İÇİNDEKİLER 10. Planlama Tarihi 10.1. 1930-1960 Yılları Arasındaki Plan Kararları 10.2. 1960-1983 Yılları Arasındaki Plan Kararları 10.3. 1984-2010 Yılları Arasındaki Plan Kararları 10.4. Kayapınar İmar Planı 10.5. Diyarbakır ın Mekansal Kentsel Gelişimi ve İmar Planları Karşılaştırması 10.6. Yürürlükteki Planlar 10.6.1. 1992 Diyarbakır- Bismil Çevre Düzeni Planı 10.6.2. Yürürlükteki İmar Planları 10.6.3. 1/25.000 Nazım İmar Planı 10.6.4. Plan Öngörüleri 10.7. Mülkiyet 10.7.1. Mülkiyet Bölünmeleri ve İmar Uygulamaları 10.7.2. Arazi Sahipliliği, Kamuya Ait Araziler 10.7.3. Tescil Dışı Araziler 10.7.4. Tescil Edilmiş Araziler 10.7.5. Toplu Konut Yasası ve Kapsamındaki Araziler 10.7.6. Meralar 1
10. PLANLAMA TARİHİ Diyarbakır kentinde ilk mekansal gelişme Suriçi bölgesinde görülmektedir. Tarihsel olarak Suriçi nde yer alan ve 1930 lara kadar Suriçi nde gelişen kent, 1930-1960 yılları arasında planlı gelişme göstermiştir. 1936 yılından itibaren yerleşim birimleri sur dışına çıkmaya başlamış ve genellikle Yenişehir bölgesinde gelişmiştir. 1945 yılına kadar sur dışında gelişimini sürdüren kent, 1930 yılında çıkan Belediyeler yasası kapsamında her belediyenin imar planı yapması zorunlu hale getirilmiştir. Bu bağlamda Diyarbakır için imar faaliyetleri hızlandırılmış ve planlı gelişim süreci başlamıştır. 1960 yıllarından sonra, sanayileşmenin getirdiği kırsal göçten etkilenen Diyarbakır kenti plansız gelişime maruz kalmıştır. Bu dönemin en belirgin örneği Bağlar bölgesindeki hisseli parseller üzerinde denetimsiz yapılaşmadır. Bu plansız gelişme 1985 planıyla engellenmeye çalışılmış fakat bu çabalar yetersiz kalmıştır. Kent yoğun bir biçimde plansız gelişimini sürdürmeye devam etmiştir. 1960-65 1965-70 1970-75 1975-80 1980-85 1985-90 1999-2000 2000-2009 Diyarbakır İli Kentsel 52,88 76,78 33,48 56,64 46,43 48,18 31,71 33.49 Diyarbakır İli Kırsal 24,6 17,85 14,93 17,92 27,08 16,02 8,42-22.39 Diyarbakır İli Toplam 33,82 39,97 22,75 35,61 36,62 31,7 21,73 11,15 Tablo1: Diyarbakır ın Nüfus Artış Hızları Kaynak: TÜİK, 2010 1985-1990 yılları arasında kentin belirli bölümlerinde planlı yapılaşma görülmeye başlanmıştır. 1990 yıllarında toplu konutlar ön plana çıkmıştır. Bunun sonucu olarak konut yapısında düzenli ve toplu bir yapılaşmaya yönelim görülmektedir. Kent dokusu içerisinde genel olarak görülen plansız gelişmiş bölgeler, yer yer planlı bölgelerle beraber iç içe gelişim göstermiştir. Bu durum kentin makroformunda bir mozaik oluşturmuştur. Kentin hızlı ve yoğun gelişimi sırasında bazı kırsal kesimler kentin yayılma alanının içine girmiştir. Bugün yoğun ve büyük bir kent olan Diyarbakır kentinin gelişme sürecinde altyapı ve donatı eksikliği ile sağlıksız çevre koşulları, yoğun ve çok katlı yapılaşma gösteren birimlerde başlıca olumsuzluklar olarak ortaya çıkmaktadır. 2
10.1. 1930-1960 Yılları Arasındaki Plan Kararları Cumhuriyetin ilanı ile birlikte küçük çaplı planlı bir gelişme öngörülmüştür. Cumhuriyetten sonra büyük bir hızla başlayan imar faaliyetlerinin amacı, sur içine sıkıştırılan Diyarbakır şehrini dışarı çıkarmak ve yeni bir şehir kurmaktır. Çarşı merkezinde bulunan Ulu caminin önünde Belediye Parkının açılması bu çalışmaların öncüsü olmuştur. Resim1: 1928 yılında çekilmiş Diyarbakır Belediye Parkının bir görünümü. Kaynak: Bir Zamanlar Diyarbekır Dağ kapının yanındaki şehrin çıkış yolu dinamitlenerek 50m lik bir açıklık sağlanmıştır. Mardin kapının sağında bulunan iki burç arası yıkılarak geniş bir cadde ile sur içi ve dışı birbirine bağlanmıştır. Urfa kapı girişinin yanına da iki yeni kapı yapılmıştır. Bu yıllarda sur dışında kamu kuruluşlarının yer alması öngörülmüştür. Yeni kent alanında 1 yıl içinde; Birinci Umumi Müfettiş konağı, Kolordu Komutanı Konağı ve büyük bir garaj yapılmıştır. Dağ kapı çıkışında ise, yolun iki kenarında Halkevi Binası, Ordu Evi, Halkevi Kütüphanesi, Vali Konağı, Nafia Binası, Belediye Evi ile özel bir ev yapılmıştır (Cumhuriyetin 15. Yılında Diyarbakır, 1935). 3
şekil1: Gabriel in 1932 yılındaki Suriçi Planı Kaynak :Bir Zamanlar Diyarbekır Diyarbakır kentinin bilinen ilk planı 1937 yılında yapılmıştır. planla ilgili yeterli bilgi bulunmamakla birlikte, plan Suriçi ve Yenişehir bölgeleri ile Bağlar, Şehitlik mezarlığı, kuzeydoğuda bugünkü askeri bölgenin bir kısmını kapsamaktadır. 1937 planı ile Surdışında, modern şehircilik anlayışına uygun olarak yeni bir kent planlanmıştır. Bu bölgede, kentin yeni kamusal alan gereksinimlerine uygun, kamu, eğitim, sağlık, park ve spor alanları ayrılmış, konut bölgeleri ise düşük yoğunluklu, bahçeli konut alanları olarak tasarlanmıştır. 1937 yılı imar planı, yeni yapılacak modern yapıların yapımını destekleyici kararlara sahip olmuştur. İç kaleye giden İzzet Paşa Caddesinin üzerinde 4 otel, 30 dükkan ve15 ev yapılması sağlanmıştır. Ayrıca bu caddenin iki yanında yeni yapılaşmalar öngörülmektedir. Bugünkü Yenişehir Bölgesi nin dokusu bu plana göre biçimlenmekle birlikte, Yenişehir; kentin yeni kamusal alan gereksinimlerine uygun kamu, eğitim, sağlık, park ve spor alanları ayrılarak düşük yoğunluklu, bahçeli konut alanları olarak tasarlanmıştır. 1960 lı yıllardan itibaren yoğunluk artışı, yapısal yenilenme ve işlevsel dönüşüme uğramıştır. Konut işlevinin yerini ticari kullanımlar almıştır. 4
