40 41 1.2. Bat D Toplumlarn Modernleme stei Referans noktas olarak bireyin yerine toplumu koyan ve toplumun ileyiinde belli yasalarn olduunu varsayan ve bu yasalarn kefine arlk veren 19. yüzyl sosyolojisi, saf pozitivizme ve onun uzants biyolojik materyalizmin evrimci teorisine, organik analojiye ve toplumsal farkllama ile ilerlemeye bal kalarak, tarihe ve topluma bütüncül bir biçimde yaklamtr. Ansiklopedik bilgilerin artna bal olarak kavramlar gelitiren ve Comte, Montesquieu, Tönnies, Durkheim, Marx, Weber, Simmel ve Pareto gibi birçok aydnn katkda bulunduu 19. yüzyldan 20. yüzyln ilk yarsna damgasn vuran klasik sosyoloji, geleneksel-modern ayrmna girmekle birlikte, bunlarn Bat toplumlarndaki görünümleri üzerinde durmular, Bat d toplumlar için ne anlam ifade ettiklerini sorgulama gerei duymamlardr. 113 Tez çalmasnn tarihî dönemi içinde etkin olan bu sosyolojik anlayn ürettii modernleme olgusu Batl gelimeyle modern olmay özde görmü ve çkarmlarn Bat ile snrlamtr. Toplumsal olaylarn, doa olaylar gibi belli yasalara dayal olarak açklanmas ve yorumlanmas gerektiini savunan pozitivist inanç, kendi özgün artlarnda biçimlenen Bat modernliini dier deiimler için nihaî hedef haline getirdii ve onlarn özgünlüklerini görmezlikten geldii yönünde bugün eletiriye uramakla birlikte 19. yüzyl ve 20. yüzyln ilk yars içinde pozitivizmin ilkeleri hem Batnn kendisinde hem de Bat d toplumlarn elitlerince birer amentü saylyordu. 114 Bat ya göre ve Bat ya inklâplar deerlendirii için Mustafa Ylmaz, ngiliz Basn ve Atatürk ün Türkiyesi, Ankara: Phoenix Yaynlar, 2002, s.87 vd. 113 Klasik sosyolojinin geliimi, öncüleri ve temel tartma alanlar için bkz. Alan Swingwood, Sosyolojik Düüncenin Ksa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat, 1998, s.123 vd. 114 Pozitivist inanç, bilimsel üretilen bilginin gerçek bilgi olduu, rasyonel düünmekle kavranabildii ve deneyim ve mantksal ilemlerle anlalabildiinden dolay denetlenebilir ve genel-geçer bir anlam olduu önermesinden hareket eder. Pozitivist inancn Bacon dan Saint-Simon a kadar bir çok savunucusu olmakla birlikte asl katk Auguste Comte (1798-1857) tarafndan yaplm ve onun adyla birlikte anlmtr. nsanln tarihini teolojik, metafizik ve pozitivist evrelere ayran ve nihaî aamay kendi çann, deneysel bilimlerin ortaya koyduklar bilme imkânlar çerçevesinde, pozitivist evre olduuna dayandran Comte un pozitivist inanc deneyimsel ve tamamlanm epistemolojiye, yöntemlerin öznel birliine, her eyi yasalara dayal açklamaya, doa ve toplum üzerinde mutlak tasarrufa, doa hakimiyeti ve toplumu aklc düzenlemeye, bilgi imkânlarna dayal anlamlar ve deerler sistemi oluturmaya dayanr. Tanrsz bir din olarak savunulan pozitivist inanç, Bat d toplumlarn aydnlarn kendi siyasal amaçlarna uygun düen argümanlar sunmasndan dolay çok cazip gelmitir. Ayn zamanda öncülüünü Fransz pozitivistlerin yapt Avrupal pozitivistler, fikirlerini yaymak ve uygulama imkân bulmak için, Rusya, Avusturya ve Osmanl mparatorluunun yönetici elitleri ile iliki kurmaya çalmlardr. Bu noktadan olmak üzere A. Comte 4 ubat 1858 tarihinde Mustafa Reit Paa ya mektup yazarak slam dininin gerçeklik anlaynn pozitivist inanca geçite kolaylk salayacan telkin etmitir. Mustafa Reit Paa nn Comte a ne cevap verdiini bilemiyoruz. Ancak 26 Austos 1877 tarihinde Fransz pozitivistlerinin Mithat Paa ya benzer nitelikleri olan bir mektup yazdklar ve Mithat Paa nn cevaben slâm dininin terakkiye mani olmad ve Kanun-i Esasî nin kabulünde ulemann desteine iaret edilmitir. Comte ve dier pozitivistlerin mektuplar yönelik Bat d toplumlarn modernleme eilimlerini anlalmasna yardmc olan bu durum ayn zamanda Batnn benzersizliini vurgulamas ve öne çkarmas bakmndan Batllama ile modernlemeyi özde görmeyi salyordu. 