlamda sürdürülebilir bir ekonomik büyüme sağlama arzusunda olan ülkelerin eğiime daha fazla kaynak ayırması önerilebilir. 9 Kuşkusuz ekonominin büyüme dönemlerinde özel eğiime yönelik alebin arması da söz konusu olabilir. 9
Kaynakça Abu-Qarn, A.S. & Abu-Bader, S. (2007). Sources of Growh Revisied: Evidence from Seleced MENA Counries. World Developmen. Vol.35, 752-771. Alundemir, M. E. (2008). Eğiim Harcamalarında Türkiye ve OECD Ülkeleri. Uludağ Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 27 (2), 51-70. Al-Yousif, Y. K. (2008). Educaion Expendiure and Economic Growh: Some Empirical Evidence from he GCC Counries. The Journal of Developing Areas. 42, 69-80. Aseriou, D. & Agiomirgianakis, G.M. (2001). Human Capial and Economic Growh-Time Series Evidence from Greece. Journal of Policy Modelling, 481-489. Ay, A. & Yardımcı, P. (2008). Türkiye de Beşeri Sermaye Birikimine Dayalı Ak Tipi İçsel Ekonomik Büyümenin Var Modeli ile Analizi (1950-2000). Maliye Dergisi, Sayı:155, Temmuz-Aralık, 39-54. Badibanga, T. M. (2010). Essays on Economic Growh, Educaion, and he Disribuion of Income: A Srucural Analysis for hecase of Souh Africa. A Disseraion Submied To The Faculy Of The Graduae School Of The Universiy Of Minnesoa. Baldacci, E., Clemens, B., Gupa, S. & Cui, Q. (2008). Social Spending, Human Capial, and Growhin Developing Counries. World Developmen, 36, (8), 1317-1441. Balagi, B. H. (2011). Economerics. Fifh Ediion, Springer, New York. Balagi, B. H., Bai, H. & Kao, C. (2000). Nonsaionary Panels, Coinegraion in panels: A Survey. Cener for Policy Research Working Paper No. 16, hp://www.maxwell.syr.edu/uploadedfiles/cpr/publicaions/working_papers/wp16.pdf, 26.01.2012 arihinde indirilmişir. Barro, R. J. & Lee, J. -W. (1994). Sources of economic growh, Carnegie-Rocheser Conference Series on Public Policy, 40, 1 46. Barro, R. J. (1991). Economic Growh in a Cross Secion of Counries. The Quarerly Journal of Economics.106, 407-443. Barro, R. J. (2001). Human Capial and Growh. American Economic Review, 91, 12-17. Barro, R. J., & Lee, J. -W. (2010). A new daa se of educaional aainmen in he world, 1950-2010. Cambridge, MA, Naional Bureau of Economic Research. Barro, R. J., & Lee, J.-W. (1993). Inernaional comparisons of educaional aainmen. Journal of Moneary Economics. 32, 363-394. Benhabib, J., & Spiegel, M. M. (1994). The role of human capial in economic developmen: Evidence from aggregae cross-counry daa. JOURNAL OF MONETARY ECONOMICS. 34, 143-173. Breiung, J. (2000). The Local Power of Some Uni Roo Tess for PanelDaa, in: B. Balagi (ed.), Nonsaionary Panels, Panel Coinegraion, and Dynamic Panels, Advances in Economerics, Vol. 15, JAI: Amserdam, 161-178. Canning D. & Pedroni, P. (2008). Infrasrucure, Long-Run Economic Growh And Causaliy Tess For Coinegraed Panels. The Mancheser School Vol 76 No. 5 Special Issue 20081463 6786 504 527. Chuang, Y. (1999). The Role of Human Capial in Economic Developmen: Evidence from Taiwan. Asian Economic Journal, 13 (2), 117-144. Ergen, H. (1999). Türkiye de Eğiimin Ekonomik Büyümeye Ekisi. Ekonomik Yaklaşım Dergisi, Cil 10, Sayı 35. Gujarai, D. N. (2004). Basic Economerics, Fourh Ediion, New York: The McGraw-Hill. Gülmez, A., & Yardımcıoğlu, F. (2012). OECD Ülkelerinde Ar-Ge Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Panel Eşbüünleşme ve Panel Nedensellik Analizi (1990-2010). Maliye Dergisi, Temmuz- Aralık 2012, Sayı 163, 335-353. Gülmez, A., & Yardımcıoğlu, F. (2013). BRICS Ülkeleri ile Türkiye nin Ekonomik Büyümesinde Ulusal ve Yabancı Tasarrufların Ekisi: Panel Veri Analizi. C.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil 14, Sayı 1, 47-68. 10