Resim2: 1925 yılı İzzet Paşa Caddesinin görünümü. Resim3: 1939 yılında İzzet Paşa Caddesi Kaynak: TMMOB Diyarbakır Kent Sempozyumu Sur içi ile sur dışındaki yeni yerleşim alanlarının ihtiyaçlarının sağlanması amacıyla 1940 lı yıllarda sur üzerinde Çift kapı açılmıştır. 1951 yılında kadastral haritası hazırlanarak parsel sınırları belirlenmiştir. Bireysel mülkiyette olan 1 2 katlı geleneksel evler, 1954 yılında 6217 sayılı kanunun kat mülkiyetine olanak tanınmasıyla yıkılmıştır ve yerlerine çok katlı konut birimleri işyerleri inşa edilmiştir. Bu olayda merkezi iş alanları ve çevresinde nüfus artışı ve yoğunlaşmaya neden olmuştur. Resim4: Gazi caddesinin (1930) Resim5: Gazi Caddesi (1960) Kaynak: TMMOB Diyarbakır Kent Sempozyumu Resim6: Melik Ahmed Caddesi (1930) Resim7: Melik Ahmed Cad. (1954) Kaynak: TMMOB Diyarbakır Kent Sempozyumu 5
1959 yılında hazırlanan nazım imar planının da ana yolların genişletilmesi ve bu yolların sur dışındaki yollarla bağlantılarının sağlanması öngörülmüştür. Bu dönemde surlara yaslanarak gelişen niteliksiz yapılaşma başlamıştır. 1951 yılında Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurumu (GEEAYK) kurulmuştur ancak içeriğinde kentsel sitler hakkında bir bilgi yoktur. Bu da surlarla sınırlı alanın bütüncül olarak korunamamasına yol açmıştır. Sur içi ticaret alanını oluşturan Gazi Caddesi, Melik Ahmed Caddesi ve İzzet Paşa Caddeleri kamulaştırılarak genişletilmiştir. Ancak bu genişletme, birçok geleneksel yapıya zarar vermiştir. Yolların genişletilmesi bir yandan da yeni yapılaşma alanlarına ve kat yüksekliklerinin artmasına zemin hazırlamıştır. Şekil2: 1959 yılında yapılan 1/5000 ölçekli nazım imar planı. Kaynak: İller Bankası Genel Müdürlüğü Şekil 3: 1959 imar planında genişletilen caddelerin plan üzerinde görünümü Kaynak: İller Bankası Genel Müdürlüğü 6
10.2. 1960-1983 Yılları Arasındaki Plan Kararları 1960 1963 yılları arasında yerel yönetimler merkezi idarenin yönetiminde almıştır. Merkezi idarenin tüm kentlerin sağlıklı planlanması yönündeki çalışmaları sonucu, 1962 yılında Diyarbakır sur içini ve dışını (Yenişehir Mahallesi) kapsayan 6 paftalık 1/1000 ölçekli imar planları yapılmıştır. 1962 planı İller Bankası Şehircilik Dairesi nce yapılmış ve 1962 yılında İmar ve İskan Bakanlığı nca onaylanmıştır. 1960 lı yılların ortalarına kadar Diyarbakır sur içinde yoğun yapılaşma ile birlikte küçük üretim faaliyetleri, büyük ölçüde merkezi iş alanıçevresinde yer almaya başlamış ve birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. Sur içinde yaşanan bu durum yeni bir imar planının yapılmasını gerektirmiştir. Bu amaçla 1965 1967 yıllarında 1/1000 ölçekli sur içi ve sur dışı planları hazırlanarak yürürlüğe konmuş, kent, kale dışındaki gelişimini bu plan çerçevesinde gerçekleştirmiştir. 1965 Yılı Uygulama İmar Planının başlıca gelişme alanları Seyrantepe ve Bağlar bölgeleridir.plan, sur dışındaki apartmanlaşmayı yaygınlaştırıcı nitelikteki kararlara sahipken; sur içinde de çok katlı betonarme binaların yapılmasının yasal zeminini oluşturmuştur. Bu planla hazırlandığı sırada yürürlükte olan mevzuat, kentsel korumayı etkin olarak sağlayacak tanımlamalardan yoksundur. Plan uygulama olanağı bulunamamıştır, bunun nedenleri ise; Seyrantepe de öngörülen gelişme alanının askeri alan olarak tahsis edilmesi, batıda öngörülen sanayi alanlarının askeri havaalanına tahsis edilmesi, 1960 yıllarından sonraki göç ve nüfus artının öngörülememiş olması ve de Belediyenin Bağlar bölgesindeki kaçak yapılaşmayı önlemedeki yetersizlikleridir. 1965 1967 yıllarında 1/1000 ölçekli sur içi ve sur dışı uygulama imar planları hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur. Bu plan, sur dışındaki yeni yerleşim alanlarının düzenlenmesine yönelik kararlara sahipken, sur içinde de çok katlı betonarme binaların yapılmasının yasal zeminini oluşturmuştur. 7
Şekil 4: 1965 1967 yıllarında yapılan 1/1000 ölçekli uygulama imar planı Kaynak: İller Bankası Genel Müdürlüğü Şekil 5: 1965 1967 yıllarında yapılan 1/1000 ölçekli uygulama imar planı kararları Kaynak: İller Bankası Genel Müdürlüğü 8
Şekil 6: 1965 imar planı Kaynak:Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 9
Şekil 7: 1965 imar planı Kaynak:Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 10
Planda konut dokusuna saygılı davranıldığı, ancak açık bir biçimde korumacı yaklaşılmadığı görülmektedir. Bu planda ana yolların genişletilmesi önerisi sadece Dağ kapı dan başlayarak Balıkçılarbaşı na kadar olan bölüm ile Melik Ahmed Caddesi üzerinde kamulaştırma yapılarak uygulanmıştır. Gazi Caddesi ve Melik Ahmed Caddesi üzerindeki genişletmeler ile tarihi dokuda eski yapı yıkılmış, cepheler tahrip olmuş ve yolların karakteri değişmiştir. Bu genişletmelerin dışında önerilen başka kararlarda vardır. Bunlar ulaşım kararları, Dağ kapı çıkışındaki abide için bırakılan meydan ve yeşil alan uygulanan kararlar olmuştur. Ana yollar üzerindeki önerilen ticari bölgeler ve bu bölgelerde izin verilen kat yükseklikleri, surları içten ve dıştan saran yeşil alan kararı uygulama gören kararlardır. 1965 tarihli imar planı kararı gereği yolların genişletilmesi, merkezi iş alanı çevresindeki binaların kat yüksekliklerinin artması ile bir çok sorun ortaya çıkmıştır. Bunlardan bazıları; tarihsel ve kültürel eserlerin bakımsız bırakılması, bilerek tahrip edilmesi, sosyal altyapıların yetersiz kalması ve çevrenin bozulmasıdır. Bununla birlikte onandığı dönemde yetersiz olan plan 1984 e kadar uzun süre yürürlükte kalmış, ancak çok sayıda plan değişikliğine konu olmuştur. Resim8 : Gazi Cad. genişlemeden önce Kaynak: Kartpostal Resim 9: Gazi Cad. genişledikten sonra (resimde görülen caminin minaresi yol genişleyince yıkılıp geri çekilmiştir.) Kaynak: Kartpostal 11
Resim 10: 1971 Evli beden burcu ve civarındaki Resim 11: 1969 yılında Dağ kapı meydanının yeşil yeşil planlanan alanlar ve yerleşimlerin havadan alanlar açısından görünümü görünümü Kaynak:Bir Zamanlar Diyarbekır 1970li yıllara geldiğimizde Diyarbakır kale kentinde kent içi ulaşımın hızlandı, yoğunlaştı ve bu etkiler tarihi dokunun tahribine yol açtı. Diyarbakır sur içindeki 115 anıtsal yapı, GEEAYK un 11.03.1972 tarih ve 6312 sayılı kararı ile tescillenerek listelenmiş ve koruma ilk defa tescilli yapının yakın çevresini de kapsayacak biçimde ele alınmıştır. Resim 12 : 1970 yılında Diyarbakır Kent Formu Kaynak: Bir Zamanlar Diyarbekir 12