115 Bat d toplumlarn modernleme öncüleri, kendi toplumlarnn Bat karsnda geriliinin farknda olan, daha çok yönetici elitlerden çkmtr. Çounlukla seküler eitim alan ve gelenekselle balar zayf olan bu öncüler modernleme yönünde aktif rol oynamlardr. 116 Ancak Bat d toplumlarn siyasal yönetimlerini ellerinde tutan geleneksel hükümranln sahiplerinin bu tür bir eitimden geçmediklerinden ve siyasî meruiyetlerini gelenekselliin güçlü sarmalndan aldklar her zaman göz önünde tutulmaldr. Modernleme arzularnn kökenleri açklanmaya muhtaçtr. 19. yüzyl içinde Rusya, Japonya, Avusturya-Macaristan, Osmanl mparatorluu, ran ve Çin gibi Bat d ve görece bamsz devletlerde güçlü hükümranlk haklar ile donatlm geleneksel iktidarlar vard. Bu yöneticiler kendi iktidarlarn tehdit eden Bat nn artan siyasî, askerî ve ekonomik gücünün farkna varp zorunlu olarak araylara girmilerdi. Yabanc danmanlar ve Bat y görmü veya Bat tipi eitim alm bürokratlarn telkinleri sonucu geleneksel önderler arasndan, süreklilik olmamakla birlikte, modernleme yanls olanlar çkmtr. Çok sayda olmamakla birlikte modernleme taraftar dinî önderler de vardr. Ancak modernlemenin asl önderleri laik ve pozitivist için bkz. lhan Kutluer, Batllama: Felsefî Düünce, Türkiye Diyanet Vakf slâm Ansiklopedisi, Cilt 5, stanbul: Türkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1992, 153-158 ( Batllama maddesi pek çok alt balkta ve farkl yazarlar tarafndan kaleme alnmtr.) Hemen hemen ayn dönemde yam olan Ahmet Rza ve Malkom Han Türk ve ran entellektüelleri arasnda bu inanc savunanlarn en önde gelenleridir. Seküler ve milliyetçi düünceli Türk ve ran aydnlar için pozitivist inanç, pozitif bilime ve bu bilimle donanml aydnlara verdii baat rol ve doa, toplum ve insan eylemlerinin açklanmasnda aklc, açklamac, yasac ve buna bal olarak indirgemeci olmasndan dolay hazr bir model sunmutur. Onun felsefî yönüyle fazla ilgilenmeyen Bat d aydnlar, kendi siyasal düüncelerine katk salayacak ve biçimlendirecek pozitif siyaset sistemi üzerinde durmulardr. Daha çok Fransz pozitivistlerinin etkisinde kalan bu iki ülkenin aydnlar, pozitivist siyasetin tek tek tüm toplumlar birçok farkl yanlar olsalar da ortak evrensel bir toplum doasna sahip olduklarndan, koullar gerçekletirildiinde, pozitivist topluma dönütürülebilirler tezini kendi ülküleri için açklayc bulmulardr. Aydn önderliine, merkeziyetçi doasna, düzen ve ilerleme fikrine ve Fransz ihtilâlinin özgürlük, kardelik ve eitlik sloganlarna önem vermesinden dolay pozitivist anlay Türk ve ran siyasal elitlerinin ve aydnlarnn büyük çounluunu etkisi altna almtr. Türkiye ye pozitivizmin girii için Mortaza Korlaelçi, Pozitivist Düüncenin thali, Modern Türkiye de Siyasi Düünce Cumhuriyete Devreden Düünce Miras: Tanzimat ve Merutiyet in Birikimi, Ed. Mehmet Ö. Alkan, Cilt: 1, stanbul: letiim Yaynlar, 2001, s. 214-222; Türkiye de pozitivizmin siyasî etkisi ve Ahmet Rza vurgusu için Doan Özlem, Türkiye de Pozitivizm ve Siyaset, Modern Türkiye de Siyasi Düünce Modernleme ve Batclk, Cilt: 3, yay. haz. Uygur Kocabaolu, stanbul: letiim Yaynlar, 2002, s.452-464; Atatürk ve pozitivizm için Emre Kongar, Devrim Tarihi ve Toplumbilimi Açsndan Atatürk, 4. Bask, stanbul: Remzi Yaynevi, 1999, s. 46 vd.; Malkom Han n pozitivist eilimleri için Feridun Ademiyet, Fikr-i Azadî va Mukaddima-y Nehzat- Merutiyet-i ran, Tahran, 1340 (1961), s. 98. 115 ükrü Haniolu, Batllama: Giri, Türkiye Diyanet Vakf slâm Ansiklopedisi, Cilt: 5, stanbul: Türkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1992, 148-152. 116 Köker, age, s. 53; Tom B. Bottomore, Seçkinler ve Toplum, Çev. Erol Mutlu, Ankara: Gündoan, 1990, s. 102 vd. (özellikle V. Bölümün tamamna baklabilir).

