Bu proje Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir. TAŞKIN RİSKİ YÖNETİM PLANLARININ HAZIRLANMASI KILAVUZLARI TAŞKIN DİREKTİFİNİN UYGULANMASI İÇİN KAPASİTENİN GELİŞTİRİLMESİ AB EŞLEŞTİRME PROJESİ TR 10 IB EN 01
Proje Ortakları Orman ve Su İşleri Bakanlığı Su Yönetimi Genel Müdürlüğü (SYGM) Türkiye Cumhuriyeti Söğütözü Cad. No: 14/E Beştepe / ANKARA Ekoloji, Sürdürülebilir Kalkınma ve Enerji Bakanlığı Fransa Grande Arche, Tour Pascal A et B 92055 La Défense Uluslararası Su Ofisi Fransa 21 Rue de Madrid 75008 Paris Ulusal Romanya Suları İdaresi Romanya Ion Campineanu 11 Sector 1, Bucharest Ulusal Hidroloji ve Su Yönetimi Enstitüsü Romanya Bucuresti-Ploiesti 97 Sector 1, Bucharest Aralık 2014
Bu proje Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir. KATILIMCI T TAŞKIN RİSKİ YÖNETİM PLANLARININ HAZIRLANMASI KILAVUZLARI TAŞKIN DİREKTİFİNİN UYGULANMASI İÇİN KAPASİTENİN GELİŞTİRİLMESİ AB EŞLEŞTİRME PROJESİ TR 10 IB EN 01 Bu belge Avrupa Birliği nin desteğiyle hazırlanmıştır. Bu belgenin içeriğinden yalnızca Türkiye Cumhuriyeti, Fransa ve Romanya arasında yürütülen eşleştirme projesi ortakları sorumlu olup, hiçbir şekilde Avrupa Birliği nin görüşlerini yansıtmamaktadır.
Bu kılavuz belgeler (Anahtar kılavuz, S1, S2, S3, T1 ve T2) proje sırasında Batı Karadeniz havzasında kullanılan yöntemler anlatılmaktadır. Fransa, Romanya ve Türkiye den uzmanlar tarafından hazırlanmıştır. Türkiye, projenin faydalanıcısı olarak, ulusal düzeyde kabul edilen kılavuzluk kriterleri doğrultusunda, ileride bu belgede gerekli değişiklikleri yapması tavsiye edilmektedir. Teşekkür Bu kılavuz belge, pilot havzadan elde edilen tecrübelere dayanarak, katılımcı Taşkın Riski Yönetim Planlarının hazırlanması metodolojisinin Türkiye şartlarına uyarlanmasına ilişkin bilgileri içermektedir. Fransa, Romanya ve Türkiye den Uzmanların katılımıyla gerçekleştirilen çok sayıda görev sayesinde oluşturulmuştur. Bu belgenin hazırlanmasında ve redaksiyonunda doğrudan ya da dolaylı olarak görev alan tüm Fransız, Romanyalı ve Türk uzmanlara teşekkür ederiz.
Bu proje Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir. İÇERİK: Taşkın Riski Yönetim Planlarının Hazırlanması Anahtar Kılavuzu S1. Taşkın Riski Ön Değerlendirmesi Kılavuzu S2. Taşkın Tehlike ve Taşkın Risk Haritalarının Hazırlanması Kılavuzu S3. Taşkın Riski Yönetimi Hedefleri ve Tedbirler Programı Kılavuzu T1. Taşkın Riski Yönetiminde Kamuoyu ve Paydaşların Katılımı Kılavuzu T2. Taşkın Verilerinin Yönetimi Kılavuzu
Bu proje Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir. "Taşkın Direktifinin Uygulanması için Kapasitenin Geliştirilmesi Avrupa Birliği Eşleştirme Projesi " TR 10 IB EN 01 TAŞKIN RİSKİ YÖNETİM PLANLARININ HAZIRLANMASI ANAHTAR KLAVUZU Aralık 2014 10 Dakika Sonra
İÇİNDEKİLER ÖZET... 1 GİRİŞ... 2 1. TAŞKIN DİREKTİFİNE GÖRE TAŞKIN RİSKİ YÖNETİM PLANLARI... 3 2. KILAVUZ BELGELER... 5 3. ÖNERİLEN TAŞKIN RİSKİ YÖNETİM PLANININ YAPISI... 7 BÖLÜM 1: GİRİŞ... 8 BÖLÜM 2: TAŞKIN RİSKİ ÖN DEĞERLENDİRMESİNİN (TRÖD) SONUÇLARI... 8 BÖLÜM 3: TAŞKIN TEHLİKE HARİTALARI VE TAŞKIN RİSK HARİTALARI... 9 BÖLÜM 4: TAŞKIN RİSKİ YÖNETİMİ HEDEFLERİNİN AÇIKLAMASI... 10 BÖLÜM 5: ÖNLEMLERİN ÖZETİ VE ÖNCELİKLENDİRİLMESİ... 11 BÖLÜM 6: UYGULAMANIN İLERLEMESİNİN NASIL İZLENECEĞİNİN AÇIKLAMASI... 13 BÖLÜM 7: KAMUOYUNU BİLGİLENDİRME VE DANIŞMA SÜRECİNİN ÖZETİ... 14 BÖLÜM 8: TRYP UYGULANMASINDAKİ YETKİLİ KURUMLARIN LİSTESİ... 15 DİĞER OLASI BÖLÜMLER, UYGULANABİLİRSE/VARSA:... 16 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Türkiye'deki 25 Havzanın Haritası... 3 Şekil 3: TRYP nin hazırlanmasına paydaşların katılımına ilişkin yol haritası... 4 Şekil 2: Taşkın Risk Yönetimi Planlama Sürecinin Aşamaları... 4 Şekil 4: TRYP için Kılavuz belgelerin gösterimi... 6 i
KISALTMALAR LİSTESİ Kısaltma TD TRYP SÇD NHYP SYKK AFAD CIS EU DSİ SAM TD TTH ve TRH TRYP CBS MGM OSİB ÜD TRÖD NH NHB NHYP SYGM Açıklaması Taşkın Direktifi Taşkın Riski Yönetim Planı Su Çerçeve Direktifi Nehir Havzası Yönetim Planı Su Yönetimi Koordinasyon Kurulu Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı Avrupa Ortak Uygulama Stratejisi Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü Sayısal Arazi Modeli Taşkın Direktifi (Taşkın Risklerinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Direktifi - 2007/60/EC) Taşkın Tehlike Haritaları ve Taşkın Risk Haritaları Taşkın riski yönetim planı Coğrafi Bilgi Sistemi Meteoroloji Genel Müdürlüğü Orman ve Su İşleri Bakanlığı Üye Devletler Taşkın riski ön değerlendirmesi Nehir havzası Nehir Havzası Bölgesi Nehir Havzası Yönetim Planı Su Yönetimi Genel Müdürlüğü ii
ÖZET Taşkın Riski Yönetim Planlarının hazırlanması (TRYP) kılavuz belgesi, Türkiye deki havzaları kapsayacak planların hazırlanması için bu proje çerçevesinde geliştirilen metodolojilerin ve önerilerin bir özetini çıkarmak maksadıyla hazırlanmıştır. Bu anahtar kılavuz ile birlikte bağımsız olarak kullanılabilen beş kılavuzda, proje faaliyetleri sırasında işlenen konuların çoğu bir araya getirilmektedir. Üç kılavuz TRYP hazırlığının 3 ana aşamasını kapsamakta ve 2 kılavuz ise paydaş katılımı ve veri yönetimi konularını içermektedir. S1, S2, S3, T1 ve T2 kılavuzlarının içeriği aşağıdaki gibidir. S1 - Taşkın riski ön değerlendirmesi (TRÖD) kılavuzu: Beşeri faaliyetler, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerinde önemli sonuçlar doğurabilecek ve/veya geçmişte önemli sonuçlar doğurmuş potansiyel taşkınların ve Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların belirlenmesi maksadıyla kullanılabilecek metotları içerir. S2 - Taşkın tehlike ve Taşkın risk haritalarının hazırlanması kılavuzu: Taşkın tehlike haritaları: Hidrolik ve/veya hidrolojik modeller kullanarak 3 senaryo (düşük, orta ve yüksek olasılıklı taşkınlar) için taşkın yayılım alanları ve ilgili derinliklerin belirlenmesine yönelik metotları içerir. Taşkın risk haritaları: Farklı tekerrür sürelerine göre hazırlanan taşkın tehlike haritalarına dayalı olarak taşkın riski altındaki nüfus, ekonomik faaliyetler, kaza durumunda kirlilik kaynakları, tarım alanları vb. faktörlerin tanımlanmasını içerir. S3 - Taşkın riski yönetimi hedefler ve tedbirler kılavuzu: Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlarda hazırlanan taşkın tehlike ve taşkın risk haritalarına göre taşkınların risk alanlarındaki unsurlar üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılması veya ortadan kaldırılması maksadı ile hedeflerin ve bu hedeflere ulaşmak için taşkın öncesinde, esnasında ve sonrasında alınması gereken tedbirlerin tanımlanmasını içerir. T1 - Taşkın riski yönetiminde kamuoyu ve paydaşların katılımı kılavuzu: Taşkın risk yönetimi sürecinde kamunun ve paydaşların katılımı için iletişim stratejisi ve ilgili araçlar konusundaki rehber dokümandır. T2 - Taşkın verilerinin yönetimi kılavuzu: Direktifin uygulaması oldukça fazla veri gerektirdiği için, veri alışverişini geliştirmek için bir bilgi sistemi gereklidir. Bu kılavuz belge, veri akışı yönetimi ve ilgili bilgi sistemi metodolojisinin oluşturulmasını sağlamaktadır. İşbu belge seti, proje sırasında Batı Karadeniz havzasında kullanılan yöntemleri yansıtmaktadır. Projenin yararlanıcısı olarak Türkiye nin, ulusal düzeyde kabul edilen kriterler doğrultusunda bu belgede gerekli değişiklikleri ve uyarlamaları yapması tavsiye edilmektedir. 1