25.04.1973 ve 1710 sayılı Eski Eserler Yasası ile tarihi eserlerin korunmasına ciddi ilk adım atılmış, 1978 li yıllarının sonlarına doğru GEEAYK, yaklaşık 30 kadar kentte sit koruma kararı alırken, henüz sit kararı alınmamış Diyarbakır sur içinde ise, GEEAYK ın 19.01.1980 tarih ve 2082 sayılı kararı ile tescilli yapıların yeniden listelenmesi sağlanmıştır. 1980 yılında yapılan ikinci listeye göre, anıtsal yapıların yanı sıra sivil yapılar da tescile alınmıştır. Bu listeye göre tescile layık görülen anıtsal yapı sayısı 115 ten 83 e düşerken, ilk defa 103 adet sivil yapı tescillenmiş ve koruma tek yapı ölçeğinde kalmıştır. Tescilli olan 160 evin 108 tanesi bazı yapısal müdahalelere rağmen aslına uygun bir biçimde korunmuş olup, halen kullanılmaktadır. 30 ev harabe veya aşırı bozulmuş, 22 ev ise tamamen yıkılmış, bazılarının yerine yeni yapılar yapılmıştır. Şekil 8: Tescilli Yapılar Haritası Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 13
TESCİLLİ ESERLER CAMİ 40 KİLİSE 8 MEDRESE 4 TEKKE 1 TÜRBE 16 HAN 4 HAMAM 10 ÇEŞME 8 OTEL 2 SUR(İÇ KALE) 1 SARAY 1 KABALTI 1 Tablo 2 : Sayılarla Tescilli Eserler Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 10.3. 1984-2010 Yılları Arasındaki Plan Kararları 1985 yılında hazırlanan 1/5000 ölçekli nazım imar planı ile sur içi bölgesinde plan gereğince uygulamalar başlamıştır. Şekil 9: 1985 Nazım İmar Planı Kaynak: İller Bankası Genel Müdürlüğü 14
1985 Nazım İmar Planının hedefi 2003 yılında nüfusun 750,000 kişi olmasıdır. 2000 yılı nüfusu esas alındığında gerçekleşen nüfus plan hedeflerinin altında kalmıştır.konut gelişme alanları Kayapınar, Silbe toplu konut bölgeleri ve Urfa yolunun güneyidir.çalışma alanları ise Elazığ ve Urfa yol aksları üzerindedir. Dicle Üniversitesi kampüs alanı da bu planda yeralmaktadır. Belediyenin plan uygulaması ve denetimi konusunda, özellikle kamulaştırma ve imar uygulama konularındaki yetersizlikleri nedeniyle uygulamada sorunlar yaşanmıştır. 1985 planının uygulanmasındaki güçlükler nedeniyle Belediyece aynı müellife revizyon yaptırılmıştır.1994 (revizyon) planının hedef yılı 2010 olup hedef nüfus 1.000.000 kişidir. Yapılan revizyon ile, bazı bölgelerde kullanım değişikliklerine gidilmiş, bazı bölgelerin nüfus yoğunlukları artırılmıştır.( TMMOB Diyarbakır Kent Sempozyumu ) 1985 Nazım İmar planında öngörülen Gazi Caddesi, Melik Ahmed Paşa Caddesi, İzzet Paşa Caddesi nin ticari fonksiyonunun yanı sıra, İnönü Caddesi üzerinde de ticaretin yayılmaya başladığı görülmektedir. Bu dönemlerdeki yapılar 1965 yılı imar planına göre yapılaşmaya devam etmiştir. Bu imar planında tescilli yapılar belirlenerek geleneksel dokuyu korunma amacına yönelinmiştir. Aynı zamanda, Melik Ahmed Paşa Caddesinin çift şerit olması, surların içinden dolaşan yollarının yapılması, Urfa kapı ve Dağ kapı da kavşak yapılması, Tek kapının sur dışı ile bağlantısının yaya yolu ile sağlanması ve surların etrafını tamamıyla kuşatan yeşil alanlar yapılması kararları bu imar planıyla gerçekleşmiştir. 1985 PLANI 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 2003 PLANLANAN ALAN 7770 MESKUN KONUT ALANI 450 GELİŞME KONUT ALANI 1978 TİCARET ALANI 100 SANAYİ ALANI 414 KÜÇÜK SANAYİ ALANI 22 Grafik 1: 1985 yılı Nazım İmar planına göre arazi kullanımı Kaynak:Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 15
Şekil 10 : 1985 Yılında Yapılan 1/25000 Ölçekli Nazım İmar Planı Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 16
10.4. Kayapınar İmar Planı Kayapınar yerleşmesinin, Diyarbakır Belediyesi Mücavir alandan çıkarak ayrı belediye olarak örgütlenmesi ve bu bölgedeki gelişme baskıları gelişmelerin plan değişiklikleri ile yönlendirilmesini önlemek amacı ile Kayapınar bölgesi bütün olarak planlanmıştır. Planevi Ltd. Şti ce yapılan, 2005 yılında tamamlanan Kayapınar planının hedef yılı 2015, hedef nüfusu 298.800 kişidir. Yürürlükteki planda konut alanlarının nüfusu 641.200 kişidir.bu planla, Kayapınar bölgesindeki planların revizyonu yapılmış, plan sınırları batı ve kuzey batı yönünde genişletilmiştir. Planlama raporuna göre, 2287 hektar alan planlanmış olup bunun 143 hektarı mevcut, 723 hektarı gelişme konut alanı niteliğindedir.(bknz: Şekil 10) Kayapınar İmar Planı ile bölgenin yoğunlukları artırılmış, 1985 onaylı planlara göre yoğunlukları iki katına çıkartılmıştır. Halen kentin en fazla gelişen bölgesi niteliğinde olan bölgede imar planlarının en önemli sorunu yoğunlukların yüksek olmasıdır. (Diyarbakır Onaylı 1/ 25000 imar plan raporu) 1990 lı yıllara doğru Suriçi bölgesi yerleşimin odak noktası olmaya devam etmektedir. Fakat sur içi bölgesi konut dokusu zarar görmüş ve yıpranmış, dayanıksız binalardan oluşmuştur. Çok az sayıda geleneksel ev tipi kalmıştır ve anıtsal yapıların bulunduğu sokaklar önemini yitirmiştir. Fakat diğer taraftan sur içi bölgesinin ticaret alanları önemini korumaya devam etmiştir. Aynı zamanda sur dışında da yapılaşma hızla devam etmiştir, fakat bu duruma karşılık hiçbir yapılaşma kararı alınmamıştır. Yani inşa edilen yapılar plan kararları dışında kontrolsüz, izinsiz gerçekleşmiştir. 1988 yılında Diyarbakır ilinin en belirgin tarihi yapıtlarının bulunduğu sur içi bölgesinin korunabilmesi, eski kent dokusunun muhafaza edilmesi ve bu tarihe kadar uygulanan kontrolsüz, izinsiz şehirleşme ve yapılaşmanın önlenebilmesi için, sur içi Diyarbakır Kentsel Sit Alanı olarak ilan edilmiştir. Alınan bu karar ile sur içi bölgesinde yapılaşma konusunda kısıtlamalara gidilmiş ve 1990 yılında koruma amaçlı imar planı uygulamaya koyulmuştur. Bu dönemde 1990 yılındaki imar planına kadar bölge Geçiş Dönemi Yapılanma Kararları yla korunmuştur. 17
