S E R İ ü C İL T 3 ^ SA Y I i 1985 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

S E R İ ü C İL T 3 ^ SA Y I i 1985 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

ARAZİ YÜZEYİNDEKİ ISI FARKLARINDAN YARARLANILARAK, TARAN SULARI BULUNABİLİYOR Prof. Dr. Tahsin TOKMANOĞLU 1 K ı s a Ö z e t Uçaklardan ve uydulardan çekilen fotoğraflardan ve U zaktan A lgılam a Tekniklerinden yararlanılarak, arazilerin özellikleri ve üzerlerinde bulunan bütün objeler incelenebildiği gibi, içersindeki maden varlıkları ve yeraltı su la n da incelenebiim ektedir. Ö zellikle kurak yörelerde yaşıyan insanlar, hem kendilerinin ve hayvanlarının gereksinm elerini karşılam ak, hem de daha kaliteli ve yeterli m iktarda ürün yetiştirebilm ek için, bol su bulm ak zorundadırlar. A razi yüzeyinde akan sular yeterli olm adığından toprak altındaki suları bulm ak ve yukarıya çıkartm ak g e rekli olm aktadır. U çaklardan ve uydulardan yapılan incelem eler, bu konuda da çok yararlı olm aktadır. N em li toprak, içersinde su bulunan toprak dem ektir ve güneş karşısında, kuru toprak kadar ısııım am aktadır. N em a lt tabakalarda da olsa, ısı nem li toprağın yüzeyhıdeki ısıdan daha azdır. Çok küçült olan bu ısı farkları dahi, U zaktan A lgılam a T ekniği sayesinde saptanabilm ekte sonra da bunlardan yararlanm a yoluna gidilm ektedir. Toprak altındaki suyun hareketleri de, bu teknik sayesinde saptanabilm ektedir. A razideki ısı farklarım gösteren haritalar yapılabildiği gibi, arazideki farklı m anyetik güçleri gösteren haritalar da, böylelikle toprak a l tında bulunan ve m iknatis özelliği gösteren m adenler de ortaya çıkarılabiknektedir. Toprak yüzeyindeki ısı ile, taban suyunun derinliği arasında bir bağıntının bulunduğu da son yıllarda ortaya çıkarıldı. Bu iş yapılırken, yüzeyde yansıyan ışınların ve havadaki sıcaklığın etkileri giderilm ektedir. B öylelikle hem taban suyunun yeri hem de derinliği bulunabilm ektedir. Türkiye gibi ekonom isi tarım a dayalı ülkelerde, taban sularının yerlerinin bulunm ası ve bunlardan yararlanm anın sağlanm asının ne kadar önemli olduğunu belirtm eye gerek yok. İleri ülkelerdeki bu gelişm eleri,, yalandan izlem em iz ve ülkem ize getirm em iz, topraklarım ızdan tam olarak yararlanabilm em iz ve böyleliklede ekonom im izi geliştirm em iz için şarttır. 1 I.Ü.O.F. Geodezi ve Fotogram etri Bilim Dalı. Yayın Kom isyonuna Sunulduğu T a rih : 19.2.1986

2 T A H S İN TOKM ANOĞLU G İR İŞ T o p ra k ta k i ısı, m eteorolojik o lay lara bağlı o la ra k d eğiştiği ğibi, to p ra k içindeki ve altın d ak i v a rlık la ra ve o lay lara d a bağ lı o la ra k değişm ektedir. Ö rneğin to p ra ğ ın içindeki veya altın d ak i suyun h a re k e ti ve ısısı yüzeyindeki ısıyı e tk ilem ek tedir. K u ru b ir to p rak, çabuk ısın m ak ta ve çabuk so ğ u m ak tad ır, f a k a t ay n ı yapıdaki nem li b ir to p ra k y av aş ısın m ak ta ve y av aş so ğ u m ak tad ır. D enizlerle k a ra la r a ra sındaki fa rk la r, aynen b u ra la rd a d a görü lm ek ted ir. Y alnız