GİRİŞ Taşkın Risklerinin Değerlendirilmesi ve Yönetilmesi Direktifinin (2007/60/AT) (kısaca Taşkın Direktifi) genel maksadı, taşkın riski değerlendirmesi ve yönetimi için bir çerçeve oluşturarak taşkın olaylarının insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz sonuçlarının azaltılmasının sağlanmasıdır. Türkiye'de Taşkın Direktifi kapsamında taşkınların kayıtlarının tutulması ve zararlarının envanterinin oluşturulması konusunda çalışmalar gerçekleştirilmekte ve bu çalışmalardan Direktifin uygulanması kapsamında da faydalanılmaktadır. Ayrıca SYGM Taşkın Direktifinin gerekliliklerine uygun olarak, 2013 yılında bazı Havzalar (Antalya ve Yeşilırmak Havzaları) için Taşkın Yönetimi Planlarını hazırlamaya başlamıştır. Proje ile Türkiye'de Taşkın Direktifinin iç hukuka daha iyi aktarılıp uygulanması, taşkınların olumsuz sonuçlarının azaltılması için idari ve teknik kapasitesinin daha ileri düzeyde geliştirilmesi, yerel makamlar, sanayiciler, çiftçiler, turizm sektörü vs. gibi farklı grupların daha iyi koordine edilebilmesi ve genel kamuoyu da dâhil olmak üzere farkındalığın arttırılması hedeflenmektedir. Proje Bileşenleri Bileşen 1: Yasal, teknik ve kurumsal kapasitenin geliştirilmesi, taşkınlara ve Taşkın Direktifine ilişkin farkındalığın ve katılımcılığın artırılması. Bileşen 2: Batı Karadeniz Havzasında Direktif esaslarının (taşkın riski ön değerlendirmesi, taşkın tehlike ve risk haritalarının hazırlanması, taşkın risk yönetim planının hazırlanması) pilot uygulaması. Bileşen 3: Direktifin ülkemiz genelinde tüm nehir havzalarına uygulanabilmesi için gerekli yol haritasını gösteren ve belli bir takvimi içeren Ulusal Uygulama Planı nın hazırlanması. 2
1. TAŞKIN DİREKTİFİNE GÖRE TAŞKIN RİSKİ YÖNETİM PLANLARI Taşkın Direktifi, taşkınların insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz sonuçlarını azaltmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda, Taşkın Direktifi potansiyel ciddi taşkın riski olan tüm öncelikli alanlarda Taşkın Riski Yönetim Planlarının (FRMP) hazırlanmasını ve nehir havzası düzeyinde koordine edilmesini gerektirmektedir. (Türkiye'de Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu olarak 25 Havzada). Şekil 1: Türkiye'deki 25 Havzanın Haritası Taşkın Direktifi, her nehir havzasında Taşkın Riski Yönetim Planlarının (TRYP) hazırlanması yoluyla taşkın riskini yönetmek üzere birbirini izleyen üç aşamadan oluşmaktadır. 1. Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların seçimi ile birlikte Taşkın Riski Ön Değerlendirilmesi (TRÖD) 2. Belirlenen Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlarda tehlike ve risk haritalarının hazırlanması 3. Her bir nehir havzasında Hedefler ve Tedbirler Programının hazırlanması Tüm bu aşamalar boyunca, 2 bütünleyici bileşenin uygulanması gerekmektedir. Hazırlık sürecine katılımlarını sağlayarak en iyi tedbirin belirlenmesi ve somut uygulamada yer almalarının sağlanması amacıyla paydaşların aktif katılımını sağlamak, Mevcut verileri daha iyi kullanmak ve sürekli gelişmesinden yararlanmak için ortak bir veri yönetim sistemi oluşturulması amacıyla veri yönetimi sağlamak. Bu veri yönetimi eylemi, taşkın riski konusunda sürekli ve sürdürülebilir bir bilgi artışı sağlayan önemli bir konudur. Her 6 yıllık döngüde revize edilmesi gereken ve yukarıda belirtilen 3 aşama ve 2 bütünleyici konuyu da kapsayan TRYP hazırlama süreci aşağıdaki şemada (Şekil 2) özetlenmiştir. 3
Şekil 2: Taşkın Risk Yönetimi Planlama Sürecinin Aşamaları Aşağıdaki yol haritası (Şekil 3) paydaş temsilcilerini 3 TRYP hazırlık aşamasının tamamıyla ilişkilendirmek için kullanılan yönetişim mekanizmasını göstermektedir. Teknik personel tarafından TRYP önerisinin hazırlanması Su Bilgi Sistemini yapılandırma/geliştirme 1. Aşama: Çalışılacak risk alanlarının seçimi ile TRÖD 2. Aşama: APSFR'de taşkın tehlike ve risk haritalarının 3. Aşama: Taşkın Risk Yönetimi Planlarının (TRYP) h l Taşkın Riski Ön Değerlendirmesi (TRÖD) raporu Seçilen Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar için Taşkın Tehlike ve Taşkın Risk Haritaları Raporu Havza ölçeğinde derlenmiş Taşkın Risk Yönetimi Planları Önemli TRYP hazırlama aşamalarında paydaşlara danışma Karar alma sürecini geliştirmek için önemli adımlarda Havzası komitesine Şekil 3: TRYP nin hazırlanmasına paydaşların katılımına ilişkin yol haritası 4
2. KILAVUZ BELGELER TRYP'nin hazırlanması amacıyla, birbirini takip eden altı kılavuz hazırlanmıştır. o Katılımcı taşkın riski yönetimi planlaması için Anahtar kılavuz Bu ilk bölüm kılavuz belge paketine ilişkin bir sentez sunmaktadır. o S1 - Taşkın Riski Ön Değerlendirmesi Kılavuzu Bu belge Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların belirlenmesi dahil olmak üzere Taşkın Riski Ön Değerlendirmesi (TRÖD) aşamasının uygulanması için gerekli bilgileri içermektedir. Batı Karadeniz'deki pilot uygulamaya dayalı olarak geliştirilmiştir (proje faaliyeti 2.2.) o S2 - Taşkın Tehlike ve Taşkın Risk Haritalarının Hazırlanması Kılavuzu Bu belge, taşkın tehlike haritaları ile taşkın risk haritalarının hazırlanması için teknik ve metodolojik yöntemleri ele almaktadır. Batı Karadeniz'deki pilot uygulamaya dayalı olarak geliştirilmiştir (proje faaliyeti 2.3.) o S3 - Taşkın Riski Yönetimi Hedefler ve Tedbirler Kılavuzu Belirlenen risklerin önlenebilmesi amacıyla yapısal ve yapısal olmayan tedbirleri içeren Tedbirler Programının hazırlanması için metodolojik yaklaşımı sunmaktadır. Batı Karadeniz'deki pilot uygulamaya dayalı olarak geliştirilmiştir (bileşen 3 ve proje faaliyeti 2.4.) o T1 - Taşkın Riski Yönetiminde Kamuoyu ve Paydaşların Katılımı Kılavuzu Taşkın riski yönetimi sürecinde kamuoyunun ve paydaşların katılımına ilişkin kılavuz belge niteliği taşımaktadır. Batı Karadeniz'deki pilot uygulamaya dayalı olarak geliştirilmiştir (proje faaliyeti 1.3 ve bileşen 3.) o T2 - Taşkın Verilerinin Yönetimi Kılavuzu Direktifin uygulanması oldukça fazla veri gerektirdiği için, veri alışverişinin geliştirilmesine ilişkin kılavuz belge niteliği taşımaktadır. Batı Karadeniz'deki pilot uygulamaya dayalı olarak geliştirilmiştir (proje faaliyeti 2.1 ve bileşen 2). 5