Şekil 11: Kayapınar Merkez Alan Kullanımı Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 18
10.5. Diyarbakır ın Mekansal Kentsel Gelişimi Ve İmar Planları Karşılaştırılması Şekil 12: Diyarbakır kent planlarının yayılma alanları Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Diyarbakır kentinin, 1930lar öncesinde (Türkiye Cumhuriyeti nin 1. Sanayi Planından ve 1937 senesinde yapılmış olan Diyarbakır ın ilk kent planından önce) yerleşim alanlarının Suriçi bölgesinde olduğu görülmektedir. Böyle olmasının nedenleri ise birçok dönemde gözlenen korunma ve güvenliktir. Diyarbakır surlarının yüksekliği 12 metre, genişliği 3-5 metre olması içinde yaşayanlar için dışarıdan gelebilecek herhangi bir tehlikede kalkan görevi görmüştür. Yaklaşık 9000 yılı aşkın tarihi olan bu surların plandan görünümünün kalkan balığı şeklini andırmaktadır. Rivayete göre bu form, Diyarbakır'ın Dicle nehrinin taşmasıyla,su ile yok olacağının delili sayılmaktadır. 19
Şekil 13 : Diyarbakır surlarının plandan görünümü Kaynak: http://www.bilinmeyendiyarbekir.com/diyarbakir_kalesi.html Diyarbakır ın cumhuriyet sonrasında ilk kent planı 1937 yılında yapılmıştır.kentin bugünkü formunu almasında demiryolu inşası önemli bir rol oynamıştır. Demiryolu 1935 yılında tamamlanmış ve kullanılmaya başlanmıştır. Reaim 13: Diyarbakır a ulaşan trenin ilk seferini yaptığı gün (22 Ekim 1935) Kaynak: http://wowturkey.com/forum Resim 14: Diyarbakır tren garının bugünkü halinin 3 boyutlu görüntüsü Kaynak: http://sketchup.google.com/3dwarehouse 20
Erken Cumhuriyet Dönemi kentsel gelişimini incelediğimizde demiryolu, sanayi, depolama ve ticaret birimlerinin birbirine görece yakın alanlarda olduğunu görürüz. Diyarbakır da da şehir merkezi ile gar arasında oluşmuş olan cadde (İstasyon Caddesi ) buna benzer bir mekansal ilişki tanımlamaktadır. Bu cadde üzerinde ticari kullanımlar gelişmiştir. Ticari alanların yanı sıra sanayi alanına yakın olarak amele mahalleleri ve onlara hizmet sağlayacak spor alanları ve parklar gibi rekreatif alanlar ortaya çıkmıştır. Bu rekreatif alanlar bir aks şeklinde eski Sümerbank basma fabrikalarının bulunduğu alandan çıkıp şimdiki belediye alanında sonlanmaktadır. Resim 15: Tren Yolunun Şehir üzerindeki etkisi Kaynak: google earth Kent doğal ve yapay eşiklerden dolayı kuzey batı yönünde genişlemiştir. Bunlardan biri olan kentin kuzey bölgesinde bulunan askeri alanlar 1980 yılında oluşmuşlardır ve kenti ciddi şekilde sınırlayıp, yön vermektedirler. Aynı sonuçlara neden olan diğer bir faktörde kentin güney batısında bulunan, 1950lerden önce tamamlanan Diyarbakır Havaalanıdır. 21
Resim 16: Diyarbakır Hava alanı Kaynak: http://hurseda.net/bolgemizden/44468-diyarbakir-havaalani-uluslararasi-ucuslara-acilacak.html Tablo 3 : Konu ve Öncelik Sıralamasına Göre Eşikler Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 22
Şekil 14: eşik sentezi haritası Kaynak: çevre durum raporu 23
Buna göre kent Suriçinden başlayıp şimdiki Kayapınar a doğru büyümüştür. Kayapınar şehrin en yeni ilçesi durumundadır. Yapılan anketlerden anladığımız gibi hem esnafın hem de hanelerin yerleşim yeri olarak seçtikleri gelecekte de seçecekleri ilçedir. Kayapınar ın ilk yerleşim bölgesi Peyas Köyüdür. 1991 yılında yaklaşık 3 bin nüfusu bulanan Peyas köyü beldeye dönüştürüldü. Beldenin ikinci önemli yerleşim birimi ise Huzurevleri oldu. Son 14 yılda büyük değişimler yaşayan belde 2004 yılında çıkarılan Yerel Yönetimler Yasası ile çok sayıda köyün de bağlandığı Kayapınar, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi nin ilk kademe belediyesi oldu. 2004 yılında 9 köyün Kayapınar a bağlanması ile birlikte 68 bin olan ilçe nüfusu 75.592 oldu. Belediyenin kurulduğu 1991 yılında belde nüfusu resmi rakamlarla 3 bin iken, 1994 yılında 20 bin, 1997 yılında 42 bin, 2000 yılı nüfus sayımında 68 bin oldu. Son beş yılda yoğun göç alan beldenin nüfusunun 150 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Diyarbakır da adeta bir şantiye görünümünde olan belediye sınırları içerisinde inşa edilen binalar göz önüne alındığında önümüzdeki 2 yıl içerisinde bir 40 bin civarında nüfusun bu bölgeye yerleşmesi beklenmektedir. Beldenin konumu ise Yenişehir ve Bağlar ilçe sınırlarıyla komşu. Diyarbakır ın Urfa ve Elazığ illerinden gelen yolların kesiştiği üçgende bulunmaktadır. Bunun yanında yeşil alan bakımında beldedeki büyük yeşil alanlar mevcut şehrin doğal yapısına büyük katkısı bulunmaktadır. Modern şehir anlayışıyla konut çevrelerinde yeşil alan, yapıların arasındaki alanların genişliği ve otopark gibi avantajlarla belde geleceğin yerleşim bölgesi olma konumunda.( http://www.diyarbakirkayapinar.bel.tr/ky/kayapinar/tarihce) Resim 17: Kayapınar dan bir görünüm Kaynak: http://www.diyarbakirkayapinar.bel.tr Resim 18: Kayapınar dan bir görünüm Kaynak: http://www.diyarbakirkayapinar.bel.tr 24
1980 yılı ile 1989 yılları arasında gelişen yapılaşmanın kentin kuzey batı yönünde devam ettiği görülmektedir. Elazığ Bulvarı üzerindeki sanayinin gelişmesiyle bu bölgede yapılaşma da artmıştır. Fakat kentin kuzey kısmında askeri alanın konumlanmasından dolayı bu bölgede bir sıçrayış bulunmaktadır. Bağlar bölgesindeki yoğun konut artışıyla birlikte Şanlıurfa Bulvarı ile Elazığ Bulvarı arasında kalan Peyas mahallesinde de yapılaşmada artış görülmektedir. Yapılaşmalardaki bu artış 1965 ve 1984 imar planları ile öngörülen alanlarla uygundur. 1999-2000 yılları arasında yapılaşma Şanlıurfa Bulvarı ve Elazığ Bulvarı arasında kalan bölgede yüzde 85 e kadar çıkmıştır. Bu bölge aynı zamanda yürürlükteki imar planında da kentin gelişme bölgesi olarak gösterilmiştir. Sur içinde ve Yenişehir bölgesinde yapılaşma neredeyse yok denebilinecek kadar azdır. Bunun sebebi ise yerleşilebilecek alanların azalmasıdır. Şekil 15: bina sayımı haritaları Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 25