42 43 düünceli bürokrat ve aydnlardan oluur. 20. yüzyldaki Bat d modernleme önderleri ise daha çok asker-bürokrat zihniyetli ve güçlü laik, halkç, milliyetçi ve inklâpç düüncelere sahip, sosyal köken olarak ise geleneksel ve kutsal balar olmayan orta snf ailelere mensupturlar. 117 Tez çalmasnn tarihî dönemi içinde hem geleneksel Aydnlkç Despot lar ve hem de bürokrat kimlikli Kameralistlerin 118 yan yana görüldüü 19. yüzyl ile karizmatik kiilikteki ve her yönden modernlemenin belirleyicisi siyasal önderlerin ortaya çkt 20. yüzyln ilk yarsnda bu örnekleri görmek mümkündür. Bat d toplumlarn modernleme istei en bata onun alglanmasndan kaynaklanan bir problemle balar. Bat önlerinde bir modeldir ve Bat hâlâ kendi içinde sürekli bir dönüümü yaamaktadr. lkeler ve ölçütler sürekli kendilerini deiime uratan çok yönlü gelime içindedir. Ancak Bat d toplumlarn siyasal ve entellektüel önderleri acil olarak kendi toplumlarn Bat düzeyinde modernletirmek istemektedirler. Bu önderler modernleme sürecini, Bat nn ürettii düünce kulvar içinde, daima ilerleyen, asla geri çevrilemeyen, her toplum için zorunlu aamalar ve geçerli yasalar ifade eden bir süreç olarak görmektedirler. 119 Bat da bunun kendi emperyalist çkarlar için böyle olduunu empoze etmeye çalmaktadr. 19. yüzyln özellikle ikinci yarsndan itibaren Bat d toplumlarn önderlerince modernleme alglamas onu ideolojik bir yapya dönütürmütür. Bir ideoloji her halükârda olmazsa olmaz belli dogmalara sahiptir. Bu toplumlarn 20. yüzylda yaadklar modernleme yönündeki ar bedel ve hayal krkl modernlemenin ideolojik üslubundan kaynaklanmaktadr. 120 Batl olmayan toplumlarda modernleme o ülkelerin kendi iç dinamiklerinin zorlamasndan çok, özellikle Bat nn bir d etken olarak müdahaleleri, düzenlemeleri ve zorlamalar sonucu kendini göstermitir. 121 Bu öyle de söylenebilir: Bat-d 117 Ronald P. Dore, Modernization: The Bourgeoisie, International Encyclopedia of the Social Sciences, Ed. David L. Sills, Vol.: 10, The Mcmillian Com& the Free Press, 1968, s.408; Ellen Kay Trimberger, age, s. 108. 118 Aydnlkç Despotizm ve Kameralizm için erif Mardin, Türk Modernlemesi Makaleler- 4, stanbul: letiim Yaynlar, 1991, s. 84; ayrca Orta Dou daki reformcu liderlerin aydnlkç despotlar olduu iddias üzerine Landen, age, s. 28. 119 Köker, age, s. 49-50. 120 Çetin, agm, s. 11-12. 121 Robert E. Ward- Dankwart A. Rustow, Conclusion, Political Modernization in Japan and Turkey, s. 438; slâm dünyas için bunun doru olamayaca üzerine Ira M. Lapidus, Modernizme Geçi Sürecinde slâm Dünyas, Çev.. Safa Üstün, stanbul: Marmara Üniversitesi lâhiyat Fakültesi Vakf Yaynlar, 1996, s.24; Lapidus a benzer biçimde, Osmanl-Türk deneyimi için bunun çok doru olamayacan belirten lber Ortayl, Osmanllarn Batl güçlerle ilk karlamasnda ok yaandnn ve bu ok sonucu modernlemeye giriildii yönündeki yaklamlarn alt yaps olmadn ileri sürer. Bat d toplumlarn, özellikle Akdeniz çevresi ve Dou Avrupa ile snr olan bölgelerin çok daha önceleri Batyla ilikili ve Bat da neler olup toplumlar için modern olma, içsel gelimelerin bir uzants olarak deil ama içsel çözülmenin sonuçlarna dayal zorunlu bir d tercih olarak ortaya çkmtr. Bu noktada dsal gelimeler hem çözülmenin görülmesine hem de zorunlu tercihin belirlenmesine dorudan etki etmitir. 