b u rad ak i fa rk d ah a k ü çü k tü r, in sanların duyu o rg a n la rı ile sa p ta n a m a m a k ta d ır, a n cak çok d u y arlı a le t lerle sap tan ab ilm ek ted ir. B u aletlere «R a d y o m e trik T erm om etre» d enilm ektedir, bir kaç y ü z m e tre u za kta n, 0,01 derecelik ısı fa rkla rın ı sa p tayabilm ektedirler. R ad y o m etrik T erm om etrelerden y a ra rla n ıla ra k, a razilerin «Isı fa rk la rın ı g ö stere n h a rita la r» y ap ılm ak tad ır. E ş it zam an ara lık la rile yap ılan bu h a rita la r birbirile k a rş ıla ş tırıla ra k y o ru m lanm ak tad ır. A ynı şekilde arazilerin m a n y e tik güçlerini göste re n h a rita la r d a y ap ılm ak tad ır. Is ı fa rkla rın ı g ö steren haritalardan, taban suları, m a n y e tik güçleri gösteren haritalardan da, to p ra k altında bulunan ve m a n y e tik gü cü (m ık n a tıs özelliği) bulunan m aden ya ta k la rı m eydana çıka n la b ilm ekted ir. T o p ra k ta k i nem in bol ve devam lı olm ası halinde, yüzeyde çeşitli b a ta k lık b itk ileri veya çok su istey en b itk iler to p la n m a k ta ve d iğ erlerin i k a ç ırm a k ta d ır. Bu duru m d a ta b a n suyunun sa p ta n m a sın a y ard u n cı o lm ak tad ır. T ab an suyunun d u r g u n v eya h a re k e tli olm ası, yüzeydeki b itk i ö rtü sü n ü büyük ç a p ta etkiler. T aban suyunun h arek eti, y a ta y olabildiği gibi düşey de olabilm ektedir. T ab an suyundaki yıllık h a re k e tle r sap tanab ild iğ i taktird e, y a ra rla n m a olanağı b u lu n m ak tad ır. Taban su yu n u n b ü y ü k bir doğal k a y n a k olduğunun bilinm esi ve özelliklerinin saptanm ası zorunludur. T ab an suyu fa z la olduğu ta k tird e, hem k a y n a k şeklinde bazı yerlerden dışarı fışk ırır hem de, to p ra k yüzeyinde çok su seven b itk ilerin to p lan m asın a sebep olur. A y rıca açılan k u y u la ra çok m ik ta rd a su to p lan ır. K u y u lard ak i su yükseklikleri, t a ban su y u n d ak i yükselip alçalm aları b elirtir. T ab an suyunun çok olduğu bölgelerde, su sık ın tısı çekilm ez, bu nedenle de su suzluk problem i y o k tu r. Ö nem li olan; taban su yunun az olduğu ve su su zlu ğ u n büy ü k bir problem olarak ortada durduğu bölgelerde, az olan ta b a n su y u n u bulup m eyd a n a çıkarabilm ekdir. B unun için, son y ılla rd a arazid ek i k ü ç ü k ısı fa rk la rım sa p ta m a ve y ıl boyunca bu fa rk la rd a k i değişm eleri o rta y a ç ık arm a yoluna gidilm ekted ir. B u nedenlerle, arazid ek i ısı fa rk la rım sü ra tli b ir şekilde sa p ta m a ve h a rita la ra işlem e tekniği, d iğ er b ir deyim le; «A ra zid e k i ısı fa rk la rın ı gösteren harita y a p m a te k n iğ i» son yıllarda b ü yü k önem ka za n m ıştır. B u te k n ik sayesinde, d ünyanın sü ra tle a rta n n ü fu su n a daha fa zla besin y e tiştire rek yardım cı olm aya çalışılm a kta d ır. 1969 yılında, te rm a l en frared (Isı fa rk la rın ı sa p ta y a n kızılötesi) ışın lar ile çekilen özel fo to ğ ra fla rd a n y a ra rla n ıla ra k, to p ra k yüzeyine y ak ın ta b a n su ların ın b u lunabileceği kesinlikle anlaşıldı. 1972 yılında y ap ılan bilim sel a ra ş tırm a la r sonunda, sab ah ley in güneş doğm adan önce ra d y o m e trik te rm o m etre ile ölçülen to p ra k ısısı ile su b itk ilerin in sık lığ ı ara sın d a b ir b ağ ın tın ın bulunduğu sap tan d ı. 1978 yılında, to p ra k y ü ze y in d e k i ısı ile, taban su yu n u n derinliği arasında bir bağıntının bu-