Güngör, N. D. (1997). Educaion and Economic Growh in Turkey 1980-1990: A Panel Sudy. METU Sudies In Developmen, 24, 185-214. Güvenek, B. & Alpekin, V. (2010). Enerji Tükeimi ve Büyüme İlişkisi: OECD Ülkelerine İlişkin Bir Panel Veri Analizi. Enerji, Piyasa ve Düzenleme, Cil:1, Sayı:2, 172-193. Gyimah-Brempong, K., Paddison, O. & Miiku, W. (2006). Higher Educaion and Economic Growh in Africa. Journal of Developmen Sudies, 42, 509-529. Gylfason, T. & Zoega, G. (2003) "Educaion, Social Equaliy and Economic Growh: A View of he Landscape", CESifo Economic Sudies, 49, 557-579. Harbison, F. H. & Myers, C. A. (1964). Educaion, Manpower, and Economic Growh; Sraegies of Human Resource Developmen. New York, McGraw-Hill. Hojo, M. (2002). An Indirec Effec of Educaion on Growh. Economics Leers, 80(1): 31-34. Im, K. S. Pesaran, M. H. & Shin, Y., (2003), Tesing for uni roos in heerogeneous panels. Journal of Economerics, 115, 53 74. Islam, T. S., Wadud, M. A. & Islam, Q.B.T. (2007). Relaionship Beween Educaion and GDP Growh: a Muivariae Causaliy Analysis for Bangladesh. Economics Bullein, Vol. 3, No. 35, 1-7. Keller, K. R. I. (2006). Invesmen in Primary, Secondary, and Higher Educaion and he Effecs on Economic Growh. Conemporary Economic Policy. 24, 18-34. Kök, R. & Şimşek, N. (2006). Endisri-içi Dış Ticare, paenler ve uluslararası eknolojik yayılma. UEK- TEK 2006 Uluslararası Ekonomi Konferansı, Türkiye Ekonomi Kurumu, Ankara, 11 13 Eylül 2006. Kök, R., İspir, M. S. & Arı, A. (2010). Zengin Ülkelerden Azgelişmiş Ülkelere Kaynak Akarma mekanizmasının Gerekliliği ve Evrensel Bölüşüm Parameresi üzerine Bir Deneme. 2. Uluslararası Ekonomi Konferansı, Türkiye Ekonomi Kurumu, Kıbrıs. Lau, L. J., Jamison, D. T., Liu, S.-C. & Rivkin, S. (1993). Educaion and Economic Growh: Some Cross- Secional Evidence from Brazil. Journal of Developmen Economics, Sayı 41, 45-70. Lau, L.J., Jamison, D.T. & Loua, F.F. (1991). Educaion and Produciviy in Developing Counries: An Aggregae Producion Funcion Approach. Working Paper No. 612, World Bank. Levin, A., Lin, C. & Chu, C.J., (2002). Uni roo ess in panel daa: Asympoic and finiesample properies. Journal of Economerics, 108, 1 24. Levine, R. & Renel, D. (1992). A Sensiiviy Analysis of Cross-Counry Growh Regressions. The American Economic Review. 82 (4), 942-963. Li, H. & Huang, L. (2009). Healh, Educaion, and Economic Growh in China: Empirical Findings and Implicaions. China Economic Review, 20, 374-387. Lucas, R. (1988). On he mechanics of economic developmen. Journal of Moneary Economics. 22, 3-42. Maddala, G.S. & Shaowen, W. (1999). Comparaive Sudy of Uni Roo Tess Wih Panel Daa and a New Simple Tes. Oxford Bullein of Economics and Saisics, Special Issue, 61, 631 652. Mark, C. & Sul, D. (2003). Coinegraion Vecor Esimaion by Panel DOLS and Long Run Money Demeand. Oxford Bullein of Economics and Saisics, 65 (5), 655-680. Musila, J. W. & Belassi, W. (2004). The Impac of Educaion Expendiures on Economic Growh in Uganda: Evidence from Time Series Daa. The Journal of Developing Areas, 38, 123-133. O Neill, D. (1995). Educaion and Income Growh: Implicaions for Cross-Counry Inequaliy. Journal of Poliical Economy, Cil 103, Sayı 6, 1289-1301. Özsoy, C. (2008). Türkiye de Eğiim ve İkisadi Büyüme Arasındaki İlişkinin Var Modeli İle Analizi. hp://www.beykon.org/2009/bahar/c.ozsoy.pdf den 12.06.2012 arihinde indirilmişir. Pazarlıoğlu, V. & Kiren Gürler, Ö. (2007). Telekomünikasyon Yaırımları ve Ekonomik Büyüme: Panel Veri Yaklaşımı. Finans Poliik ve Ekonomik Yorumlar, Yıl: 44, Sayı: 508, 35-43. Pedroni, P. (2000). Fully-Modified OLS for Heerogeneous Coinegraed Panels. Advancesin Economerics, 15, 93-130. 11