122 Öyle ki birçok Bat d toplumun çadalama taraftar öncüleri dsal basklardan gelen talepleri çadalama politikalarnn sloganlarna dönütürmüler ve içsel gereksinimleri bu taleplere göre biçimlendirme gibi zor bir hareket tarzn benimsemilerdir. Ancak baarl kurtulu sava yapan ya da iktidar el deitirmesinde güçlü konumda olan çadalamac önderler, dsal basklardan gelen talepleri izole edebilmede görece baarl hamleler yapabilmiler ve içsel talepleri öne çkararak inklâp nitelikli admlar atabilmilerdir. 123 ster kendi iradesi ister Batl güçlerin kendi elleri ile gerçeklesin, modernleme Bat d toplumlarda tepeden inme (çounlukla devlet eliyle) düzenlenen bir deiim sürecidir. 124 Bat üstünlüünü ve kendilerinin geriliini ideoloji hâline dönütüren Bat d toplumlarn modernlemeci yönetici seçkinleri (lider, ordu, aydn, bürokrasi) her türlü güçle donanml bir yol göstericilik misyonunu üstlenmilerdir. 125 Bat d toplumlarn elitleri Aydnlanma nn ve sosyolojinin ürettii düünce atmosferinde kavramsallatrlm özgürlük, eitlik, birlik, ilerleme gibi kavramlar gündemlerine almlar ve Bat kaynakl laiklik, milliyetçilik, halkçlk, demokrasi gibi anlaylara bittii konusunda kayda deer birikimlerinin olduunu ve bundan dolay Batl güçlerin sanld gibi Osmanllar modernlemeye zorlamadklarn; Osmanllarn kendi istekleri ile bu yola girdiini savunur. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yüzyl, 3. Bask, stanbul: Hil Yaynlar, 1995, s. 9. 122 Bottomore, age., s. 110; Parvez Manzoor, Modernsiz Modernleme, Modernleme, slam Dünyas ve Türkiye, Milletleraras Tartmal lmi Toplant 17-19 Kasm 2000, stanbul, stanbul: slam Aratrmalar Vakf, 2001, s. 149. 123 Kadir Canatan, Bir Deiim Süreci Olarak Modernleme, stanbul: nsan, 1995, s.52. 124 Trimberger, age, s.20 vd; Reat Kasaba, Eski ile Yeni Arasnda Kemalizm ve Modernizm, Türkiye de Modernleme ve Ulusal Kimlik, Ed. Sibel Bozdoan- Reat Kasaba, 2. Bask, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s. 22 vd. 125 Modernlik süreci tarihî olarak, Rönesans n kazanmlar üzerinden gelien Aydnlanma ça ile balatlmaktadr. 17. ve 18. yüzyl içinde Bat da yaanan Aydnlanma döneminde Kilisenin insan ve toplum üzerindeki temel belirleyici basksna kar felsefî ve zihnî tepkiler, akln ve toplumun özgürlemesine giden yolu açm; 19. yüzyl pozitivist bilim anlaynn büyük katklar ile gelien endüstrileme ve artan refaha bal olarak yeni bir yaam tarz ortaya çkmtr. Bat nn bu kendi iç çelikilerine kar gelitirdii eletirel tutum ve sonrasnda yaanan süreç, kendi dndaki dünyaya bütüncül bir model olarak sunulmutur. Dolaysyla modernizmin, Bat da yaanan ve yeni olan bilim, ahlâk, siyasal düzen ve ekonomik yap sunan doal bir süreç olarak görülmesi üzerine Madam Sarup, Postyapsalclk ve Postmodernizm, Çev. A. Baki Güçlü, Ankara: Ark Yaynlar, 1995, s. 172. Ancak modern olann Bat d toplumlarca talep edilmesi ile balayan süreç ise doal olmayan, zorunlu bir süreç olarak görülmekte ve bu süreci harekete geçirecek ve sürdürecek itici bir güç gerekmektedir. Bu noktadan olmak üzere toplumun bu ii üstlenebilecek düzeyde bir hareket kabiliyetinin olmamasndan dolay bu ii devlet ve onu ele geçiren siyasal iktidar üstlenmektedir. Bat d toplumlarda ise bu ya yol gösterici karizmatik liderlere ya da tek partili siyasal iktidarlara dönümütür. Bu toplumlarn bu yol göstericilik misyonu analiz edildiinde modernleme ideolojilerinin ne olduu ve siyasal yönetim biçimlerinin nasl gelitii/ geliecei anlalabilir. Çetin, age, s. 14; ükrü Haniolu Batllama: Giri, Türkiye Diyanet Vakf slâm Ansiklopedisi, Cilt 5, stanbul: Türkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1992, s. 149.