T A B A N S U L A R IN IN A R A N M A SI 3 lıınduğu, y ü zeyde ya n sıya n ışınların ve h avadaki sıca klığ ın etkileri giderilerek hu bağıntının ortaya çıkarılabileceği, bilim sel olarak kanıtlandı. Y üzeyde y an sıy an ışın la rın ve sıcak lığ ın e tk ileri giderilebilm ekte f a k a t b u h a rla şm a sü ra tin d e k i değişikliğin e tk isi giderilem em ektedir. A razi yüzeyindeki ısı fa rk la rın d a n y a ra rla n a ra k, ta b a n su ların ı m eydana ç ık a rtm a k am acile, N isan 1978 de A m erik a B irleşik D evletlerinde özel b ir uydu yapılm ış ve fırla tıla ra k d ünya çevresinde b ir yörüngeye y erleştirilm iştir. B u u y d u y a y erleştirilen rad y o m e trik term o m etreler yardım ile, arazid ek i ısı fa rk la rı s ü ra tli ve duyarlı b ir şekilde ölçülerek h a rita la ra işlenm ektedir. A ynı yere a it, d eğ işik zam a n lard a yapılm ış h a rita la r birb irile k a rş ıla ş tırıla ra k, ta b a n su ların ın y erleri b u lunm ıya çalışılm ak tadır. A tılan bu özel uydunun R ad y o m etrik T erm o m etre a y g ıtın d a 2 kanal b u lu n m aktad ır. B irinci k a n a l 0,55-1,1 m ikron boyundaki ışın larla, ikinci k a n a l ise 10,5-12,5 m ik ro n boyundaki ışın larla çalışm ak tadır. U ydunun d ü n y ad an uzaklığı 620 K m. dir, güneşe göre a y arlan m ıştır, d aim a güneş ile d ü n y a a ra sın d a b u lunm a k ta d ır. B irinci k a n a h n saptayabildiği en k ü ç ü k b o y u t (resolution) 500X 500 m. ikinci k a n a lm k i ise 600ıX600 m. dir. S istem 10 derece ısıda 0,4 d erecelik ısı fa rk ım saptayab ilm ektedir. U çuş şeridinin (ta ra m a şeridinin) g enişliği 716 K m. dir. B ir uçuş şerid i içersine g iren arazilerd ek i yerel s a a t 2.301 ile 13.30 ara sın d a değişm ektedir. U ydu b ir g eçtiğ i yerden 5-1 6 gün so n ra te k r a r g eçm ektedir. Bu sü re yerin enlem derecesine göre değişm ektedir. A şağ ıd a bu özel uydu ile y ap ılan çalışm alardan b ir ö rnek b u lu n m ak tad ır. Ç A LIŞM A A L A N I VB U Y G U L A N A N Y Ö N TEM Ç alışm a alanı, A m erik a B irleşik D evletlerinde, G üney D a k o ta E y aletin d ek i B ü y ü k Sioux Irm a ğ ı h avzasın d a b u lu n m ak tad ır. A ra z i yüzeyi genel o larak, jeolojik d e virlerden b iri olan G lasiye devrinde o luşm uştur. G lasiyelerin sü rü k led iğ i ve son n o k ta d a b ıra k tığ ı k ü tle le r çah şm a alan ı içinde b u lu n m ak tadır. S u larla y ık a n a n ve t a şm an to p ra k la rın b ir k ısm ı da, gene çah şm a alanın ın içinde depo edilm iştir. T aban suyunun b ü y ü k çoğunluğu, yüzeyde a k a n su la rm to p ra k içersinde sızm asile oluşm u