Planlama sürecinde kamuoyu ve paydaşların katılımı için strateji kılavuzu Veri akış yönetimi ve bilgi sistemlerinin optimizasyonu kılavuzu Çatı: Buradasınız! Taşkın riski yönetim planlarının hazırlanması için kılavuz belge 1. Taşkın Riski Ön Değerlendirme (TRÖD) Kılavuzu 2. Taşkın tehlike ve Taşkın risk haritalarının hazırlanmasındki teknik hususlarla ilgili kılavuz belge 3. Taşkın risk yönetimi amacı ve tedbir programının tanımı için kılavuz belge Şekil 4: TRYP için Kılavuz belgelerin gösterimi 6
3. ÖNERİLEN TAŞKIN RİSKİ YÖNETİM PLANININ YAPISI Taşkın Direktifi gereklilikleri uyarınca ve Batı Karadeniz deki pilot çalışmalar göz önünde bulundurularak; Taşkın Riski Yönetim Planının 8 bölüm halinde hazırlanması önerilmektedir: Bölüm 1: Giriş Bölüm 2: Taşkın riski ön değerlendirmesinin sonuçları Bölüm 3: Taşkın Tehlike haritaları ve Taşkın Risk haritaları Bölüm 4: Taşkın riski yönetimi hedeflerinin açıklaması Bölüm 5: Tedbirlerin özeti ve önceliklendirilmeleri Bölüm 6: Uygulamanın ilerlemesinin nasıl izleneceğinin açıklaması Bölüm 7: Kamuoyunu bilgilendirme ve danışma süreci özeti Bölüm 8: Yetkili kurumların Listesi Bu 8 bölümden her biri için, ilgili TRYP bölümlerinin hazırlayıcılarının çalışmalarına yardımcı olması amacıyla aşağıdaki bilgiler sunulmuştur. Kılavuzdaki metodoloji ile ilgili referanslar Bölümle ilgili Taşkın Direktifi gerekliliği Çıktılar Mevcut kaynaklar (projeden, ülkelerden vb.) Tavsiyeler ve riskler Bu bilgiler, planların farklı havzalarda uyumlu olarak hazırlanması için eşleştirme projesinin sentezlenmiş genel sonuçlarının derlenmesiyle oluşturulmuştur. Bu TRYP matrisinin yapısı, 8. bölümün geliştirilmesinden sorumlu kişi ya da kişileri ve son bölümde yansıtılan paydaşlarla istişare stratejisine dayalı olarak muhtemelen danışılacak kişi grubunu tanımlayarak Türk uzmanların bunu bir yönetim aracı olarak kullanmalarına olanak sağlamaktadır. Bu yönetim mantığında, aşağıdaki eylemlerin uygulanması tavsiye edilmektedir: Su Yönetimi Genel Müdürlüğü (SYGM) tarafından ele alınacak olan bazı tematik konuların belirlenmesi. TRYP nin hazırlanması için ilgili merkezi birimlerle irtibat halinde olacak olan, bir çalışma grubunun oluşturulması. Grup koordinatörü taşkına ilişkin AB Ortak Uygulama Stratejisi faaliyetleri konusunda çalışıyor olmalıdır. Önemli sinerjilerden faydalanmak ve üyeliğe hazırlanmak amacıyla tüm AB ülkeleri için ortak son tarihlerin belirlendiği (2015-2021-2027-vb) TRYP döngüsüne girilmesi. Bu maksatla son tarihleri yakalamayı sağlayan mütevazı bir kararlılıkla TRYP'nin hazırlanması için bir yaklaşım önerilmektedir. Daha sonra çalışmalar planın uygulanması ve gelecek döngüler sırasında aşamalı olarak derinleştirilebilir. Özellikle erken bir aşamada bütünleşik bir eylem gerektiren tedbirler için, ortak kurumlar ile işbirliğinin oluşturulması. (Örneğin, Mekânsal planlama politikası bağlamında taşkın tehlike ve risk haritalarının entegrasyonu ve kullanımı için Çevre ve Şehircilik Bakanlığı\ taşkın tahmini konusunda MGM ve/veya DSİ yer alabilir). TRYP nin hazırlanmasındaki etkinliği arttırmak için veri yönetiminin geliştirilmesi amacıyla ortak kurumlarla somut politika entegrasyonu hedefleri ve veri kaynağı kataloğuna dayalı veri paylaşımı için üst düzey anlaşmaların sağlanması. Su Bilgi Sistemini yapılandırmak için bir veri yönetimi çalışma grubu oluşturması. 7
Taşkın Riski Yönetim Planı (TRYP) Matrisi Önerisi Bölüm 1: Giriş Bölüm 2: Taşkın Riski Ön Değerlendirmesinin (TRÖD) Sonuçları Kılavuzdaki Metodoloji ile ilgili referanslar Bu bölümün hazırlanması için gerekli metodoloji hakkında bilgi ve araçları bulmak için S1 kılavuzuna bakılmalıdır. Bölümle ilgili Taşkın Direktifi gerekliliği Bölüm II: "TRÖD", mad. 4 ve 5 Ek A.I.1: "İlçe düzeyinde özet harita biçiminde TRÖD sonuçları" Çıktı Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların sınırlarını gösteren haritanın hazırlanması Mevcut kaynaklar Fransa'da elde edilen TRÖD sonuçlarına ilişkin sunum (İngilizce klasör). Çevrimiçi veri kaynakları kataloğu ve TRÖD için veri mevcudiyeti anketi (T2'ye bakınız). Tavsiyeler Dikkate alınan alanlar birinci döngüden sonraki planlama döngülerinde değişiklik gösterebilir. TRÖD için gerekli verilerin çoğu SYGM, Orman ve Su İşleri Bakanlığı-Bilgi İşlem Dairesi, DSİ, AFAD ve MGM'de mevcuttur. Ancak bazıları için Türkiye'deki diğer kurumlar gerekli verileri sağlayabilir. Bu bağlamda, OSİB proje çerçevesinde hazırlanan anket yoluyla gerekli verileri talep ederek (bir defada 25 Nehir Havzasının tamamı için) diğer kurumlarla irtibat kurmalıdır. Gösterge niteliğinde belirlenen kurumlar şunlardır; Harita Genel Komutanlığı (topografik haritalar), Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (jeolojik haritalar), Türkiye İstatistik Kurumu (Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi - ADNKS), Doğu Akdeniz İklim Merkezi (Doğu Akdeniz'de İklim Değişikliği Simülasyonlarının Bölgeselleştirilmesi, vb.), Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol Direktifi veya Kirletici Salım ve Taşıma Kaydı), Sanayi Bakanlığı (endüstriyel riskler). http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul?dil=2_blank Buna ek olarak, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, büyük ölçekli veri toplama projelerinden, özellikle detaylı Sayısal Yükseklik Modelleri, uydu görüntüleri, daha hassas arazi kullanımı ve diğer sayısal verilerin temini için Türkiye'deki diğer kurumlarla işbirliği yapmalıdır. Nehir havzalarında TRÖD Raporlarının hazırlanması ve özellikle aşağıdaki konularda nehir havzalarındaki mevcut duruma uyarlanması gereklidir. Verilerin mevcudiyeti, Özel doğal bölgesel şartlar (fiziksel, coğrafi, hidrolojik, jeolojik, vb), Ulusal ve yerel düzeydeki kuruluşlar ve kurumsal özellikler. 8