44 45 kendi siyasal düüncelerinde baat rol biçmilerdir. Özellikle ittihat, terakki, hürriyet ve adalet gibi kavramlar sloganlatrarak kitleleri harekete geçirmeye çalmlardr. 126 19. yüzyl Bat d toplumlarnn modernleme siyaseti, Bat modernliinin Bat d dünyay ekonomik anlamda sömürge, kültürel olarak geri ve tarih olarak edilgen anlamda görmesinden dolay, çekingen ve tepkicidir. Modernleme ve sömürgelemenin e anlaml görülmesinden dolay tam sömürgelememi Japonya, Rusya, Osmanl/ Türkiye ve ran gibi Bat d toplumlar iki açlml bir Modernleme/ Batllama siyasetini hayata geçirmeye çalmlardr: Tarihî kimliklerini koruyarak Batl gibi olmak. 127 Tarihi referans alan güçlü milliyet duygularnn yannda güncel Bat gelimiliini elde etme çabasna dayal siyaset, Bat y öteki yapmadan kendi bakaln vurgulamaya yönelmitir. 128 Bu yönelimde Bat ya kartlk hiçbir zaman güçlü bir vurgu oluturmam aksine öykünülen ve olmak istenilen rakip olarak alglanmtr. Tarihî gecikmilii kapatmak için hayata geçirilen tüm giriimler, Bat nn kendilerini öteki olarak görmesine ramen, iyi niyetli ve mantkldr. Ancak kabullenilmeyen tek ey Bat modernliinin uzun tarihî aamalara bal bir geçmiinin olmas ve Bat toplumlarnn modernlii özümseyerek içselletirmeleridir. Zihnî altyap eksiklii bir açk olarak kapatlmadan giriilen yapsal ve kurumsal yeniletirmeler çou zaman ithal edilen Bat yenilii olarak kalm, toplumsal pasiflik modernlemenin hayata geçirilmesi önünde büyük güçlükler çkarmtr. Bu güçlüü amada Japonya nn gösterdii yeteneklilik tüm Bat d, slâm, özelde ran ve Türk elitlerinin ve onlarn ait olduklar toplumlarn Japonya bunu baard. Biz niye 126 Paris pozitivistlerinin parolas olan ordre et progrès ( nizam ve terakki ) Ahmet Rza nn Paris te yaynlad Meveret dergisinin kliesinde de yer almaktadr. lhan Kutluer, Batllama: Felsefî Düünce, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 5, stanbul: Türkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1992, s.155. 19. yüzyl Türk modernlemesinin temel düsturlar olan bu kavramlar ran modernlemesinde de önemli vurguya sahiptir. Örnein ran modernlemesinin en önemli simalarndan olan Malkom Han kanun devletini ve hürriyetlerin geniletilmesini talep etmitir. Onun 1890 da Londra da yaynlad ve ilk siyasal muhalif gazete olan Kanun un balnn hemen altnda ttifak, Adalet, Terakki ibareleri vardr. Kanun gazetesi hakknda Küel Kahn, Tarih-i Sansür der Matbuat- ran, Cilt: 1, Tahran: Müesse- ntiarat- Aah, 1363/ 1984, s. 129-130. 127 Trimberger, age, s. 114; Eds. William R. Polk- Richard L. Chambers, Ortadou da Modernleme, Takdim, stanbul: nsan Yaynlar, 1995, s. 40-41; Türkiye için Peyami Safa, Türk nklâbna Baklar, Ankara: Kültür Bakanl, 1981, s. 85. 128 Ahmet Çidem, Batllama, Modernite ve Modernizasyon, Modern Türkiye de Siyasi Düünce Modernleme ve Batclk, yay. haz. Uygur Kocabaolu, Cilt: 3, stanbul: letiim Yaynlar, 2002, s. 69; Niyazi Berkes, Türk Düününde Bat Sorunu, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1975, s. 250 vd.; Emre Kongar, Toplumsal Deime Kuramlar ve Türkiye Gerçei, stanbul: Remzi Kitabevi, 1981, s. 341. baaramayalm? sorununu bu dünyann entellektüel gündemine yerletirmitir. 