ştu r. Ç alışm a alan m d ak i ta b a n suları, glasiy elerin g etird iğ i k ü tlelerin içersinde ve yüzeyinden en fa z la 10 m. derin lik te b u lu n m ak tad ır. K azıldığında k u m ve çakıl ç ık m a k ta k o lay lık la da su y a ulaşılm ak tad ır. B ü y ü k Sioux ırm a ğ ı havzasında, erozyon sonucu oluşan to r tu l k ü tle le r b ulunduğu gibi, to p ra k yüzeyine çıkan su ların m ey d an a g e tird iğ i çeşitli şekillerde bulunm a k ta d ır. B a h a rın ilk günlerinde eriyen k a rla rın ve y a ğ a n y ağ m u rla rın g etird iğ i su lar, çeşitli su b itk ilerin in büyüm esine neden olm ak tad ır. H avzadak i ta b a n suyu, m a rt, n isa n ve m ay ıs a y la rm d a en y ü k sek düzeydedir, h a z ira n d an eyül e k a d a r g e çen sü re içinde de en a lç a k düzeylere inm ektedir. H av zan ın alç a k k ısım ların d ak i to p ra k la r iyi b ir şekilde d ren e edilm em ektedir, y a m a ç la rın d ren ajı ise çok iyidir. E n çok y etiştirilen ta rım ü rü n le ri yulaf, buğday, arp a, m ısır, so y a fasulyası, k ışlık o t ve yazın yedirilen d iğ er o tlard ır. H av zad aki ta b a n su ların ın yüksek lik lerin i ölçm ek am acile, Jeo lo jik Ö lçm eler dairesi ta ra fın d a n b ir çok k u y u açılm ıştır. Bu k u y u la rd a y ap ılan ölçm eler say esin de ta b a n su y u n u n yıl içindeki değişm eleri sa p ta n m a k ta d ır. Bu k u y u la r ra stg e le y e r lerde açılm am ıştır, y u k a rd a özellikleri açık lan an Ö zel uydu a ra c ılığ ı ile, ta b a n su

4 T A H S İN TOK M A NO ĞLU yu n u n bulunduğu an laşılan yerlerde açılm ıştır. Önce ısı fa rkla rı ölçülerek haritalar ya p ılm ış v e bu h a rita la r yo rum lanarak taban sularının bulunabileceği yerler sa p tan m ış, daha sonrada buralarda ku y u la r açılm ıştır. Ç alışm a alan ın ı k ap lıy an bitk i ö rtü sü n ü n özelliklerini sa p ta m a k am acile, siste m a tik şekilde denem e a la n la rı alınm ış ve h e r birinin 1 m. y ü k sek lik ten 35 m m lik ren k li fo to ğ ra fla rı çekilm iştir. Önce, çalışm a alan ın ın h a rita sın ın üzerine b ir n o ktalı şaplon (k a re li g rid ) y erleştirilm iş ve n o k ta la rın arazid ek i k a rş ıtla rı b u lu n a ra k fo to ğ ra fla rı çekilm iştir. Bu fo to ğ rafların herbirinde, denem e alan ın ın k ap alılık o ran la rı sa p ta n m ıştır. U zun boylu b itk ilerin bulunduğu yerlerde, fo to ğ ra f çekilm em iş, arazid e çıplak gözle k ap alılık o ram tah m in edilerek y azılm ıştır. Bu şekilde to p lanan bilgilerden y a ra rla n ıla ra k, çeşitli a ra z i k u llan m a şekillerinin h e r birine a it b ü yüm e eğ rileri çizilm iştir. Ş aplondaki k arelerd en b ir te k a razi kullanm a, şekline isab et eden çok azdır. G enellikle k arelerin h e r birine 2 veya d ah a fazla a ra z i k u llan m a şekli isab et etm iştir. Şekil No: 1. Denemenin ya pıld ığ ı yeri ve çevresini gösterir harita. Deneme Güney Dakota eyaletinde. Büyük Sioux ırmağı havzasındaki bataklık alanlarda yapılm ıştır. Halitadaki noktaların bulunduğu yerler, Amerika Jeolo jik