Ancak, uydudan elde edilen sayısal arazi modeli bilgi kaynaklarının kullanılmasına dayalı bazı metodolojiler (Exzeco vb.) TRÖD nin ulusal düzeyde yapılmasına olanak sağlayabilir. Bu seçenek 25 havzada hazırlanacak olan detaylı haritaların hazırlanması için gereken çalışmaların daha erkenden belirlenmesini mümkün kılacaktır. Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından 25 havza düzeyinde ciddi tarihi taşkınlarla ilgili verileri toplamak için standart bir format belirlenmelidir. Türkiye'de ciddi taşkın olaylarını tanımlamak için ulusal düzeyde ulaşılması gereken temel kriterleri ve ilgili eşikleri gösteren standart belgenin kullanılması (Bkz. Batı Karadeniz için kullanılan kriterler). Bazı Nehir Havzaları daha özel kriterler önerisinde bulunulabilir. Asgari çerçeve olarak Taşkın Riski Ön Değerlendirmesi Raporu için standart bir format Orman ve Su işleri Bakanlığı-SYGM tarafından belirlenmeli ve tüm Nehir Havzalarına dağıtılmalıdır. Nehir havzası ve ulusal ölçekte akarsu ağının kodlanması gerekmektedir. Taşkın olayı ve taşkın konumu için STRAHLER kodifikasyonunun kullanılması yardımcı olabilir. Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alan olarak belirlenen yerlerin sayısı, tehlike ve risk haritalarının hazırlanması için yüksek mali gereksinimi de dikkate alınacak şekilde ele alınmalıdır. Bununla birlikte, Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar hususunda seçme kriterleri şeffaf ve ulusal stratejinin hedefleri ile tutarlı olmalıdır. İhtiyaç duyulan bilginin toplanması Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların belirlenmesi için çeşitli yöntemlerin uygulanması CBS uzmanına önemli bir iş yükü getirmektedir. Bölgesel ve merkezi düzeyde spesifik CBS araçlarının kullanılmasına ilişkin kapasitenin artırılması da dikkate alınmalıdır. Bölüm 3: Taşkın Tehlike Haritaları Ve Taşkın Risk Haritaları Kılavuzdaki Metodoloji ile ilgili referanslar Bu bölümün hazırlanması için gerekli metodoloji hakkında bilgi ve araçlar için S2 kılavuzuna bakılmalıdır. Bölümle ilgili Taşkın Direktifi gerekliliği Bkz. Bölüm III TTH ve TRH (Md. 6) + TRYP A.I.2 ile ilgili Ek. TTH ve TRH + sonuç Çıktı 3 senaryo (düşük, orta ve yüksek olasılık) için farklı Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlarda tehlike ve risk haritalarının hazırlanması. Mevcut kaynaklar Farklı paydaşların (yetkililer) katılımı da dahil olmak üzere kapasite geliştirme projesi sırasında elde edilen tecrübeler. Haritası hazırlanan 2 pilot bölge Çevrimiçi veri kaynakları kataloğunun oluşturulması ve gelecekteki Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlarda haritaların hazırlanmasının kolaylaştırılması için veri mevcudiyeti anketi (T2'ye bakınız). Tavsiyeler ve Riskler 9
Tavsiyeler: Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlara ilişkin unsurların zamanında sağlanması ve uygulama aşamasında ayrıntılandırılmasını da kapsayacak şekilde metodoloji adaptasyonunun ve haritaların doğruluğunun sağlanması. Özellikle taşkın tehlike haritaları modelleme yaklaşımının ve kullanılan modellerin/araçların aşağıdaki faktörlere göre uyumlaştırılması. Ağırlıklı olarak DTM ve hidrolojik veriler dâhil olmak üzere verilerin mevcudiyeti, SYGM bünyesindeki personelin bazı modelleri uygulama ve haritalama sonuçlarını analiz etme kapasitesi. Taşkın tehlike ve risk haritaları sadece sayısal (CBS) formatta ve ulusal düzeyde Avrupa Komisyonu (CBS Kılavuz Belgesi) kapsamında belirlenen standart bir ölçeğe uymak suretiyle hazırlanmalıdır (örn. 1:25.000 ve altlık - raster olarak topografik harita). Ulusal düzeyde görselleştirme açısından tutarlı haritalar elde etmek için harita düzeni (işaretler, renkler, lejant, vb) belirlenmelidir. Tüm nehir havzalarında 3 taşkın senaryosu için aynı tekerrür süresinin belirlenmesi (örneğin pilot havzada kullanılan 1000 yıl, 100 yıl, 10 yıllık tekerrür süresi). Tehlike modellemesi için önemli bir konu olan Sayısal Arazi Modeli verilerinin temininin sektörler arası stratejide göz önünde bulundurulması. 2D modelleri çalıştırmak çok yüksek maliyetli olduğundan ve oldukça fazla zaman gerektirdiğinden, Nehir Havzalarında tehlike haritalarının hazırlanmasında 2D modellemenin mümkün olduğunca az alanda kullanılması (en azından birinci planlama döngüsü için) ve sadece şehirleşmenin çok fazla olduğu veya etkilenebilirlik seviyesi yüksek ya da yüksek derece etkilenebilirliği olan değerli varlıkların bulunduğu alanlara uygulanması önerilir Bölgesel ve merkezi düzeyde özel CBS araçlarının ve 1D ve2d hidrolik modellerin kullanımına ilişkin kapasitenin geliştirilmesi Riskler Kaynak eksikliği ve/veya uygulanması mümkün olmayan metodolojiler nedeniyle seçilen tüm Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanları haritalamak mümkün olmayabilir Bölüm 4: Taşkın Riski Yönetimi Hedeflerinin Açıklaması Kılavuzdaki Metodoloji ile ilgili referanslar Bu bölümün hazırlanması için gerekli metodoloji hakkında bilgi ve araçlar için S3 kılavuzuna bakılmalıdır. Bölümle ilgili Taşkın Direktifi gerekliliği Taşkın Direktifinin IV. Bölümünün 7. Maddesinde; "Üye Devletler, taşkınların insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerindeki potansiyel olumsuz sonuçlarının azaltılmasına ve uygun görüldüğü takdirde, yapısal olmayan girişimlere ve/veya taşkın riskinin meydana gelme olasılığının azaltılmasına odaklanan uygun hedefler belirleyeceklerdir ifadesi yer almaktadır. Taşkın Direktifinin V. Bölümünün 9.Maddesinde; "Üye Devletler, işbu Direktifin uygulaması ile Su Çerçeve Direktifinin uygulamasını, SÇD Direktifinin 4. Maddesinde belirtilen çevresel hedeflere ulaşılmasına yönelik 10
olarak, verimliliği artıracak, bilgi alışverişine ve ortak sinerji ve faydaların elde edilmesine olanak sağlayacak fırsatlara odaklanmak suretiyle koordine etmek amacıyla gereken adımları atacaklardır " ifadesi bulunmaktadır. Ve Ek A, ilk taşkın riski yönetim planlarının bileşenlerinde 7 (2) nci madde uyarınca belirlenen taşkın riski yönetiminin uygun hedeflerinin açıklanmasını gerektirmektedir (A.I.3). Çıktı TD ve SÇD gereklilikleri doğrultusunda insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetlerle nasıl ilişkilendirildiğini belirterek TRYP nin tedbirler programında yer alan uygun hedeflerin özeti. Mevcut kaynaklar Havza bazındaki hedeflerin tutarlı olması gerektiğinden, ulusal TD uygulama planında belirlenmiş olan kilit hedeflere bakınız. Tavsiyeler Özellikle taşkın riskini azaltmak üzere mekânsal planlama için diğer politikalar ve hedeflerle entegrasyon için somut önerilerde bulunulması. Özellikle iyi su statüsüne (SÇD) ulaşılmasını sağlayacak olan tehlike azaltma tedbirlerinin seçilmesiyle TRYP ve NHYP arasındaki bağlantıya ilişkin olarak TD nin 9.maddesinin uygulanması. Ortak hedefler üzerinde bir fikir birliği oluşturmak için paydaşlarla geniş katılımlı istişarenin düzenlemesi tedbirlerin seçimini kolaylaştıracak ve uygulamadaki etkinliği artıracaktır. Hedeflerin hangi düzeyde belirleneceğinin kısa