Şekil 16: Diyarbakır ın mahallere göre bölünümü Kaynak:Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi- Bina Sayımı Harita Bilgileri 26
Şekil 17: Diyarbakır ın mevcut yapı sayımının mahallelere göre yıllar içindeki oransal dağılımı Kaynak:Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi- Bina Sayımı Harita Bilgileri 27
Şekil 18: Diyarbakır ın mevcut yapı sayımının mahallelere göre yıllar içindeki oransal dağılımı Kaynak:Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi- Bina Sayımı Harita Bilgileri Şekil 19: Diyarbakır ın mevcut yapı sayımının mahallelere göre yıllar içindeki oransal dağılımı Kaynak:Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi- Bina Sayımı Harita Bilgileri 28
Şekil 20: Diyarbakır ın ilçelere göre bölünümü Kaynak:Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi- Bina Sayımı Harita Bilgileri 29
Şekil 21: Diyarbakır ın mevcut yapı sayımının ilçelere göre yıllar içindeki oransal dağılımı Kaynak:Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi- Bina Sayımı Harita Bilgileri 30
10.6. YÜRÜRLÜKTEKİ PLANLAR 10.6.1. 1992 Diyarbakır-Bismil Çevre Düzeni Planı 1/25000 ölçekli çevre düzeni planı yürürlükte olan diğer planlarla ilişkilendirilmiş bir plandır. 1992 yılında onaylanan 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planının hedef nüfusu 1.000.000 kişi planlama alanı ise 76.25 hektardır. Çevre düzeni planında hedeflenen ilave 40.000 nüfus için ise kentin kuzey ve kuzeydoğusu da ilave 92 hektar gelişme alanı planlanmıştır. Bu veri bu çevre düzeni planının kentin kuzey ve kuzeybatı yönlerine doğru gelişeceğini öngördüğünü göstermektedir. Çevre Düzeni Planının önemli bir kararı da yer seçimi yapılmış olan Organize Sanayi bölgelerinin plana işlenmesidir. Çevre Düzeni Planı ile yürürlükteki imar planı arasında farklılıklar bulunmaktadır. Elazığ yolu, Üçkuyu Bölgesi ile Şanlıurfa yolu çevresindeki ve Kayapınar daki gelişme alanlarının bir kısmı Çevre Düzeni Planı dışında kalmaktadır. Öte yandan Çevre Düzeni Planında gelişme alanı olarak planlı alanların bir kısmı Belediyece ağaçlandırma alanı olarak planlanması önerilmektedir. Diyarbakır-Bismil çevre düzeni planı GAP Ulaşım ve Altyapı Projesi kapsamında önemi olan bir plandır. Bu projede Diyarbakır ın 2005 yılı nüfus hedefi 1.040.000 kişi alınmıştır. Diyarbakır da 292.484 kişinin istihdam edileceği ve bunun %23 ünü imalat, %19 unu ticaret, %14 ünün inşaat sektörlerinde çalışacağı varsayılmıştır. Bu nedenle bu planın bir diğer amacı da kentsel gelişme alanlarıyla tarım alanları arasındaki kullanım farkını en uygun seviyede tutmaktır. Bu kapsamda ulaşımdan kaynaklanan kentsel işletme maliyetlerinin azaltılmasına özen gösterilmiştir. (25000 Onaylı Çevre Düzeni Plan Raporu,2006 s.109) 10.6.2. Yürürlükteki İmar Planları Diyarbakır kentinin yürürlükte olan imar planları farklı dönemlerde yapılmış imar planlarından oluşmaktadır. Yürürlükteki planlar, tam doluluk halinde 1.425.000 nüfus kapasitesine sahip planlardır ancak, mülkiyet ve yenileme sorunları nedeniyle bu kapasitenin %70-%80 i kullanılabilmektedir. Bazı bölgelerde nüfusun plan kapasitesinin üstünde olduğu görülmektedir. Bu bölgelerden birine örnek olarak Sur bölgesi gösterilebilir. 31
BELEDİYE Planlı Konut (1) Yerleşim Alanı İmar Planı Ort. Yoğ. Kişi/ha Tablo 4 : Belediyelere gore İmar Planı Nüfus Kapasitesi ve ortalama yoğunlukları Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi- Çevre Düzeni Plan Raporu,2006 İmar Planı Nüfus Kapasitesi Mevcut Nüfus ve Plan Nüfus Kapasitesi 2005 Yılı Nüfusu İmar Planına Göre Doluluk Oranı(%) SUR BELEDİYESİ 144,45 450 64986 98.584 152 100 YENİŞEHİR BELEDİYESİ 657,07 329 216230 196.093 91 100 BAĞLAR BELEDİYESİ 1116,13 393 438933 326.456 74 100 KAYAPINAR BELEDİYESİ 1763,97 363 641202 131.552 21 100 BAĞIVAR BELEDİYESİ 154,00 180 27720 16.960 61 100 ÇARIKLI BELEDİYESİ 185,50 190 35227 4.935 14 100 DİYARBAKIR BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ 4021,12 354 1424298 675996 47 100 (1) Konut yerleşim alanına, düzenli, düzensiz, geleneksel ve kırsal yerleşim alanları ile, askeri lojmanları, kamu lojman alanları ve içinde konut yeralan ticaret alanları ile mahalle yolları ve konut servisleri dahildir. İmar Planı Kap. 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 imar planı nüfus kapasitesi nüfus Grafik2: Mevcut Nüfus ve Plan Nüfus Kapasitesi Karşılaştırması Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi- Çevre Düzeni Plan Raporu,2006 10.6.3. 1/25000 Nazım İmar Planı Diyarbakır Büyükşehir 1/25.000 ölçekli Nazım İmar Planı 15.12.2006 da onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Nazım İmar Planı sınırları aynı zamanda Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları olup, plan yaklaşık 110.000 hektar alanı kapsamaktadır (Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Plan Raporu, 2006). Onaylı 1/5000 ve 1/1000 ölçekli nazım imar planlarının kararları ve imar uygulamaları doğrultusunda ortaya çıkan olumsuzlukların yok edilmesi amacı ile plan revizyonuna gidilmiş ve yeni kentsel ihtiyaçlar göz önüne alınarak 1/25000 nazım imar planı öne sürülmüştür. Plan revizyonunun kapsadığı alan Diyarbakır Büyükşehir Belediye sınırı olmakla beraber yaklaşık 20.000 hektar alana yayılmaktadır (Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Plan Raporu, 2006). 32