Ölçme D airesinin açtığı sondaj kuyularını gösterm ektedir. Gri yerler b ata klık, beyazlar da sırt ve yam açlardtr. Çizelge N o: 1 de B rooking şehrine a it 5 k a ren in R ad y o m etrik sistem le s a p ta n an ısıları ve h an g i a ra z i k u llan m a şekillerine g ird ik leri görü lm ek ted ir. Ç izelgedeki form üller, k a re le rin tam am ın ı k a p sa m a k ta d ır, a ra z i k u llan m a şekli de R ad y o m etrik sistem den çıkan g ri ren k li h a rita d a n alın m ıştır. R ad y o m etrik sistem in verdiği ısı dereceleri, önce h av a k o şu lların a g öre düzeltilm iş, so n ra çizelgeye y azılm ıştır. D ü zeltm e işlem inde de G üney D ak o ta eyaletin in O rta ve g üney doğu k ısım ların ı kaplıyan M issuri ırm ağ ın d a ve b arajın d a y ap ılan ölçm elerden y a ra rla n ılm ıştır. B itkiler içersine g iren ışın lar dolayısile de bir düzeltm enin y ap ılm ası gerekirdi, f a k a t çok k ü çü k olduğundan bu düzeltm e y ap ılm am ıştır. K arelerd en herb irin d eki a ra z i k u llan m a şekilleri ve k a re alan ın a o ra n la rı 13 M ayıs 1978 günü, L a n d sa t uydusunda çekilen ren k li fo to ğ ra fla rın incelenm esile ve b ir k u y u d a v eya b ir k a y n a k ta yapılan gözlem lere d a y a n ıla ra k sa p ta n m ıştır. K a re

T A B A N S U L A R IN IN A R A N M A SI 5 lerin herbirindeki, a razi k u llan m a şekillerinin, k a re alan ın a o ran ı ve aynı a ra z i k u l lan m a şeklinin çeşitli k arelerd ek i o ran ların ın o rta la m a la rın ı g ö steren eğ riler çizilmiş, denklem leri de hesap lan m ıştır. Taban Suyunun U^z-rûr-ıUyı Şekil No: 2 5 Haziran 1978 günü saat 1.30'da yaptlan ölçüleıe göre bulunan, regresyon doğrusunu ve noktaların dağılışını gösteren şekil. Doğrunun denklemi Y = 27.37-(-0.89 X dir, varyansı da r2=q.35 dir. Bu g ra fik le r yılın çeşitli günleri için a y rı ay rı çizilm iştir. Çizelge No: 1 Isı fa rkla rın ı saptayan haritalardaki karelerile, Taban suyuna ilişkin a naliklerin sonuçlarını gösteren çizelge. G ün S a a t G ö rü n tü n ü n Sim gesi 5 H aziran 1978 13.30 AA0040-195 00 13 T em m uz 1978 13.30 AAC070-195 70 13 T em m uz 1978 2.30 AA0078-000 20 8 A ğustos 1978 13.30 AAC104-194 00 4 E ylül 1978 13.30 AA0131-194 20 SONUÇ VE YORUM E vvelce y ay ın lan an broşürlerde, B üyük Siox ırm ağ ın ın h av zasın d a düz a la n la r da, derinliği 3,0 olan ta b a n suyu ile 0,5 m. d erin lik tek i to p ra k ısısı a ra sın d a yakın b ir ilişkinin bulunduğu (r = 0,68) bildirilm işti. 1979 yılında y ay ın lan an broşürden

6 T A H S İN TOKM A N O Ğ LU so n ra ölçülere ve incelem elere devam edilm iş ve 5 m. ye k a d a r inen ta b a n suyu ile 0,5 m. d erin lik teki to p ra k ısısı arasın d a k i ilişk iler sa p ta n m ıştır. Y am açlard a ve s ırtla rd a k i ta b a n su ların ın derinliği genellikle 9 m. dir, ve 0,5 m. d erin lik tek i to p ra k ısısı ile h erh angi b ir ilişkisi b u lu n m am ak tad ır. Ö zet o larak ; a şa ğ ıd a açık lan an çalışm a sonuçları, 5 m. den d ah a derindeki ta b a n su ların ı k ap