süre içerisinde kararlaştırılması; TD, Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar açısından taşkın risklerinin yönetimi için uygun hedeflerin belirlenmesini gerektirmektedir. Bu nedenle Üye Devletler, ulusal ve nehir havzası düzeyinde belirlenenler otomatik olarak Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar düzeyinde de uygulanmak zorunda olduğundan dolayı, sadece Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar düzeyinde belirlediği hedefleri gerekçelendirmek zorundadır. Hedefler tüm nehir havzası bölgesi ya da ulusal düzeyde aynı ise Üye Devletler en azından Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar düzeyinde veya daha yüksek düzeydeki hedefleri gerekçelendirmek zorundadır. TRYP ve NHYP arasındaki bağlantının kısa zaman içerisinde belirlenmelidir. NHYP'de suyun sürdürülebilir yönetimi ile birlikte taşkın yönetimini ele alan ve TRYP'ye atıfta bulunan bir bölüme de yer verilmelidir. Tedbirler programını oluşturmak için kullanılacak olan hedefleri belirlerken ileriye yönelik olarak düşünülmelidir. Bölüm 5: Önlemlerin Özeti Ve Önceliklendirilmesi Kılavuzdaki Metodoloji ile ilgili referanslar Bu bölümün hazırlanması için gerekli metodoloji hakkında bilgi ve araçlar için S3 kılavuzuna bakılmalıdır. Bölümle ilgili Taşkın Direktifi gerekliliği TD Madde 7(3), TD Madde 9, Taşkın riski yönetim planlarına dair TD Ek A. 11
İlk taşkın riski yönetim planlarının bileşenleri: 7. Madde uyarınca alınanlar dahil olmak üzere, taşkın riski yönetiminin uygun hedeflerine ulaşmak amacıyla alınan tedbirlerin özetleri ve önceliklendirilmeleri ve 27 Haziran 1985 tarihli 85/337/EEC sayılı belirli kamu ve özel projelerin çevre üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi Direktifi, 9 Aralık 1996 tarihli ve 96/82/EC sayılı tehlike maddeleri içeren önemli kaza tehlikelerinin kontrolü Direktifi ve 27 Haziran 2001 tarihli 2001/42/EC sayılı belirli plan ve programların çevre üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi Konsey ve Parlamento Direktifi ve 2000/60/EC sayılı Direktif gibi taşkınla ilgili tedbirlerin yer aldığı diğer Topluluk belgeleri; Çıktılar Gelecekte 6 yıllık döngüler halinde hazırlanacak olan Taşkın Riski Yönetim Planındaki taşkın riski yönetimi hedeflerine ulaşmak amacıyla mali bakımdan dengeli tedbirler programı, Tedbirlerin sınıflandırılması ve bilginin sürdürülebilir bir şekilde geliştirilmesini sağlamak için Ulusal tedbirler kataloğundan faydalanılması ve bu kataloğun geliştirilmesi. Gerekli yatırımların açıklamasında kullanılacak olan bilgiler şunlardır: o Tedbirin Adı: Tedbirin kısa tanımlayıcı ismi. o Aşağıdakileri de içermek üzere tedbirin tanımı: 1. Tedbirlerin türü; 2. Yeri: Nehir Havzası (kodu), Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar (kodu), yer adı, alt-havza (kodu) veya kıyı alanı (kodu) ve benzerleri; 3. Tedbirlerin etkili olması beklenen coğrafi kapsam (bütün ülke, NH/belirli bir nehir havzası, alt havza ve kıyı alanı, belirli bir Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alan). o Sorumluluk: Sorumlu kurum/kurumlar - sorumluluk düzeyi (örneğin ulusal kurum, NH/bölgesel yetkililer, belediye/belediyeler, diğer) ya da kurumun adı. o Önceliklendirme: Uygulama için bir takvim veya "kritik" "çok yüksek", "yüksek", veya "orta" vb. gibi bir öncelik kategorisi olarak o "Başlamadı", "Devam ediyor", "Tamamlandı" vb. şeklinde ifade edilen tedbirin "Durumu" o Tedbirlerin maliyet ve faydaları (isteğe bağlı olarak): /ulusal para birimi, nicel ve/veya nitel olarak, parasal terimlerle ifade edilebilir. o Tedbirin kapsamında uygulamaya konulduğu diğer Ulusal Eylemler. (ilgili durumlarda) Bu aşamalar tamamlandıktan sonra ekonomik analiz dâhil olmak üzere tedbirler önceliklendirilmelidir. Mevcut kaynaklar Projeleri ekonomik maliyet ve faydalarına dayalı olarak seçmek için sunulan Fayda-Maliyet Analizi yöntemi S3'te yer alan tedbirler kataloğu: Yapısal olmayan tedbirler kataloğunun ilk taslağı oluşturulmuş olup Su Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından tamamlanması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Tavsiyeler ve Riskler Tavsiyeler: 12
Programdaki her tedbirin belirli bir kurum/kurumlar tarafından uygulanacak şekilde belirlendiğinden emin olunması. Tedbirlerin paydaşlar açısından şeffaf olması için önceliklendirilmesi oldukça basit ve anlaşılır olmalıdır. S3'te Öncelik I: Kısa vadeli (gerçek döngü); Öncelik II: orta vadeli (orta vade); Öncelik III: uzun vadeli (daha sonraki bir tarihte) arasındaki önerilen sınıflandırma kriterlerine bakınız. Tedbirlerin önceliklendirmesi tedbir seçimindeki coğrafi ölçeğin (Ulusal/Bölgesel/alt-havza/ Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar) önceden belirlenmesini gerektirir. Riskler: Mevzuat eksikliği nedeniyle uygulanması mümkün olamayabilecek tedbirlerin önerilmesi (bu durumda, önce yasal reformlar tedbir olarak belirtilmelidir). Tedbirlerin bölgesel düzeyde yeterince açık olarak belirlenememesi. Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların çok küçük olması durumunda özel tedbirlerin belirlenmesinin mümkün olmaması. Proje süresince sadece nehir taşkınları dikkate alınmış, diğer taşkın kaynakları ise dikkate alınmamıştır. Bu taşkınların ölçek ve yoğunluğu ikinci planlama döngüsü sırasında araştırılmalıdır. Olası tedbirler diğer döngülerde tedbirler kataloğuna entegre edilebilir. Bölüm 6: Uygulamanın İlerlemesinin Nasıl İzleneceğinin Açıklaması Kılavuzdaki Metodoloji ile ilgili referanslar Bu bölümün hazırlanması için gerekli metodoloji hakkında bilgi ve araçları bulmak için S3 kılavuzuna bakılmalıdır. Bölümle ilgili Taşkın Direktifi gereklilikleri Taşkın Riski Yönetim Planları ile ilgili Taşkın Direktifinin A Ekinde geçen "önceliklendirmenin ve planın uygulanmasındaki ilerlemenin izlenmesinde kullanılacak olan yöntemin tanımı" planının uygulanmasının belirlenmesi için gereklidir. Raporlama konusunda kılavuz belgede (web sitesi linkine bakınız http://icm.eionet.europa.eu/schemas/dir200760ec/resources), tedbirlere ilişkin raporlamanın sadece tedbirlerin durumu üzerine odaklanacağı belirtilmektedir: o Başlamadı; o Planlama devam ediyor; o İnşaat devam ediyor; o Devam ediyor; o Tamamlandı. Hiçbir değerlendirme göstergesi gerekmemektedir ki bu da izleme sürecini kolaylaştırmaktadır. Çıktı Belirlenen tedbirlerin uygulanmasındaki ilerlemenin izlenmesinde kullanılacak olan yöntemin tanımı. Mevcut kaynaklar (projeden, diğer ülkelerden vb.) Bir projenin uygulama aşamasını (başladı, başlamadı vb) belirlemede kullanılan AB kriterleri için S3 e bakınız. Pilot planın hazırlanması için "yol haritası" nın son sayfasına bakınız. 13