Nazım imar planının onaylanmasından önce aynı kapsamlı 3 farklı makroform seçeneği karşılaştırılmıştır. Bu makroform alternatifleri 1/25000 olup, eğilim (saçaklanma), koridor (odaklanma) ve çeperde büyüme alternatiflerini sunmaktadır. Bu planlarda Elazığ ve Şanlıurfa yolları üzerinde yeni sanayi alanları öngörülmektedir. Aynı yerde fakat farklı büyüklüklerde rekreasyon alanları önerirken, konut alanları için farklı yer seçimlerine gidilmiştir. Resim 19: Makroform Seçeneği 1 (Saçaklanma) Kaynak: Diyrbakır Büyükşehir Belediyesi Resim 20 : Makroform Seçeneği 2 (Odaklanma) Kaynak: Diyrbakır Büyükşehir Belediyesi 33
Resim 21 : Makroform Seçeneği 3 (Çeperde Büyüme) Kaynak: Diyrbakır Büyükşehir Belediyesi 1. Makroform alternatifinde görülen sanayi alanları diğer planlarda olduğu gibi çoğunlukla Elazığ ve Şanlıurfa bulvarları üzerindedir. 2. Makroform alternafinde ise bu sanayi alanları konut alanları ile birlikte önerilmiştir. 3. Makroform alternatifinde ise bu eğilim 1. alternatifte olduğu gibidir fakat daha küçük ve linear bir yayılım göstermektedir. Konut alanlarına bakıcak olursak 2. Alternatifte daha yayılmış konut alanları görülürken, bu alanlar diğer makroformlarda daha kompakttır. Kayapınardaki rekreasyon alanına bakıcak olursak 1. alternatiften 3. alternatife doğru küçülme gösterdiği görülmektedir. (Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Plan sunum1) Nazım imar planına bakıcak olursak 3. makroforma daha yakın bir plan seçildiği görülmektedir. 1/25.000 ölçekli Nazım İmar Planı Revizyonu yapılan alan, Diyarbakır Büyükşehir Belediye sınırlarını kapsamakta olup Adrese Dayalı Nüfus Sayımı na göre 2008 yılı nüfusu 799.446 kişi, planlama alanı 110.000 hektardır (Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Plan Raporu, 2006). Bölgelere göre planlama alanları aşağıdaki tabloda görülmektedir. 34
Planlama Alanı Planlama Bölgesi (ha) Kayapınar Merkez 2900 Kayapınar Gelişme Alanı 3852 Yenişehir Merkez 234 Dicle Vadisi - Kampüs Alanı 3741 Bağlar- Bağcılar 3722 Eski Bağlar 442 Yenişehir Şehitlik 331 Şanlıurfa Yolu Pirinçlik 808 Silvan Yolu 2215 Mardin Yolu-Çarıklı 961 Şilbe-Elazığ Yolu 3355 Bağıvar 810 Toplam 21315 Tablo 5 : Belediyelere göre planlama alanları Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Plan Raporu, 2006) 35
Şekil 22 : Diyarbakır-Bismil Çevre Düzeni Planı (1992) Kaynak: Diyarbakır-Bismil Çevre Düzeni Plan Raporu (2006) 36
10.6.4. Plan Öngörüleri Diyarbakır nazım imar planının vizyonu, kentin, gelecekte sağlıklı ve yaşanabilir bir çevrede, kentin tarihsel birikimine dayalı sosyal, ekonomik, kültürel ve mekansal kimliğinin korunduğu, geliştirildiği, çağdaş yaşamın gerektirdiği tüm olanakların kentte yaşayanlara ayrım gözetmeden sunulduğu, kentin yapılanmasında kentlilerin söz sahibi olduğu, dış dünyaya açık bir bölge merkezi olmasıdır. Mekansal iş bölümünde Diyarbakır ın bölgesel merkez niteliğini destekleyen hizmet, ticaret, turizm ağırlıklı bir kent ekonomisi ile öne çıkması, tarım ve sanayi gibi üretici sektörlerdeki gelişmelerin bu işlevle uyumlaşacak biçimde gelişmesidir. Uluslararası düzlemde, Türkiye nin önemli bir bölge merkezi olarak özellikle yakın sınır bölgesindeki ülkelerle ilişkiler başta olmak üzere uluslararası ilişkilerde stratejik bir merkez rolünü oynayacağı varsayılmış ve bu rolü güçlendirecek işlevlerin desteklenmesi öngörülmüştür. Ülkesel ve Bölgesel Düzlemde; 5. kademe merkez olarak tanımlanan ve etki alanına Mardin, Siirt, Batman, Şırnak, Van, Hakkâri, Bitlis illeri ile Şanlıurfa ilinin, Siverek, Hilvan, Bingöl ilinin, Merkez, Genç, Solhan ilçelerinin girdiği Diyarbakır ın bu işlevinin güçlendirilmesi ve dengeli hale getirilmesi öngörülmektedir. Ekonomik yapıda, geçmişte tarıma dayalı bir hinterlandın yönetsel ve ticari merkezi ve bölge merkezi olan Diyarbakır da hizmet, ticaret ve turizm ile tarıma dayalı sanayi fonksiyonlarına dayalı ekonomik yapının gelecekte güçlenerek sürmesi, bu gelişmelerin hizmet sektörlerini de geliştirmesi, bölgesel ve kentsel altyapının gelişmesi ile doğal ve sosyo-kültürel çekiciliğinin de etkisiyle kalifiye işgücüne dayalı ileri ve bilgi teknolojilerine dayalı üretim faaliyetlerinin kentte yer seçmesi gibi gelişmeler beklenmelidir. Demografik yapıda, azalan göçün etkisiyle eğitimli nüfusun, nitelikli işgücünün giderek artması, eğitim, sağlık ve kültürel işlevlere olan ihtiyacın sürmesi, nüfus yapısındaki değişime bağlı olarak, yaşlı nüfus oranının artması gibi nedenlerle kentsel hizmetlerin nüfus yapısına bağlı olarak değişime uğraması, kentsel hizmetlerin nüfus yapısına bağlı olarak niteliğinin değişmesi hedeflenmektedir. Mekansal yapıda, kentin çevresindeki yerleşmelerle ilişkilerin güçlenmesi, kentin yoğunluk ve yapılaşmaya ilişkin sorunlarının çözülmesi, sosyal ve teknik altyapı eksikliklerinin giderilmesi ve mekansal sorunlarının çözümlenerek sağlıklı bir kentsel çevre oluşacak biçimde planlı dönüşüm ve yeniden yapılanmanın gerçekleşmesi hedeflenmektedir. 37
Çevresel açıdan, mekansal gelişmelerin, doğal kaynaklar, çevresel değerlerle uyumlu ve çevre kirliliğine neden olmayacak biçimde sürdürülmesi, bu bağlamda tarım alanlarının, su kaynaklarının, kültürel mirasın korunması, afet risklerine karşı güçlendirilmiş bir kentsel yapının oluşması hedeflenmektedir. 10.7. MÜLKİYET Diyarbakır kenti ve çevresindeki arazilerin kadastroları büyük ölçüde yapılmıştır. Ancak kadastro bilgileri grafik fotogrametrik koodinat açısından farklı yöntemlerle yapıldığından bunların değerlendirilmesinde sorunlar yaşanmaktadır. Son yıllarda bazı bölgeler kent içindeki kadastro paftaları parselasyon ve imar uygulamaları yapıldıkça sayısallaştırılmıştır. Sur, Bağlar, Yenişehir, Kayapınar, bölgelerinin kadastraları sayısallaştırılmıştır. Çevre köylerin kadastral bilgilerin son yıllarda sayısallaştırılmış ve koordinatlı hale gelmiştir. Bu kapsamda, Karabaş, Karaçalı, Küçükkadı, Kuşlukbağı, Yiğitçavuş, Y.Kılıçtaşı yerleşmeleri ile Üçkuyu, Kayapınar, Çarıklı, Talaytepe gibi yerleşmelerin kadastro bilgileri sayısal ve koodinatlı hale getirilmiştir. Kentin çevresindeki kadastro paftaları fotogrametrik yöntemlerle yapılmıştır. 38