sam am ak tad ır. 1972 yılında y apılan a ra ş tırm a la r sonunda; gündüz çekilen ren k li te rm a l fotoğraflarile, ta b a n su y u ve to p ra k ısısını etkiliyen d iğ er fa k tö rle r ara sın d a bir ilişkinin bulunduğu sa p ta n m ıştır. T o p rak ısısını etkiliyen d iğer fa k tö rle r; b itk i örtüsünün, sık lık derecesi ve d iğ er özellikleridir. B itki ö rtü sü to p ra k ta k i evoprasyonu ve tra n s- p rasy o n u etkilem ek te, ısının fa rk lıla şm a sın a neden o lm ak tad ır. D iğer fa ktö rlerin e tkileri giderilerek, taban su yu n u n derinliği ile to p ra k ısısı karşılaştırıldığında ya k ın bir ilişkin in bulunduğu sa p ta n m a kta d ır. Çizelge N o: 2 de bu ilişkilere a it de- Şekil No: 3 13 Temmuz 1973 günü saat 13.30'da yapılan ölçülere yöre bulunan, regresyon doğrusunu ve noktaların dağılışını gösteren şekil. Doğrunun denklemi Y = 27.01 _)_0,91 X dlr, varyansı da r2= 0,35 dir. ğ erler görü lm ek ted ir. Çizelge 2 deki denem elerin gün ve saatleri, Çizelge 1 dekinin aynıdır. S a a t 13.30 d a yap ılan ölçüler de, y u k a rd a b elirtilen ilişki b u lu n m am ak tadır. Ç ünkü, bu s a a tte y ap ılan ölçüler; ö rtü y ü o lu ştu ra n b itk ilerin tü rlerin e, k a rışım o ra n la rın a ve to p rağ ın özelliklerine göre çok değişm ekte, ta b a n suyu derinliğinin etk isi y o k denecek k a d a r k ü çü k k a lm a k ta d ır. K arelerin h e r birindeki, b itk i tü rle rin in alan ların ın k a re a la n la rın a o ra n la rı % 10 ile % 95 a ra sın d a değişm ektedir. Çizelge 2 deki değerler, öğlen saatin d ek i ölçülere a ittir, bu nedenle de vary an s k a t sa y ıla rı k ü çü k tü r.

T A B A N SU L A R IN IN A R A N M A SI 7 Çizelge No: 2 Radyom etrik sistem le saptanan to p ra kta ki ısı fa rkla rile, taban suyu d erin liğ i arasındaki ilişkile rin varyasyon katsayılarını gösteren çizelge. T arih S a a t r 3 13 T em m uz 13.30 0,02 13 Tem m uz 13.30 0,02 S A ğustos 2.30 0,03 4 E ylül 13.30 0,06 5 H a z ira n 13.30 0,02 1972 yılında yap ılan a ra ştırm a la rd a, geceleri y ap ılan to p ra k ısısı ölçm elerinde, b itk ilerin etk ilerin in çok az olduğu d a m e y d a n a çık a rtılm ıştır. B u n a göre; gece y a pılan ölçülerde, to p ra k ısısı sadece ta b a n suyu derinliğinden etk ilenm ektedir. T opra k ısısı ile su b itk ilerin in k ap lad ığ ı alan arasın d a, k o lay lık la saptan abilen b ir ilişki b u lu n m ak tadır. Çizelge 2 nin 3 üncü satırın d a k i değerler, gece s a a t 2.30 d a y ap ı lan ölçülere a ittir. B u rad a d a v ary an sm k ü çük olduğu görü lm ek ted ir. B unun sebebi, ölçülerin yapıldığı Siox ırm ağ ı havzasında ölçü y ap ılan n o k ta la r arasın d ak i to p ra k ısıları a ra sın d a k i fa rk la rın çok k ü çü k (2 dereceden d ah a k ü çük) olm asıdır. Trafc>oıPı Ç u y u r iü O D e r in l r ö j r Şekil No: 4 8 A ğ u sto s 1978 günü saat 13.30'da yapılan ölçülere göre bulunan, regresyon doğrusunu ve noktaların dağılışını gösteren şekil. Doğrunun denklemi Y 26,91-{-1,36 X dir, varyansı da r2= 0,45 dir.

