l Ta rr ım ı Ekooms Kog rres 6-8 - Eylül l 2000 Tek rrdağ TÜRKİYE ŞEKERPANCARI ÜRETİMİNDE FAKTÖR TALEP ANALİZİ (980-998) (TRANLOG MALİYET FONKİYONU UYGULAMAI) Yaşar AKÇAY Kemal EENGÜN 2. GİRİŞ Türkye tarımı edüstr btkler çersde şekerpacarı öeml br yere sahptr. Düya şekerpacarı üretmde Türkye payı 998 yılı tbaryle eklş alaıda %5.9 ve üretm mktarıda %7.4 dür. 980 yılıda 269 358 ha eklş alaı ve 6 776 07 to ola üretm mktarı 998 yılıda sırasıyla.53 kat artarak 4 556 ha a ve 2.84 kat aratarak 9 248 034 toa ulaşmıştır (6). Tarımsal üretmde kullaıla faktörler fyatları le ürü fyatları, üretm dese ve eklş alaları üzerde rolü ola öeml faktörler arasıdadır. Türkye de gerçekleşe şekerpacarı üretmde kullaıla faktör fyatlarıı üretm üzerdek etkler oldukça büyüktür (5). Acak bu etkler kattatf çalışmalara dayadırılması gerekr. Bu bakımda faktör taleb aalzlerde elde edle elastkyetler tarım poltkalarıı belrlemesde yararlaılablecek katsayılar olarak öeml br yere sahp olduğu fade edleblr. Bu çalışmaı amacı, - Şekerpacarı üretmde kullaıla faktörler taleb ked ve çapraz fyat eseklkler, - Alle kısm kame elastkyetler belrlemes olarak özetleeblr. 2. MATERYAL YÖNTEM Bu araştırmaı materyal, Türkye de üretle şekerpacarıı 980-998 yıllarıa at üretm mktarları le üretmde kullaıla üretm faktörler mktar ve fyatları oluşturmaktadır. Çalışmada kullaıla ürü ve faktör fyatları DİE tarafıda hesaplaa 98=00 TEFE dkkate alıarak deflate edlmştr. Çalışmaya kou ola faktör talep aalz esas tbaryle Traslog Malyet Foksyou ve bua bağlı olarak faktör talepler ked ve çapraz fyat eseklkler le faktörler arasıda muhtemel kame lşkler belrlemes Alle Kısm İkame Elastkyet Yötem kullaılarak gerçekleştrlmştr. L C = l α 0 + Traslog Malyet Foksyou geel formda aşağıdak gbdr (0); β l P + β y l Y + ½ ( = j= d j l P l P j ) + h y l P l Y Burada α o = sabt, C = toplam malyet, P= faktör fyatı ve Y= çıktıyı fade etmektedr. Ayrıca, α o, β,β j, d j, h y tahm edle parametrelerdr. Yrd. Doç.Dr., Gazosmapaşa Üverstes Zraat Fakültes Tarım Ekooms Bölümü, TOKAT 2 Prof.Dr., Gazosmapaşa Üverstes Zraat Fakültes Tarım Ekooms Bölümü, TOKAT
l Ta rr ım ı Ekooms Kog rres 6-8 - Eylül l 2000 Tek rrdağ Traslog malyet foksyouu faktör fyatlarıda homoje olması ç; = β =, = d j = j= d j = 0 ve h y = 0 d j = d j Homojelk ıırlaması metrk ıırlaması Kısıtlarıı ve foksyou devamlılık (cotuous) özellğ ç smetrk kısıtıı (d j = d j ) sstem dekleme koması gerekr (8). Çalışmada hesaplaa faktör taleb ked ve çapraz fyat elastkyetler traslog malyet foksyouda elde edle tahm deklem her br faktör ç logartmk türevler alıarak ( ) ve C*/ P = X* (shephard s lemma) eştlğ yardımı le elde edle aşağıdak formüllerle hesaplamıştır (9). E = d 2 + E j = d j + Çalışmada faktör çftler arasıdak lşk belrlemes amacıyla kullaıla Alle kısm kame elastkyet formülü aşağıda verlmştr. d j + j δ j = j δ = d 2 + j 2 = j δ j > se faktör-faktör güçlü kame lşks, 0 < δ j < se faktör-faktör zayıf kame lşks, δ j < - se faktör-faktör güçlü tamamlayıcılık lşks, - < δ j < 0 se faktör-faktör zayıf tamamlayıcılık lşks, δ j = 0 se faktör-faktör lşks yoktur. Çalışmaı aalz aşamasıda traslog malyet foksyou her br faktör ç ayrı ayrı kullaılarak, 4 lü br sstem model oluşturulmuş, oluşturula bu sstem modele homojelk ve smetr kısıtları da koularak model, Görüüşte İlşksz Regresyo (eemgly Urelated Regresso (UR) ) yötem le smultae (eşalı) olarak çözülmüştür. Görüüşte İlşksz Regresyo Yötem Zeller Tahm olarak da blmektedr. Çok sayıda eştlkte oluşa br sstemde ye ala eştlkler brbrleryle yalızca eştlkler karşılarıdak hata payları termler brbrleryle korelasyolu olmaları edeyle lşkl olduklarıda Görüüşte İlşksz Eştlkler ortaya çıkmaktadır (). Brbrler le kavramsal brde fazla ürüü talep foksyolarıa at Görüüşte İlşksz ola eştlkler hata paylarıı brbrleryle korelasyolu olmaları edeyle lşkl olduklarıda etk parametre tahmler Zeler tahm yötem le elde edlmektedr. Bu yötem varsayımlarıa göre, eştlkler ked çlerde herhag br sersel korelasyo göstermemekte fakat eştlkler arasıdak çapraz korelasyolar sıfırda farklıdırlar (2). Br dğer fade le Görüüşte İlşksz Regresyo (Zeller Tahm) yötemde; Görüüşte 2
l Ta rr ım ı Ekooms Kog rres 6-8 - Eylül l 2000 Tek rrdağ İlşksz eştlkler oluşturduğu sstem tek br büyük eştlk gb algılamakta ve oluşturula model bua göre çözülmektedr. Çalışmada kullaıla değşkeler taımı aşağıda verlmştr: Faktör malyetler ç : L C = Foksyoda yer ala değşkeler faktör malyet toplamlarıı doğal logartmasıı, L M = Araz krası faktör malyet doğal logartmasıı (TL/da), L M 2 = İşgücü faktör malyet doğal logartmasıı (TL/da), L M 3 = Çekgücü faktör malyet doğal logartmasıı (TL/ da), L M 4 = Gübre faktör malyet doğal logartmasıı (TL/da) fade etmektedr. Faktör fyatları ç se : L C = Foksyoda yer ala değşkeler faktör malyet paylarıı toplamlarıı doğal logartmasıı, L P = Araz krası faktör fyatıı doğal logartmasıı (TL/da), L P 2 = İşgücü faktör fyatıı doğal logartmasıı (TL/EİG), L P 3 = Çekgücü faktör fyatıı doğal logartmasıı (TL/ saat), L P 4 = Gübre faktör fyatıı doğal logartmasıı (TL/kg) fade etmektedr. Çalışmada HAZAM ekoometrk computer programı kullaılmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Şekerpacarı faktör talepler ked ve çapraz fyat elastkyetler çzelge de verlmştr. Çzelge. Şekerpacarı Faktör Taleb Fyat Elastkyetler (980-998) (P ) (P 2 ) (P 3 ) (P 4 ) Araz (P ) 2.2398-3.900 -.0974 0.9369 İşgücü (P 2 ) -3.309-3.474.0284.0460 Çekgücü (P 3 ) -2.362 2.385 -.5207.2806 Gübre (P 4 ) 3.407 2.8002.0476 -.3584 Çzelge de görüldüğü üzere üretm kullaıla faktörler ked fyat elastkyetler de büyüktürler. Ya araz, şgücü, çekgücü ve gübre taleb fyat elastkyetler de büyük oluşu, bu faktörler fyatlarıdak değşme karşılık, faktör talepler duyarlı olduğuu göstermektedr. Araz krası brm fyatıdak değşm şgücü, çekgücü ve gübre taleb üzerde etkl olduğu fade edleblr. Tarımsal üretmde toprağı vazgeçlmez br üretm faktörü oluşu ve dğer adı geçe faktörler acak araz faktörü le kullaılablrlğ bu soucu doğrulamaktadır. Ayrıca bezer br souç şgücü ç de bulumuştur. Ya şgücü fyatlarıdak değşm araz, çekgücü ve gübre taleb üzerde etkl görülmektedr. Türkye tarımıda şgücü htyacı büyük ölçüde ale şgücü ve mece değşk yapma gb usullerle karşılamaktadır. Akse şgücü htyacıı ücretl geçc şgücü le karşılaması durumuda; şgücü fyatlarıı üretm üzerdek etks dğer faktörler talepler üzerde duyarlı olacaktır. Çekgücü fyatlarıdak değşm se araz, şgücü ve gübre taleb üzerde çok yüksek br etkye sahp olmadığı görülmektedr. Zra bulua faktör talep elastkyetler e çok yakıdır. Bu souç, çekgücü fyatlarıdak değşm şekerpacarı üretm poztf-egatf yöde çok büyük ölçüde etklemedğ göstermektedr. 3
l Ta rr ım ı Ekooms Kog rres 6-8 - Eylül l 2000 Tek rrdağ Şekerpacarı üretmde kullaıla faktörler brbrler arasıdak lşk telğ belrlemes amacıyla hesaplaa Alle Kısm İkame Elastkyetler çzelge 4 de verlmştr. Çzelge 2. Şekerpacarı Faktör Talebe İlşk Alle Kısm İkame Elastkyetler (980-998) Araz (P ) İşgücü (P 2 ) Çekgücü (P 3 ) Gübre (P 4 ) Araz (P ) 0.6968 -.7233 -.9334.06 İşgücü (P 2 ) -.7203 -.87.3886 2.907 Çekgücü (P 3 ) -.9334.3886 -.083.706 Gübre (P 4 ).06 2.907.706-0.7442 Çzelge 2 de görüldüğü gb, faktörlerde araz-şgücü ve araz-çekgücü arasıda kuvvetl br tamamlayıcılık lşks, şgücü-çekgücü ve şgücü-gübre arasıda se kuvvetl br kame lşks görülmektedr. Ayrıca araz-gübre arasıda zayıf br tamamlayıcılık lşks bulumaktadır. Araz şgücü arasıdak tamamlayıcılık lşks tekolojk koşullar ver ke beklee br souçtur. Bu durum Türkye de şekerpacarı üretmde celee döem tbaryle hala ler tarım tekkler yeter düzeye ulaşamadığı şeklde yorumlaablr. Zra ler tarım tekkler yeter düzeyde olmayışı araz-şgücü faktörler arasıda tamamlayıcılık lşks devamıı doğal br soucudur. İşgücü-çekgücü arasıdak kame lşks, şekerpacarı üretm sürec çersde beklee br souçtur. Zra şekerpacarı üretm heme her aşamasıda (ekm, gübreleme, laçlama, çapalama ve söküm) şgücüçekgücü brbr yere kame edleblr. Bu durum Türkye de şekerpacarı üretmde çekgücü yere hala şgücüü kame edleblme özellğ koruduğuu göstermektedr. İşgücü le gübre arasıda kuvvetl br kame lşks