129 Bu gündem bugün bile varln sürdürmektedir. Bat nn her yönden emperyalist yüzü ile karlaan Bat d toplumlarn entellektüellerinin, hem kendi ülkeleri ve hem de Bat ile ilgili kullanlabilir bilimsel bilgileri çok snrlyd. Bu entelektüeller Bat karsndaki tedirginliklerini anlamlandracak temel sorunlar belirli tartma zeminlerinde toplamlard. Bata bir taraftan Bat da üretilen pozitif bilginin bu entelektüellerce içselletirilmesi gerekiyordu, dier taraftan aldklar geleneksel eitim formasyonu bu bilgiyi hakkyla kavramalar için yeterli deildi. Bunun için yapmalar gereken modern Bat eitim kurumlarndan yetimi olmalar ya da kendi ülkelerinde Bat eitim kurumlarnn benzerlerini kurmalar gerekiyordu. 130 Her durumda modernletirici bilgiyi elde edip içselletirmek birçok yl içine alan zaman demekti ve bu zaman aleyhlerine iliyordu. leyen zamana bal olarak bir baka sorun da farkl üretim-tüketim ilikilerinden kaynaklanyor ve Bat kapitalizmi her yönüyle yerli üretim-tüketim ilikilerini yok etmeye balyor; bu da ekonomik gücü tükenen kitlelerde Bat kart honutsuzlar yaratyordu. Bir baka önemli sorun gelenekselin güçlü dokusu idi ancak geleneksel doku Bat emperyalizminin szma ve kendisine tâbi klma araçlar tarafndan yerle bir edilmekteydi. Yine de toplumsal direnç alanlar olarak nitelenebilir din, kültür, adetler, alkanlklar ve birebir ilikilere dayal ballk kodlar hâlâ varln sürdürmekteydi. Toplumun edilgen kesimleri için bunlar gerekli snaklar oluturmaktayd. Toplumu yönlendirici konumda olan geleneksel önderler Bat dan gelecek her türlü yeni eye kart refleks gösteriyorlard. Birbiriyle balantl iki sorundan ilki eer Bat y görmü, orada eitilmi veya ülke içinde Bat tipi eitim alm yönetici ve aydn elitlerin kendi toplumlar hakknda inceltilmi bilgi ye (knowledge) sahip olmamas yannda Bat da bu yerli elitlerin kendi toplumlar hakknda edindikleri bilgiyi (kendine göre ve kendisi için) yeni yeni üretiyordu. 131 Hakknda salam bilgiye sahip olunmayan bir toplumun 129 Ahmet Çidem, özellikle Türk aydnlar için, Japon örneinin bir meydan okuma ruhunun varolduu döneme ait olduunu vurgular. Çidem, agm, s. 79 vd. 130 Toker Dereli, modernleme açsndan Türk aydnlarnn temel özelliinin Batl öretim alm olmalar olduunun altn çizmektedir. age, s. 263. 131 Edward Said, modern anlamda Batl arkiyatçln 1798 de Napoleon un Msr igal etmesi ile baladn belirtir. Ancak daha önceki dönemlere ait Bat da hatr saylr bir arkiyat literatürünün mevcut olduunu da ekler. Sömürge emellerine ve bilgi-iktidar söylemine uygun bilginin 19. yüzyldan sonra üretildiini vurgusu Said e aittir, agy., s. 52; Bat d toplumlarn bilgi problemi için ayrca Shayegan, age, s.77 vd.; Osmanl elitlerinin kendi toplumlar hakknda bilgilerinin olmamas üzerine Suna Killi, 1876 Anayasasnn Çadalama Sorunlar Açsndan Deerlendirilmesi, Armaan: Kanun-i Esasinin 100. Yl, Ankara: Ankara Üniversitesi. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yaynlar, 1978, s. 192.