8 T A H S İN TO K M A NOĞLU 1980 yılında y apılan çalışm alar sonunda, b itk i ö rtü sü ile kap lı b ir to p ra k y ü zeyindeki ısının T s = 0,79 T c e,e pc+ 20,35 (D form ülü ile bulunabileceği o rta y a çık arılm ıştır. Bu çalışm aların öncülüğünü A m erik a lı H eilm an ve M oore y ap m ıştır. F o rm üldeki d eğ erler şu n la rd ır : T s i= T o p rak yüzeyindeki ısı (derece cinsinden) T c := R ad y o m etren in verdiği b ir değerdir, to p ra k ve b itk i yüzeyinden yan sıy an ışın lard an d a etkilen m ek ted ir (derece cinsinden) P C = B itk i ö rtü sü n ü n k ap alılık oranı. Y u k arıd aki 1 no. lu form ül, öğle sıcağ ın d a yap ılan ölçülere u y g u lan m ak a m a cile g e liştirilm iştir. T o p rak ısısını etkiliyen b ü tü n fa k tö rle r bu form ülde d ik k ate alın m ak tad ır. Bu fo rm ü l sonucuna göre bulunan, y an i h esap la bulu n an to p ra k ısısı ile ta b a n suyu derinliği ara sın d a yak ın b ir ilişki b u lu n m ak tadır. işekil N o: 2, 3, 4, 5 de bu ilişkiler g rafik le rle gösterilm iştir. Ç izelge N o: 2 deki v ary an slar, 1 no. lu fo rm ü l h esab a k atılm ad an bulu n m u ştu r ve k ü ç ü k tü rle r. G rafik lerin a ltla rın a yazılan v ary a n s d eğerler (r2), 1 no. lu form ül hesab a k a tıla ra k b u lunm uştur. Şekil No: 5 4 Eylül 1978 günü saat 13.30 da yapılan ölçülere göre bulunan, regresyon doğrusunu ve noktaların dağılışını gösteren şekil. Doğrunun denklemi Y =26,20-j-2,03 X dir, varyansı da r2=0,6 4 dür.