Tavsiyeler Planlama sürecinin sürekli olarak iyileştirilmesi için tedbirlerin uygulanmasının takip edilmesi gereklidir. Etkili olması için, bu değerlendirme kriterlerinin basit olması tavsiye edilmektedir. İzleme, sorumlulara tedbirlerin uygulamasında kendi görevlerini hatırlatmak için bir fırsattır. Bölüm 7: Kamuoyunu Bilgilendirme ve Danışma Sürecinin Özeti Kılavuzdaki Metodoloji ile ilgili referanslar Bu bölümün hazırlanması için gerekli metodoloji hakkında bilgi ve araçlar için T1 kılavuzuna bakılmalıdır. Bölüm için ilgili Taşkın Direktifi gerekliliği TD'nin V. Bölümünde katılıma atıfta bulunan 2 Madde vardır. Madde 9.3: Bu Direktifin 10. maddesi kapsamında tüm tarafların aktif katılımı 2000/60/EC sayılı Direktifin (Su Çerçeve Direktifi) 14. maddesi uyarınca tarafların aktif katılımı ile uygun şekilde koordine edilecektir. Madde 10: 10.1 Topluluk mevzuatına uygun olarak, Üye Devletler taşkın riski ön değerlendirmesi, taşkın tehlike haritaları ve taşkın riski yönetim planlarını kamunun erişimine sunacaklardır. 10.2 Üye Devletler IV. Bölümde belirtilen taşkın riski yönetim planlarının hazırlanması, gözden geçirilmesi ve güncellenmesi süreçlerine ilgili tarafların aktif katılımını teşvik edeceklerdir. Taşkın Direktifinin A Eki katılıma atıfta bulunmaktadır. II. Planının uygulanmasının açıklaması: 1. Önceliklendirme ve planın uygulanmasındaki ilerlemenin izlemesinde kullanılacak olan yöntemin açıklaması, 2. Gerçekleştirilen kamuoyu bilgilendirme ve danışma tedbirleri / faaliyetlerinin özeti.; 3. Yetkili makamların listesi ve eğer mevcutsa, herhangi bir uluslararası nehir havzası bölgesindeki koordinasyon süreci ve 2000/60/EC sayılı Direktifle koordinasyon sürecinin açıklaması. İlgili taraf, ilgili alanlardaki yetkililerin temsilcileri, sivil toplum kuruluşları (STK) gibi paydaşlar, etkilenebilecek bireyler/kurumlar ve taşkın riski yönetim konularından ve tedbirlerin sonuçlarından etkilenebilecek genel halk olabilir. "Danışma" ibaresi Direktifte yer almamaktadır. Ancak, Taşkın Direktifi SÇD'ye atıfta bulunduğu için, Su Çerçeve Direktifi(2000/60/EC) ile ilgili katılıma ilişkin Kılavuz belge 8'e de (AB Su Direktörleri, 2008) başvurulabilir. Katılıma ilişkin Avrupa Ortak Uygulama Stratejisi Kılavuzu (Common Implementation Strategy Guideline CIS EU), artan düzeyde üç danışma biçiminden bahsetmektedir: 1. Bilgilendirme; 14
2. İstişare 3. Karar alma sürecinde aktif yer alma ya da katılım. Direktife göre ilk ikisi gerçekleştirilecek, üçüncüsü ise teşvik edilecektir. Çıktılar Bu bölümde kamuoyu bilgilendirme ve danışma sürecinin ve TRYP lerin SÇD ile koordineli olarak hazırlanmasıyla ilgili tarafların aktif katılımının teşvik edilmesine ilişkin bilgilerin özetine yer verilmektedir. Bu bölüm, Yetkili Makamların listesine ilişkin 8. bölüm ile yakından bağlantılıdır. Kamuoyunun bilgilendirilmesi durumunda uygulanacak olan eylemlerde diğer bölümlerdeki (TRÖD ün sonuçları, haritalar, hedefler ve tedbirler) içeriğin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Ama diğer yandan, eylemler, en nihayetinde bu farklı bölümlerde (2, 3, 4, 5 ve 6) belirlenen hedefleri ve tedbirleri önceliklendirme ve uygulamaya yönelik süreci güçlendirecektir. Mevcut kaynaklar Katılıma ilişkin Avrupa Ortak Uygulama Stratejisi (CIS EU) Kılavuzu Tavsiyeler: Aşağıdaki bilgilerin kamuoyunun erişimine sunulması: o Taşkın riski ön değerlendirmesi o Taşkın tehlike haritaları o Taşkın riski yönetim planı İlgili tarafların aktif katılımını teşvik etmek üzere, 3 aşamada ve daha sonra taşkın riski yönetim planlarının gözden geçirilmesi ve güncellenmesi sırasında havza komitesine danışılması. "Temel düzeyde" genel hedeflere ulaşmak için ve gerekli ortakları ve ilgili tarafları bilgilendirmek ve aktif katılımlarını sağlamak üzere ilk TRYP döngüsü kapsamında temel seviyeye" ulaşılması gerekmektedir. Bu temel seviyeden sonra katılım sağlama biçimleri yolları ve yoğunluğu 2. veya 3. TRYP döngüleri için genişletilebilir. İçerik, süreç ve katılım ayrı parçalar olarak görülemez. Birbiriyle bağlantılıdır ve dolayısıyla ayrılmaz bir süreç planlaması önem taşımaktadır. Süreç, net çapraz bağlantılarla, yerel/ulusal ve havza ölçekleri arasında bölünebilir. Bilgi akış hattı çalışma planı kapsamındaki önemli faktörlerden biridir. Bu bilgi akışı Taşkın Direktifi ve Su Çerçeve Direktifi açısından kamuoyuna yönelik bilginin yayınlanacak olduğu net ve görünür bir portal/strateji olabilir. Ayrıca politik düzeydeki kişilerin de bilgilendirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bölüm 8: TRYP Uygulanmasındaki Yetkili Kurumların Listesi Kılavuzdaki Metodoloji ile ilgili referanslar Bu bölümün hazırlanması için gerekli metodoloji hakkında bilgi ve araçlar için T1 kılavuzuna bakılmalıdır. Bölümle ilgili Taşkın Direktifi gerekliliği Bölüm 7 Taşkın Direktifi Ek A da aşağıdaki konulara değinilmektedir. II. Planının uygulanmasının açıklaması: 1. Önceliklendirme ve planın uygulanmasındaki ilerlemenin hangi yöntemle izleneceğinin açıklaması, 15
2. Gerçekleştirilen kamuoyu bilgilendirme ve danışma tedbirleri/faaliyetlerinin özeti, 3. Yetkili kurumların listesi ve herhangi bir uluslararası nehir havzası bölgesindeki koordinasyon süreci ve eğer mümkünse 2000/60/EC sayılı Direktifle koordinasyon sürecinin açıklaması. Çıktı TRYP nin hazırlanması için yetkili makamı, yani, uygulanmasından sorumlu ve ilgili kuruluşun belirlenmesi. DİĞER OLASI BÖLÜMLER, UYGULANABİLİRSE/VARSA: o o Uluslararası Nehir Havzası Bölgesindeki koordinasyon sürecinin açıklaması Özellikle Uluslararası NHB'leri de dahil olmak üzere, NH düzeyinde TRYP için koordinasyonun nasıl gerçekleştirildiği hususunda sürece ilişkin uluslararası sözleşmeler veya diğer belgelerden bahsediniz. Bir koordinasyon gerçekleştirilememişse sebebi açıklanmalıdır. SÇD (2000/60/EC sayılı Direktif) ile koordinasyon sürecinin açıklaması TRYP'lerde 2000/60/EC sayılı Direktifin çevresel hedeflerinin nasıl dikkate alındığı da dâhil olmak üzere, TRYP ve SÇD kapsamındaki NHYP hazırlanması ve uygulanmasını koordine etmek için atılan adımların özeti. 16
Bu proje Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir. "Taşkın Direktifinin Uygulanması için Kapasitenin Geliştirilmesi Avrupa Birliği Eşleştirme Projesi " TR 10 IB EN 01 S1 TAŞKIN RİSKİ ÖN DEĞERLENDİRMESİ KILAVUZU Aralık 2014