46 47 ihtiyaçlar elitlerce belirleniyordu. Bu ise atl giriimleri çoaltyor, yapsal ve kurumsal deiimler hedefine ulamyordu. kinci sorun ise Bat nn kendisi için ürettii farkl uygulama modelleri göze çarpyordu. ngiltere de bireyin, Fransa da siyasal rejim, hak ve özgürlüklerin öne çkt; Avusturya ve Rusya da merkezî otoritenin kendini güçlendirmesi durumunun tecrübe edildii ve son olarak ABD de anayasal özgürlüklerin tanmlanarak güvenceye alnd modeller vard. Tercihlerini hazr modellerden yana koyan elitlerde de devamllk yoktu ve siyasal gücü ele geçiren her elit temsiliyeti, bildiini sand modeli uygulamaya çalyordu. Bu da devlet yönetiminde kaosa yol açyor, toplum içinde de huzursuzluu artyordu. Bat ötekiliinden çkarak ona benzeyen, ancak gerek referanslar ve gerekse hedefleri ile tersine bir ötekilii Bat ya yükleyen, ancak bunu sesli ifade edemeyerek, kendi farkl tarihî kimliine vurgu yaparak amaya çalan bir ötekilik söz konusu idi. 132 Bu balamda Bat d toplumlarn modernleme taraftar elitler amak, çözmek, alternatif üretmek zorunda olduklar iki yönlü önyargyla; Bat nn kendilerinin modern ya da Batl olamayaca ve kendilerini Bat ya öykünmekle suçlayan yerel-geleneksel güçlerin önyarglar ile kar karya kalmlard. 133 Bat d toplumlarn modernleme çabalarnda, merkeze yerletirdiimiz bu elitist düüncede, daha çok bu toplumlarn içinden bakarak, taraftarla verilen vurgu önem kazanmaktadr. Tabi ki bu taraftarlk Bat modernliine doru olan yönelimdir. Bu tez çalmasnn merkezine yerletirilen modernlemenin Bat d iki ülke (Türkiye ve ran) balamnda ald anlam sorgulanrken, modernleme sürecinde olgunun yaratt etki ve sonuçlarn olumsuzluklarndan çok olumlu görünümleri ön planda olacaktr. Yeri geldiinde olumsuzluklara da vurgu yaplsa da alglanan daha çok modernleme çabasnn Bat ile Bat d olanlar arasndaki tarihî gecikmiliin kapatlmas yönünde olduu gerçeklii belirleyici olacaktr. Her iki toplum için modernleme olumlu bir giriim olarak görülmütür. Ancak modernleme siyasal görüntüsü kadar birey ve toplum düzlemindeki geliim seyriyle de göstergelere sahiptir. Bireysel olarak daha çok davran ve alkanlk deiikliklerinde ön plana çkan modernleme, yemek yeme kültürü, giyim tarzlar, elence anlay, meslek seçimi, tüketim alkanl, cinsler aras iliki biçimlerinde eskinin ya da geleneksel olann yerine yeni, farkl ve deiik olann girdii ve yerletii szmalara yol açmaktadr. Bireysel özne farkl olmaya ve deiime devlet ve toplumdan daha ilgili ve açktr. Toplum muhafazakâr doas gerei yeniye ve farkl olana direnç gösterir. Ancak yarar ilkesi ile krlan kabul etmelere de çou zaman hazrdr. El ve beden gücüyle yaplandan daha verimli mekanik aleti kullanmaya isteklidir. Zaman gösteren saat iine yaramaktadr. Fabrikasyon ürünlerinin kolay ve ucuz temini geleneksel olana ilgiyi azaltmaktadr. Tüm bu örnekler toplumun modernlemeye direnç noktalarn andrmakta; kulland alet, mal ve hizmetler karsnda eski alkanlklar ve davranlar köklü deiime uramaktadr. Modernleme süreci birey ve toplumu geçmiinden uzaklatrmakta ve onlara yeni bir kimlik ve görünüm kazandrmaktadr. Ancak sürecin izlenmesi çok fazla ve yönlü verilerden dolay genel çkarmlar elde etmeyi güçletirmektedir. Bugün baktmzda Bat d toplumlarn tarihî gecikmilii niye kapatamadklar ya da Bat modernliini tüm yap ve kurumlar ile neden yerletiremedikleri, bir baka deyile, içselletiremedikleri problemi üzerinden yaplan tartmalarda iki açklama öne çkmaktadr. Bunlardan biri bu toplumlar kuatan gelenekselliin modern kurum ve yaplarca yeterince dönütürülemedii üzerinde odaklanmaktadr. Bu noktada ise iki sebepten bahsedilmektedir. lki bu toplumlarda siyasetin topluma mal edilememesinden kaynaklanan elitist üst yaplarn yetersiz (ya da gönülsüz) çabalardr. kinci olarak da tarihî süreç içinde meydana gelen konjonktürel gelimelerin (Bat emperyalizminden Kurtulu Savalar, Dünya Ekonomik Buhran, II. Dünya Sava vb.) elitlere soluk alma zaman tanmam olmasdr. Bir dier açklama ise elitlerin yetersiz donanm ve gelenekselliin güçlü doasnn yan yana geldii tarihî denk gelmede (kesime) modernliin içeriden kuatlmas ile gerçekleen alternatif, çoulcu ve Bat-d modernliklerin olumaya balamasdr. Dinin sosyal alanda kurum ve ritüelleri ile kabul görmesi, kadnlarn, uç unsurlarn ve çevreci özlemlerin örgütlü talepleri, krsal veya varo kültürlerinin ehirlemeye direnmeleri ve varln sürdürme inatçl ve geleneksel kültürün iyi ve kullanlabilir unsurlarna artan ilgi modernlemenin tek biçimciliine meydan okumaktadr. Özellikle 1950 ler sonras Bat d toplumlarda meydana gelen gelimelerin üzerinden okunan bu açklamada Japonya, Türkiye, Çin, Meksika ve son dönemlerde de ran örneklerine göndermeler yaplmaktadr. Modernlemenin içerinden kuatlmasnda baat rol, gelenein doasna ve dönüüm yeteneine biçilmektedir. Türkiye de bu balamda Mustafa Armaan ve Nilüfer Göle yi, dünya görüleri farkl olsa da, gelenek ve modernlie yükledikleri anlamlar, benzer 132 Mehrzad Boroujerdi, ran Entellektüelleri ve Bat, çev. Fethi Gedikli, stanbul: Yöneli, 2001, s. 39. 133 Avrupallarn önyarglar için Berkes, Türk Düününde Bat Sorunu, s.193.