T A B A N S U L A R IN IN A R A N M A SI 9 Ç izelge N o: 2 deki değerlerden çok bü y ü k old u k ları g ö rülm ektedir. Y az b aşın d a H aziran ay ın d a ta b a n su ları yüzeye yakındır, to p ra k ısısı d a y ü k sektir. Bu nedenle Ş ekil N o: 2 deki g ra fik y ü k sek ten g eçm ektedir. T em m uz ayında, ta b a n su ları derine inm ekte, b itk i ö rtü sü iyice sık laştığ ın d an to p ra k yüzeyindeki ısı a z a lm a k ta d ır. Bu nedenle Ş ekil N o: 3 deki g ra fik Ş ekil N o: 2 dekine k ıy a sla biraz d ah a aşağ ıd an geçm ektedir. A ğustos ayında, ta b a n suyu d ah a derine g itm ek te, to p ra k yüzeyindeki, h esap la bulunan ısı, b iraz d ah a azalm a k ta d ır. B u d u ru m Ş ekil N o: 4 deki g ra fik te g ö rülm ektedir. E y lü ld e to p ra k ısısı çok d ah a fazla düşm ek ted ir Ş e k il 5 deki g ra fik te de durum görülm ektedir. Şekil No: 6 4 Eylül 1978 günü saat 13,.30'da toprak yüzeyindeki ısı ile, 0-4 cm kalınlığındaki toprak tabakasındaki rutubet oranı arasındaki iliş k iy i gösteren, regresyon doğrusunu ve noktaların d ağılışını gösteren şekil. Doğrunun denklemi Y =34,68 0,16 X dir, varyansı da rt = 0,70 dir. T o p ra k ta k i ru tu b e t o ran ı da, to p rağ ın ısısını etk ilem ektedir. T o p ra k ta k i ru tu b e t o ran ı a rttık ç a ısı düşm ektedir. Şekil N o: 6 d ak i g ra fik bu d u ru m u g ö ste rm e k tedir. 4 E y lü l de y ap ılan ölçülerin çok yönlü reg resy o n analizi yapılm ış ve sonunda T s 26,60 0,05 SW C + 2,50 D (2) fonksiyonu bulu n m u ştu r, Bu fonksiyonun v ary an sı r 2 0,87 dir, içindeki terim lerin a n la m la rı şu n lard ır.

10 T A H S İN TOKM ANOĞLU S W C,= T o p rak yüzeyinde 0-4 cm k alın lığ ın d ak i ta b a k a n ın su oranı. Bu oran hacm e göre sap ta n m a k ta d ır. D T ab an suyunun derinliği (m. cinsinden) T o p ra k ta k i su o ran ı artın ca, to p ra k yüzeyindeki, gündüz sa a tle rin e a it ısı a zalm a k ta d ır. T o p ra k ta k i buharlaşm a, to p rağın ru tu b etin d en olabileceği gibi, yüzeye çok y ak ın olan ta b a n su y u n d an da olabilir. İk isin i birbirinden g ü n lü k ısı ölçm eleri y a p a ra k a y ırt etm ek olanağı b u lu n m am ak tad ır. H a re k e t halindeki cisim ler için geçerli olan a ta le t k u ralı, objelerdeki ısının değişm esi için de geçerlidir. Y ani; b ir objedeki ism in azalm a veya çoğalm a hızı, birden değişm ez. Bu değişm e y av aş y av aş olur. B ir bölgede, toprağı ka p lıya n b itk i örtü sü n ü n, to p r a k ta k i ısıyı nasıl etkilediği sa p ta n a ca k olursa, u ydulara yerleştirilen R a d y o m e trik ısı ölçm e sistem lerinden y a rarlanarak, fa zla derinde olm ayan Taban sularının yerlerini ve n s kadar d erinlikte bulunduklarını m eyd a n a çıka rm a olanağı vard.r. T ab an suyunun to p ra k ta k i ru tu b et o ran ın ı n asıl etkilediği konusu, üzerinde önem le d u ru lm ası gerek en bir konudur. Bu konunun açık lığ a k av u ştu ru lm ası, u y d u lard an y apılacak ölçm elerle, ta b a n sularının bulunm asını d ah a kolay b ir d u ru m a g etire cek tir. T ab an suyunun to p ra k ru tu b etin e e tk ileri konusunda a ra ş tırm a la r y apılm aktad ır. A m erik an U zay A ra ştırm a la rı D airesi N A S A bu a ra ş tırm a la rı özendirm ekte ve d esteklem ektedir. T ü rk iy e gibi ekonom isi ta rım a dayalı ülkelerde, ta b a n sularının yerlerinin bulu nm asının ve bunlardan yararlanm a yoluna girilm esinin ne ka d a r önem li olduğunu b elirtm iye g erek yo k. İleri ü lkelerd eki bu gelişm eleri ya kın d a n izlem em iz ve ülkem ize g etirm em iz, to praklarım ızdan yara rla n m a m ız ve ka lkm a b ilm e m iz için şarttır.