Şekil 23 : Diyarbakır Mülkiyet Bölünmeleri Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 39
Şekil 24 :Diyarbakır İmar Uygulamaları Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 40
Şekil 25 : Diyarbakır Arazi Sahipliği Kaynak: Diyarbakır Büyükşehir Belediyes 41
10.7.1. Mülkiyet Bölünmeleri ve İmar Uygulamaları Suriçi nde kentsel sit alanında kadastral sınırlar üzerinden plana göre imar hakkı verilmektedir.planlı gelişme gösteren Yenişehir ve Kooperatif mahallelerinde, Kayapınar ın yerleşik alanın büyük bir kısmında, Bağlar Belediyesi nin Bağcılar Bölgesinde imar planına ve İmar kanununun 15. ve 16. maddesine göre kadastro parseli ölçeğinde uygulamalar yapılmıştır. Planlı gelişen alanda bu yöntemle 1174 hektar alanın parselasyonu yapılmıştır. İmar kanununun 18. maddesine göre arazi ve arsa düzenlemesi yapılan alan 1305 hektardır. Köşkler mahallesinde, Urfa yolu çevresinde, Hamravat Evleri güneyinde Kayapınar yerleşik alanında, imar uygulamaları yapılmıştır. Çarıklı Belediyesi nin planına göre 18. madde uygulaması yapılmıştır. Toplu konut ve toplu işyeri uygulamaları kapsamında parselasyon ve uygulama görmüş olan alanlar 268 hektardır. Uygulama görmüş alanlar, Şilbe Toplu Konut alanı ve Üçkuyu Toplu Konut alanıdır. Ayrıca, Üniversite kampus alanı içerisinde ve Silvan yolu üzerinde 450 evler toplu konut uygulamalarıdır. Toplu işyeri olarak uygulama yapılan alanlar Küçük Sanayi Sitesi ve Gıda Toptancılarıdır. ( Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi) 10.7.2. Arazi Sahipliliği, Kamuya Ait Araziler Hazine mülkiyetleriyle ilgili mülkiyet listeleri Defterdarlık Milli Emlak Müdürlüğü nden; Meralarla ilgili listeler Tarım İl Müdürlüğü nden; Vakıf arazileriyle ilgili listeler Vakıflar İl Müdürlüğü nden elde edilmiştir. Mülkiyet Haritası ve tablolarda 1000 m2 den büyük kamu parselleri esas alınmıştır. Diyarbakır kentsel alanında kamu arazilerinin yetersiz ve küçük parsellerden oluştuğu görülür. Toplam kamu arazisi büyüklüğü 15341 ha dır. Büyükşehir belediyesi sınırları içerisindeki alanın %11,9 si kamuya ait arazilerdir. Kamuya Ait Araziler Hektar % Mera 9400 7,48 Belediye 264 0,21 Hazine 5367 4,27 Vakıf 309,9 0,01 Toplam 15341 11,98 42
Kamu arazileri varlığı üç bölgeleme üzerinden incelenmiştir. Birincisi, yapılaşmış alanı kapsayan kentsel alan dır. İkincisi, yapılaşmamış olan alanın çevresinde, gelişme eğilimi olan alanlar, üçüncüsü, Büyükşehir sınırları içinde kalan, gelişme eğilimi olmayan alanlardır. Kamuya ait araziler dört kategoride ele alınmış olup, tescil dışı araziler, tescil edilmiş araziler, Toplu Konut Yasa sı kapsamındaki araziler ve meralardır. 10.7.3. Tescil Dışı Araziler Tescil dışı araziler tapuya tescil edilmemiş fakat devletin hukuk ve tasarrufunda olan yerlerdir. 3402 Kadastro Kanunu nun 16.maddesinde Devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunan kayalar, tepeler, dağlar, bunlardan çıkan kaynaklar gibi, tarıma elverişli olmayan sahipsiz yerler ile deniz, göl, nehir gibi genel sular olarak tanımlanan alanlar tescil dışı alanlardır. Planlama alanı içerisinde tapulama harici alanlar vadi tabanları ile, taşlık arazilerdir. ( Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi) 10.7.4. Tescil Edilmiş Araziler Bu tür araziler, hazine, kamu kurum ve kuruluşları, il, belediye köy veya mahalli idare birlikleri tüzelkişiliği, adlarına tescil edilen arazilerdir. Hükümet, belediye, okul binaları, köy odası, hastane, pazar yerleri, boşluklar ve benzeri hizmet malları bu arazilerdendir. Bu araziler maliye hazinesi yada belediye adına tescil edilmektedir. Hazine arazileri, kullanım amacı ile kamu kurumlarına için tahsis edilirler. Kamu Arazilerinin Belediyelere Göre Dağılımı BELEDİYE MERA BELEDİYE HAZİNE VAKIF hektar % hektar % hektar % hektar % BAĞIVAR 1872 19,91 0 0,00 741 13,80 1 0,32 BAĞLAR 830 8,84 98 37,28 690 12,86 0 0,00 ÇARIKLI 404 4,30 11 4,25 71 1,32 0 0,00 KAYAPINAR 3514 37,38 60 22,65 737 13,74 7 2,26 SUR 1023 10,88 34 13,02 2619 48,79 18 5,83 YENİŞEHİR 1757 18,69 60 22,79 509 9,48 283 91,59 TOPLAM 9400 100,00 264 100,00 5367 100,00 309 100,00 43
Kamu Arazilerinin Ortalama Parsel Büyüklükleri BELEDİYE MERA BELEDİYE HAZİNE VAKIF parsel s. hektar ort.parsel b. parsel s. hektar ort.parsel b. parsel s. hektar ort.parsel b. parsel s. hektar ort.parsel b. BAĞIVAR 99 1872 18,91 0 0 0,00 107 741 6,92 2 1 0,50 BAĞLAR 56 830 14,83 128 98 0,77 142 690 4,86 0 0 0,00 ÇARIKLI 16 404 25,27 5 11 2,24 16 71 4,43 0 0 0,00 KAYAPINAR 62 3514 56,67 76 60 0,79 313 737 2,36 93 7 0,08 SUR 135 1023 7,58 209 34 0,16 737 2619 3,55 29 18 0,62 YENİŞEHİR 79 1757 22,24 210 60 0,29 124 509 4,10 67 283 4,22 TOPLAM 447 9400 21,03 628 264 0,42 1439 5367 3,73 191 309 1,62 Kamu Arazilerinin Bölgelere Göre Dağılımı Hazine Belediye Vakıf Mera TOPLAM Kentsel Alan 966 91 74 99 1230 Gelişme Alanı 1350 12 238 1269 2869 Kentsel Alan Dışı 1303 0 0 3300 4603 TOPLAM 3619 103 312 4668 8702 Kamu arazilerinin mekansal dağılımı incelendiğinde, kentsel alanda diğer bölgelere oranla daha az kamu arazisi bulunduğu görülmektedir. Kentin çeperlerine doğru kamu arazileri artmaktadır. Arazilerin bir kısmı hisseli mülkiyet bir kısmı ise işgalli arazilerdir. ( Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ) Hazine adına 1439 parsel kayıtlı olup, yüzölçümü 5367 ha dır. Hazine arazilerinin % 48,79 u Sur belediyesi sınırları içerisinde, %13,80 i Bağıvar da, %13,74 ü Kayapınar da, %12,86 sı Bağlar da bulunmaktadır. Hazine arazilerinin planlama alanı içerisindeki dağılımında kentsel alandan çevreye doğru hazine arazisinin arttığı görülmektedir. Kentsel alanda 414 ha, gelişme alanında 1057 ha, kentsel alan dışında 1913 ha hazine arazisi bulunmaktadır. Gelişme alanında kamu arazisinin varlığı planlama açısından önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. 44