İÇİNDEKİLER GIRIŞ... 1 KILAVUZUN AMACI... 1 TAŞKIN DİREKTİFİNE GİRİŞ... 2 1. TAŞKIN RİSKİ ÖN DEĞERLENDİRMESİ... 4 1.1. TAŞKIN RİSKİ ÖN DEĞERLENDİRMESİ (TRÖD) NEDİR?... 4 1.2. İSTİSNA MADDELERİ... 4 1.3. TRÖD VE POTANSİYEL CİDDİ TAŞKIN RİSKİ TAŞIYAN ALANLARIN BELİRLENMESİ 4 1.4. TRÖD VE POTANSİYEL CİDDİ TAŞKIN RİSKİ TAŞIYAN ALANLARA İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR... 5 2. ÖNEMLİ TARİHİ TAŞKINLARIN BELİRLENMESİNE İLİŞKİN METODOLOJİ... 6 3. İLERİDE MEYDANA GELEBİLECEK TAŞKINLARIN POTANSİYEL OLUMSUZ SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİNE İLİŞKİN METODOLOJİ... 8 3.1. TAŞKIN MEYİLLİ OLAN ALANLARIN BELİRLENMESİ İÇİN BASİTLEŞTİRİLMİŞ METODOLOJİ... 8 3.1.1. COĞRAFİ HARİTALARA DAYANARAK ALÜVYON BİRİKİNTİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ... 9 3.1.2. EXZECO YÖNTEMİ... 10 3.1.3. SU SEVİYESİ YÜKSELTME" YÖNTEMİ... 11 3.1.4. MEVCUT TAŞKIN TEHLİKE HARİTALARI VE MODELLEME YÖNTEMLERİ GİBİ DİĞER VERİ TÜRLERİ... 13 3.1.5. BATI KARADENİZ HAVZASINDAKİ UYGULAMA... 13 3.2. İLERİDE MEYDANA GELEBİLECEK POTANSİYEL TAŞKINLARIN OLUMSUZ SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİNE İLİŞKİN BASİTLEŞTİRİLMİŞ METODOLOJİ... 16 4. POTANSİYEL CİDDİ TAŞKIN RİSKİ TAŞIYAN ALANLAR IN BELİRLENMESİNE İLİŞKİN METODOLOJİ... 21 5. POTANSİYEL CİDDİ TAŞKIN RİSKİ TAŞIYAN ALANLARIN SONUÇLARININ SUNUMU... 22 6. TAŞKIN RİSKİ ÖN DEĞERLENDİRMESİ RAPORU... 27 7. TRÖD NİN AB YE RAPOR EDİLMESİ... 27 7.1. REFERANSLAR... 28 EK S1: TRÖD VERİ TABANININ VERİ İÇERİĞİ... 29 i
ŞEKİLLER TABLOSU Şekil 1: Taşkın direktifinin uygulanma aşamaları... 3 Şekil 2: Taşkın Riskinin Belirlenmesi... 3 Şekil 3: TRÖD için kullanılan risk hafızası... 5 Şekil 4: Sonuç kategorileri ve ilgili göstergeler... 7 Şekil 5: Bir nehir ovası diyagramı - (kaynak: http://www.penn.co.lancaster.pa.us)... 9 Şekil 6: Nehir birimlerinin şematik diyagramı... 10 Şekil 7: Hidrolojik D8 algoritmasının şematik diyagramı... 10 Şekil 8: EXZECO : (a) yatay kesit görünümü; (b-c) üstten görünüm; (d) b-c gösterim... 11 Şekil 9: Pilot bölgede su tutma alanı 40 km2 den büyük olan nehir ağı... 12 Şekil 10: Ekstrem taşkınlar esnasında su seviyesinin durumunu simule eden yeni yüzeyin oluşturulması: a) su seviyesi yüksekliği için sabit değerin kullanılması; b) iki farklı değerin kullanılması... 12 Şekil 11: Yağış-akış modeli diyagramı... 13 Şekil 12: Exzeco yöntemine göre muhtemel taşkın alanları... 14 Şekil 13: Su seviyesi yükseltme yöntemine göre taşkın riski taşıyan alanlar... 15 Şekil 14: Alüvyon alanları yöntemine göre taşkın alanları... 15 Şekil 15: Batı Karadeniz pilot havzasında Corine Arazi Örtüsü sınıflandırmasına göre yüksek yoğunluktaki alan örneği... 17 Şekil 16: Muhtemel taşkın alanlarında kalması beklenen nüfus... 18 Şekil 17: Muhtemel taşkın riski altındaki yapılar... 18 Şekil 18: Muhtemel taşkın alanlarında kalması beklenen ekonomik aktivite alanları... 20 Şekil 19: Muhtemel taşkın alanlarında kalması beklenen ekonomik aktivite alanları... 20 Şekil 20: Özellikle TRÖD süreci için olmak üzere, Taşkın Direktifi kapsamında üretilen çıktılar... 21 Şekil 21: Rhine Nehir Havzasında Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar... 23 Şekil 22: Tuna Havzasında Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar... 23 Şekil 23: Fransa da Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar... 24 Şekil 24: Batı Karadeniz de Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar... 24 Şekil 25: Potansiyel yüksek taşkın riski taşıyan alanlar... 25 Şekil 26: Taşkın Riskiyle Ilişkilendirilen Nehirlerin Seçimi... 26 KISALTMALAR LİSTESİ YTO CLC SYM AÇA AB TD CBS TRÖD QA/QC NHB Yıllık Taşkın Olasılığı Corine Arazi Örtüsü Sayısal Yükseklik Modeli Avrupa Çevre Ajansı Avrupa Birliği Taşkın Direktifi Coğrafi Bilgi Sistemi Taşkın Riski Ön Değerlendirmesi Kalite Güvencesi / Kalite Kontrol Nehir Havzası Bölgesi ii
GIRIŞ Kılavuzun Amacı Bu kılavuzun amacı taşkın riski ön değerlendirmesi (TRÖD) sürecinde Türkiye deki yetkilileri desteklemek ve yardımcı olmaktır. Bu belge 2007/60/EC sayılı Direktifin 2. Bölümünde yer alan gerekliliklerin yerine getirilmesi için gerçekleştirilmesi gereken başlıca kilit aşamalara odaklanmaktadır. TAŞKIN DİREKTİFİNDE İLGİLİ MADDELER Bölüm II Madde 4 1. Üye devletler, her bir nehir havza bölgesi veya madde 3(2)(b) de belirtilen yönetim birimi veya kendi bölgelerinde yer alan uluslararası nehir havza bölgesi için bu maddenin 2 nci paragrafındaki hükümlere uygun olarak bir Taşkın Riski Ön Değerlendirmesi yapacaklardır. 2. Uzun vadedeki gelişmelere ilişkin kayıtlar, çalışmalar vb. mevcut veya kolay erişilebilir bilgiler kullanılarak ve iklim değişikliğinin taşkın oluşumu üzerindeki etkileri göz önünde bulundurularak potansiyel risklerin değerlendirilmesi için taşkın riski ön değerlendirmesi yapılacaktır. Bu değerlendirmeler en az aşağıdaki hususları kapsamalıdır: (a) Havza, alt-havza sınırlarını ve varsa kıyı alanlarını içeren, topografya ve arazi kullanımlarını gösteren uygun ölçeklerdeki nehir havza bölgeleri haritaları; (b) Geçmişte meydana gelmiş ve insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetlere önemli derecede olumsuz etkileri olan taşkınlar ile gelecekte gerçekleşme ihtimali bulunan taşkınlar tanımlanmalı ve taşkının büyüklüğü, izlediği yol ve sebep olduğu olumsuz etkilerin değerlendirilmesi ile ilgili bilgiler eklenmelidir. (c) Geçmişte meydana gelmiş önemli taşkınlar tanımlanmalı ve benzer olayların gelecekte de yol açabileceği olumsuz etkiler öngörülmelidir. Aynı zamanda, üye ülkelerin kendilerine özgü ihtiyaçlarına bağlı olarak, aşağıdakileri içermelidir: (d) Gelecekte meydana gelebilecek taşkınların insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz etkilerinin mümkün olduğunca bölgenin topoğrafyası, su kütlelerinin konumu, taşkın ovalarının doğal su tutma bölgeleri olması, mevcut insan yapımı taşkın önleme yapılarının etkinliği, yerleşim alanlarının konumu, ekonomik faaliyet bölgeleri ve iklim değişikliğinin taşkın oluşumları üzerindeki etkisi gibi uzun vadeli gelişmeleri içeren genel hidrolojik ve jeomorfolojik özellikleri de dikkate alınarak değerlendirilmelidir. Madde 5 1. 4. maddede belirtilen Taşkın Riski Ön Değerlendirmesine dayanarak, üye devletler her bir nehir havzası bölgesi veya madde 3(2)b de belirtilen yönetim birimleri veya kendi bölgelerinde yer alan uluslararası nehir havza bölgeleri için, potansiyel ciddi taşkın riskinin olduğu ya da olabileceği bölgeleri belirleyeceklerdir. 2. Uluslararası nehir havza bölgesi veya madde 3(2)b de belirtilen başka üye devletler tarafından da paylaşılan yönetim birimlerine ait birinci paragraftaki tanımlamalar, ilgili üye devletlerle işbirliği içinde belirlenecektir. 1