Pedroni, P. (2001). Purchasing power pariy ess in coinegraed panels. Review of Economics and Saisics, 83, 727-731. Pradhan, R.P. (2009). Educaion and Economic Growh in India: Using Error correcion Modelling. Inernaional Research Journal of Finance and Economics, 1, 139-147. Psacharopoulos, G. & Woodhall, M. (1985). Educaion for Developmen: An Analysis of Invesmen Choices, World Bank Publicaion. New York: Oxford Universiy Press. Ranis, G., Sewar, F. & Ramirez, A. (2000). Economic Growh and Human Developmen. World Developmen, 28(2), 197-219. Savaşan, F. & Çeinaş, H. (2008). Kamu Sağlık-Eğiim Harcamaları ve Büyüme. 24. Türkiye Maliye Sempozyumu, 18-23 Mayıs, Belek/Analya. Saygılı, Ş., Cihan, C. & Yavan, Z. A. (2005). Eğiim ve Büyüme. İçinde: Türkiye için Sürdürülebilir Büyüme Sraejileri Konferansı, Tarışma Tebliğleri, TÜSİAD-Koç Üniversiesi, EAF, Haziran, 160-164. Saygılı, Ş., Cihan, C. & Yavan, Z. A. (2006). Eğiim ve Sürdürülebilir Büyüme Türkiye Deneyimi, Riskler ve Fırsalar. TÜSİAD Büyüme Sraejileri Dizisi No: 7, Yayın No. TÜSİAD-T/2006-06-420, İsanbul. Self, S. & Grabowski, R. (2004). Does Educaion a All Levels Cause Growh? India, a Case Sudy. Economics of Educaion Review, 23, 47-55. Tallman, E. & Wang, P. (1994). Human Capial and Endogenous Growh: Evidence from Taiwan. Journal of Moneary Economics, 34(3): 101-124. Temple, J. (1999). A Posiive Effec of Human Capial on Growh. Economics Leers, 65, s.131-134. Tilak, J. B. G. (1989). Educaion and is relaion o economic growh, povery, and income disribuion: pas evidence and furher analysis. Washingon, D.C., World Bank Paper 46. Tomul, E. (2011). Educaional Inequaliy in Turkey: An Evaluaion by Gini Index. Educaion and Science, 36 (160), 133-143. Türkmen, F. (2002). Eğiimin Ekonomik ve Sosyal Faydaları ve Türkiye de Eğiim- Ekonomik Büyüme İlişkisinin Araşırılması. Ankara: DPT, Uzmanlık Tezi. Yayın no: DPT: 2665. Sosyal Sekörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü. Webber, D. J. (2002). Policies o Simulae Growh: Should We Inves in Healh or Educaion?. Applied Economics, 34, 1633 1643. Wolff, E. N. (2001). The Role of Educaion in he Poswar Produciviy Convergence among OECD Counries. Indusrial and Corporae Change, 10(3), 735-759. Woodhall, M. (1987). Economics of Educaion: A Review. In: G. Psacharopoulos, Economics of Educaion: Research and Sudies, Pergamon Press, Oxford, 1-7. Yardımcı, P. (2006). İçsel Büyüme Ve Türkiye de İçsel Büyümeyiekileyen Fakörlerin Ampirik Analizi. Basılmamış Dokora Tezi, T. C. Selçuk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü İkisa Ana Bilim Dalı, Konya. Yardımcıoğlu F., & Gülmez, A. (2013). OPEC Ülkelerinde Hollanda Hasalığı: Perol Fiyaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Ekonomerik Bir Analizi. Sosyoekonomi, Yıl 9, Sayı 19/2013-1, 117-140. Yildirim, N., Deniz. H., & Hepsag. A. (2011). Do public educaion expendiures really lead o economic growh? Evidence from Turkey. Inernaional Research Journal of Finance and Economics. 65, 12-24. Yılmaz, M. (2008). Gelişmeke Olan Ülkelerde Doğrudan Yabancı Yaırımlar-Ekonomik Büyüme İlişkisi Panel Veri Analizi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Dokuz Eylül Üniversiesi sosyal Bilimler Ensiüsü, İkisa Anabilim Dalı, İzmir. 12