Büyükşehir Belediyesinin 625 adet taşınmazı bulunmaktadır. Bunun 319 u arsa, 27 si okul, 52 si yeşil alan, 10 u otopark, 3 ü sağlık tesisi, 11 i cami, 80 i tarla, 56 sı ticaret, 8 i mezarlık, 2 si kültür merkezi, 8 i direkhane, 6 sı bağ ve 43 ü değişik mülkten oluşmaktadır. Bu arsaların 210 adedi Yenişehir, 209 u Sur, 128 i Bağlar Belediye sınırları içerisindedir. Kentsel alan içerisinde 76 ha, gelişme alanı içerisinde ise 10 ha belediye arazisi vardır. 264 ha olan belediye arazileri toplam alanın %0,21 ini kapsamaktadır. Vakıf arazileri toplam 191 parsel ve 309 ha dır. Ortalama parsel büyüklüğü ise 1,65 ha dır. Vakıf arazileri Suriçi, Kayapınar, Hevsel bahçeleri, Köşkler ve Şilbe köyünde yoğunlaşmıştır. Suriçi ndeki vakıf mülkleri daha çok konut ve ticaret amaçlı kullanılan yapılardan oluşmaktadır. Bu alandaki parsel sayıları yüksek olmakla birlikte oldukça küçük parsellerdir. Kentsel alan içerisinde 70 ha gelişme alanında 221 ha vakıf arazisi vardır. ( Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi) 10.7.5. Toplu Konut Yasası Kapsamındaki Araziler Toplu Konut İdaresi, 5273 nolu kanunla; sağladığı arazi ve arsaları olduğu gibi veya planlayarak, altyapı tesislerini kısmen veya tamamen ikmal ederek veya ettirerek ihtiyaç sahiplerine satmaya, kiralamaya, trampaya, irtifak hakkı tesis etmeye; kamu kurum ve kuruluşları eliyle pazarlamaya ve satmaya yetkili kılınmıştır. Üçkuyu Toplu Konut Alanı 188 hektar büyüklüğündedir. Toplu konut alanında bulunan meralar 2004 yılında 5273 numaralı kanunla yapılan değişikliğe göre TOKİ nin başvurusu üzerine hazine arazisi olarak TOKİ ye tahsis edilmiştir. Bu kanuna göre: Toplu Konut İdaresi Başkanlığının talebi, Maliye ve Bayındırlık ve İskân bakanlarının müşterek teklifi ve Başbakanın onayı ile belirlenen arsa üretim alanlarında bulunan Hazineye ait arsa ve araziler ve Hazine adına tescil edilecek arsa ve arazilerin mülkiyeti Toplu Konut İdaresi Başkanlığına bedelsiz olarak devredilir. Alanın %57 si TOKİ ye ait olup, diğerleri özel mülkiyete aittir. Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, kanundaki görevleri çerçevesinde, gerçek ve tüzel kişilere ait arazi ve arsaları ve bunların içerisinde veya üzerinde bulunan her türlü eklenti ve yapıları kamulaştırmaya yetkilidir. Şilbe Toplu Konut Alanı ise 1994 planında Gecekondu Önleme Bölgesi olarak planlanmıştır. 1994 yılında belediyenin yaptığı bir plan değişikliğiyle toplu konut alanına çevrilmiştir. Yine 1994 yılında Belediye nin mülkiyetinde olan alan TOKİ ye satılmıştır. Buradaki toplu konut uygulamalarını TOKİ yapmaktadır. 45
10.7.6. Meralar Mera alanları ile ilgili bilgiler Diyarbakır Tarım İl Müdürlüğünden elde edilmiştir. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde 9399 ha mera alanı bulunmaktadır. Kent bütününün % 7,48 i mera alanlarından oluşmaktadır. Meralar kamu arazileri arasında en büyük orana sahiptir. Bunların %37,3 ü Kayapınar da, %19,9 u Bağıvar da, % 18.6 sı Yenişehir Belediyesi sınırları içindedir. Mera alanlarının dağılımında, kentsel alandaki mera alanlarının toplam mera alanına oranı % 3,4 iken, gelişme alanlarında oldukça büyük alanların mera statüsünde olduğu görülmektedir. 5178 sayılı, 27.5.2004 tarihli, Mera Kanununda köy yerleşim yeri ile uygulama imar planı veya uygulama planlarına ilave imar planlarının hazırlanması, toprak muhafazası, gen kaynaklarının korunması, milli park ve muhafaza ormanı kurulması, doğal, tarihi ve kültürel varlıkların korunması, sel kontrolü, akarsular ve kaynakların düzenlenmesi için ihtiyaç duyulan yerlerin, ilgili müdürlüğün talebi, komisyonun ve defterdarlığın uygun görüşü üzerine, valilikçe tahsis amacının değiştirilebileceği ve söz konusu yerlerin tescillerinin hazine adına, vakıf meralarının tescillerinin ise vakıf adına yaptırılacağı belirtilmiştir.yasada durum ve sınıfı çok iyi, iyi ve orta ile arazi kullanım kabiliyet sınıfı bir, iki, üç olan mera, yaylak ve kışlakların belirtilen durumlarda tahsis amacı değişikliği yapılamayacağı belirtilmiştir.( Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi) 46
KAYNAKÇA Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Diyarbakır-Bismil Çevre Düzeni Plan Raporu (2006) Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi 1/25000 Nazım İmar Plan Raporu, 2006) Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Plan sunum1 Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi- Bina Sayımı Harita Bilgileri 25000 Onaylı Çevre Düzeni Plan Raporu,2006 s.109 http://www.diyarbakirkayapinar.bel.tr çevre durum raporu http://www.diyarbakirkayapinar.bel.tr/ky/kayapinar/tarihce http://hurseda.net/bolgemizden/44468-diyarbakir-havaalani-uluslararasi-ucuslara- Acilacak.html google earth http://sketchup.google.com/3dwarehouse http://www.bilinmeyendiyarbekir.com/diyarbakir_kalesi.html http://wowturkey.com/forum Diyarbakır Onaylı 1/ 25000 imar plan raporu TMMOB Diyarbakır Kent Sempozyumu İller Bankası Genel Müdürlüğü Bir Zamanlar Diyarbekir Cumhuriyetin 15. Yılında Diyarbakır, 1935 TÜİK, 2010 47