48 sonuçlara götürmü ve Türk modernleme tecrübesinin farkl bir süreç izleyerek özgünlemeye baladnn alt çizilmitir. 134 Burada alternatif modernlikleri yorumlamaktan çok bu tür modernliin varolduu üzerine bir tartmann sürdüüne iaret etmekle yetinilmitir. Bugün tekil modernliklerden postmodernizme uzanan bu tartma hakl baz gelimelerin ürünüdür. Modernliin modern olan toplumlarda içsel baz farkllklarnn olmas, ayn zaman diliminde modernleme çabasna girenlerin ayn düzeye gelememeleri, gelenekselin baz toplumlarda dönüürken bazlarnda direnç noktalar oluturmas, yine ayn modernlemenin baz toplumlarda ykc etki yaparken bazlarnda yapc sonuçlar dourmas gibi tartmalarn varl; ad ister alternatif modernliklerin ister Bat d modernlik ya da postmodernizmin çoulcu doas olsun, farkl gelimelerin ve yönelimlerin olduu savunulmaktadr. 135 Bu noktada her halükârda Bat d modernlemenin varl gerçeinden hareket etmek arttr. Bu gereklilik elbette Türk ve ran modernleme çabalarnn temel ald ideolojik ve kültürel iklimin Bat kaynakl ya da çkl olmas ile açklanabilirse de Bat çkl kültürel iklimin egemen olmaya balad bu corafyalarda uzun bir tarihî deneyim yaanm ve yaanmaktadr. Bat modernliinin Batl olmayan elitlerince kabul gören evrensel çizgisi yerel tarihî deneyim tarafndan idealletirilmeye çallarak dönütürülmütür. Artk balangç noktas bu toplumlarn kendilerini dönüüme hazrladklar ve yaanan tarihî süreçte yer almaya baladklar yeni olann var olduu veya modernlemenin baka bir biçime dönüme eilimi olduu noktadr. O artk Bat kaynakl bir modernliin çizgisinden çok, bu toplumlarn kendi özgünlüü ile ilikili baka bir modernleme peindedir. 134 Nilüfer Göle, modernliin kendi kendini tashih ettiini ve buna örnek olarak slâm n modern dünyada yer alma çabalar noktasnda, bunu meselâ kadnn kamusal alanda görünürlüü üzerinden okuyarak alternatif bir modernlik olduuna atf yapar. Mustafa Armaan ise, daha çok dinin içindeki varolma gücüne ve slâm n sunduu bütünlüklü bir dünya alglamasnn modernlie meydan okumasna dayandrr. Her ikisi de slâm eksenli, ulus-devlet problematiine dayanan ve küresel balamda bir alternatifliin olumakta olduunun altn çizerler. Göle ve Armaan n çalmalar için çeitli yazlarna baklabilir. ki çalma için Nilüfer Göle, Melez Desenler, 2. Bask, stanbul: Metis Yaynlar, 2002; Mustafa Armaan, Gelenek ve Modernlik Arasnda, 2. Bask, stanbul: z Yaynclk, 1998. 135 Çok deiik adlandrmalara ramen genellikle kullanlan Çoulcu Modernlikler (Multiple Modernities) kavram ve bu kavram etrafnda yaplan tartmalar için S. N. Eisenstadt, Multiple Modernities, Daedalus, Vol.: 129, No. 1 (Winter 2000), 1-29.