Taşkın Direktifine Giriş TAŞKIN DİREKTİFİNDE İLGİLİ MADDELER BÖLÜM I GENEL HÜKÜMLER Madde 1 Bu direktifin amacı; taşkın riski değerlendirmesi ve yönetimi için topluluktaki taşkınların insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılması için bir çerçeve oluşturmaktır. Madde 2 Bu direktifin amacına yönelik, 2000/60/EC sayılı direktifin 2 nci maddesindeki nehir, nehir havzası, alt-havzalar ve nehir havza bölgesi tanımlarının yanında, aşağıdaki tanımlar uygulanmaktadır: 1. Taşkın : normal olarak suyla kaplı olmayan kara parçasının su tarafından geçici olarak kaplanması anlamına gelmektedir. Bu tanım nehirler, yamaç selleri ve Akdeniz e özgü geçici akarsular ve kıyı bölgelerindeki deniz taşkınlarını kapsamakta olup kanalizasyon sistemlerinden kaynaklanan su baskınlarını içermemektedir. 2. Taşkın Riski : taşkın meydana gelme ihtimalinin ve taşkınların insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerindeki potansiyel olumsuz sonuçlarının birleşimidir. 2
Şekil 1 de görüldüğü üzere, Taşkın Direktifi, 6 yıllık taşkın riski yönetimi döngüsü içerisinde 3 faaliyet aşaması ortaya koymaktadır. Bu belge, ilk aşamanın uygulanmasına yönelik bir kılavuz belgesidir: Bu kılavuzun kapsamı Şekil 1: Taşkın direktifinin uygulanma aşamaları Taşkın riski ile taşkın tehlikesi farklı kavramlardır. Taşkın tehlikesi, genellikle taşkının yayılma alanı ve derinliği ya da akış hızını içeren yalnızca taşkının büyüklüğü ya da ciddiyetini tanımlamakta ve hasarla ilgili herhangi bir unsuru kapsamamaktadır. Şekil 2: Taşkın Riskinin Belirlenmesi Yıllık Taşkın olasılığı (YTO) herhangi bir yılda taşkının meydana gelme olasılığını belirtmektedir. Taşkın olasılığı yüzdelik şeklinde ifade edilmektedir. Örneğin, herhangi bir yılda meydana gelme olasılığı %1 olarak hesaplanan büyük bir taşkın %1 YTO şeklinde ifade edilmektedir. %1YTO, Ortalama Tekrarlama Aralığı (tekerrür sıklığı) 100 yılda 1 veya Q100 olayı olarak da bilinmektedir. 3
1. TAŞKIN RİSKİ ÖN DEĞERLENDİRMESİ TRÖD, Taşkın Direktifinin ilk uygulama aşamasının mevcut veya kolay erişilebilir bilgilere dayanılarak gerçekleştirilmesidir. Bu aşamada, Türkiye deki birçok farklı kuruluştan alınan bilgiler bir araya getirilmelidir. 1.1. Taşk ın Riski Ön Değerlendirmesi (TRÖD) Nedir? TRÖD önemli tarihi taşkın olaylarını gözden geçirmeyi ve ileride meydana gelebilecek taşkınların potansiyel olumsuz etkilerini değerlendiren kapsamlı bir ön tarama çalışmasıdır. TRÖD nin maksadı Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanları belirlemektir. TRÖD, ayrıca Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar için hazırlanan taşkın tehlike ve taşkın risk haritaları gibi taşkın direktifinin uygulanmasının daha ileri aşamalarının da temelini oluşturmaktadır: 1.2. İstisna Maddeleri Üye Devletler Madde 4 de belirtilen taşkın riski ön değerlendirmesini aşağıda özellikleri verilen havza, alt havza ve kıyı bölgeleri için uygulamama kararı verebilmektedirler: 22 Aralık 2010 tarihinden önce risk değerlendirmesi yapılıp potansiyel ciddi taşkın riski taşıdığı ya da taşkın olasılığı taşıdığı sonucuna varılan ve bu sebeple Madde 5(1) kapsamına alınan bölgelerde veya 22 Aralık 2010 tarihinden önce taşkın tehlike haritaları ve taşkın risk haritalarının hazırlanmasına ve bu Direktifin ilgili hükümleri uyarınca taşkın riski yönetim planlarının oluşturulmasına karar verilen bölgeler. 1.3. TRÖD ve Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların Belirlenmesi Taşkın Direktifinde bu kısımla ilgili olan referans BÖLÜM II- Taşkın Riski Ön Değerlendirmesi nde mevcuttur. (Madde 4 ve Madde 5). Taşkın Riski Ön Değerlendirmesi ve Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların belirlenmesi farklı adımları içermektedir. Bu adımlar aşağıda ayrıntılı bir şekilde verilmiştir: Tarihi taşkınlarla ilgili bilgilerin toplanması; Mevcut kayıtlardan elde edilen veriler ve geçmişte söz konusu havzada meydana gelmiş taşkınlara ilişkin raporlar ortak bir yapı sayesinde bir araya getirilmektedir. Ciddi tarihi taşkınların belirlenmesi: Ciddi tarihi taşkınlar metodoloji yardımıyla seçilmektedir. İleride meydana gelebilecek taşkınların potansiyel olumsuz etkilerinin değerlendirilmesi: Potansiyel taşkın alanları CBS araçları ve basitleştirilmiş süreçlerle belirlenmektedir (bu aşamada zorunlu olmamakla birlikte bu maksatla modelleme kullanılabilmektedir). TRÖD nin hazırlanması ve potansiyel ciddi taşkın riski taşıyan alanların belirlenmesi: Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlar, önemli tarihi taşkınlar, ileride meydana gelebilecek muhtemel taşkınlar ve bunlara ilişkin seçilen göstergelerin değerlendirilmesiyle belirlenmektedir. 4
1.4. TRÖD ve Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanlara İlişkin Yaklaşımlar Taşkın Direktifi ülkelere çok geniş seçenekler sunmakta olup kısıtlayıcı bir nitelik taşımamaktadır. TRÖD nin tamamlanması için çeşitli yaklaşımlar kullanılabilmektedir. Elbette her yöntemin avantajları ve dezavantajları vardır ve yöntemler mevcut veri ve bilgilere bağlı olarak seçilip uygulanabilmektedir. En iyisi ise bazı yöntemleri birleştirip, birbirini tamamlar nitelikteki olanları birlikte kullanmaktır. Söz konusu yöntemler aşağıdakilere dayanmaktadır: Tarihçe çalışması: geçmişteki taşkın olaylarının analizi sayesinde (Şekil 3) mevcut riskle ilgili bilgi sahibi olmak mümkündür. Bu, tarihi taşkın alanlarına ilişkin tehlike bilgisi ve/veya etkilenebilecek unsurlara (göstergeler) ve taşkınların sonuçlarına ilişkin bilgiler gibi tarihi verilerin kullanılmasını gerektirmektedir. 3-Önemli tarihi taşkınların belirlenmesine ilişkin metodoloji başlıklı bir sonraki paragrafta bu tür bir çalışma geliştirilmiştir. Geçmişteki su seviyeleri Şekil 3: TRÖD için kullanılan risk hafızası İlerideki taşkınların potansiyel olumsuz sonuçlarının değerlendirmesi için CBS yaklaşımı: CBS ve ilgili veri tabanları, risk göstergelerini oluşturmak amacıyla oldukça basitleştirilmiş bir tehlike haritasını arazi-kullanımı veri tabanıyla birleştirerek bir risk yaklaşımı değerlendirilmesinin yapılmasına imkan sağlamaktadır. Oldukça basitleştirilmiş tehlike haritalarının değerlendirilmesi ileride meydana gelebilecek taşkınların potansiyel olumsuz sonuçlarının değerlendirilmesine ilişkin metodoloji başlıklı bir sonraki kısımda yapılmıştır. TRÖD ve Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların belirlenmesi arasındaki bağlantı düşünüldüğünde, TRÖD nin Potansiyel Ciddi Taşkın Riski Taşıyan Alanların hedefi göz önünde bulundurularak yapılması gerekmektedir. 5