bulumuştur. Tarımda ler tarım tekkler uygulaması le brm alada elde edle üretm mktarıda br artış ve özellkle ekstasf tarımda bu gelşme le brlkte şgücüe duyula htyaçta br azalma olduğu blmektedr. İşgücü le gübre arasıdak lşk kame özellğe sahp olması; ekstasf tarımda optmum gübre kullaımı le beklee sevyede üretm mktarıa ulaşılması, şgücüü öeml ölçüde artırmada da mümkü olablr. Bu durum Türkye de şekerpacarı üretmde gübre kullaımıı optmal düzeyde olmadığı soucuu çıkarmaktadır. 4. ONUÇ Bu çalışmada şekerpacarı faktör taleb modeller tahmde hesaplaa faktörler ked fyat elastkyetler; faktör fyatlarıdak reel artışı faktör taleplerde azalışa ede olduğuu göstermektedr. Faktör talepler çapraz elastkyetlerde se, araz krası ve şgücü faktör fyatlarıı dğer faktörler talepler üzerde etkl olduğu bulumuştur. Acak çekgücü ve gübre faktör fyatlarıı dğer faktörler talepler üzerde daha düşük br etkye sahp olduğu belrlemştr. Bu k souç, Türkye de şekerpacarı üretmde araz ve şgücü faktörler sp öem çekgücü ve gübreye göre daha fazla olduğuu göstermektedr. Çalışmada şekerpacarı üretmde kullaıla faktörler brbrler arasıdak lşk telğe lşk souçlar; 4
l Ta rr ım ı Ekooms Kog rres 6-8 - Eylül l 2000 Tek rrdağ Araz-şgücü, araz-çekgücü ve araz-gübre arasıda tamamlayıcılık lşks, İşgücü-çekgücü ve şgücü-gübre arasıda kame lşks şekldedr. Bu souçlar, Türkye de şekerpacarı üretmde gübre kullaımıı optmal düzeyde olmadığıı ve üretmde hala ler tarım tekkler yeter sevyeye ulaşmadığıı göstermektedr. Türkye de şekerpacarı ve/veya dğer ürüler üretmde kullaıla faktörler arasıdak tekk kame oralarıı belrleyecek, daha detaylı faktör talep çalışmalarıı yapılması, faktör kullaım sevyes etkleye tarım poltkalarıı belrlemesde faydalı olacaktır. Ayrıca bu tür çalışmalar br ürü ç makro düzeyde yapıldığı gb, ayı ürü ç bölgesel düzeylerde de traslog üretm foksyou kullaılarak Alle Kısm İkame Elastkyetler () celeeblr. Çalışmada kullaıla yötem; ürü fyatıı arz üzerdek etks fade ede çıktı arz elastkyet ve faktörler kullaım oralarıdak orasal değşmey celeye Morshma İkame Elastkyet (3), (4) le de zegleştrleblr. 5
l Ta rr ım ı Ekooms Kog rres 6-8 - Eylül l 2000 Tek rrdağ KAYNAKLAR. AKÇAY, Y., K. EENGÜN, (997). Traslog Üretm Foksyou ve Br Uygulama, TÜBİTAK Türk Tarım ve Ormacılık Dergs (Türksh Joural of Agrculture ad Forestry), Clt:2, ayı: 5, IN 300-0X, Akara, s. 457-462. 2. ALLEN, R. G. D., 938. Mathematcal Aalyss for Ecoomsts, t. Marts Press, New York-UA. 3. ANONİM, ÇEŞİTLİ YILLAR a, DİE. Türkye İstatstk Yıllığı, DİE Yayıları, Akara. 4. ANONİM, ÇEŞİTLİ YILLAR b, PANKOBİRLİK. İstatstk Yıllığı, Pakobrlk Yayıları, Akara. 5. ANONİM, 997. ITO. Türkye de Şekerpacarı Üretmde Mevcut Durum, orular ve Çözüm Öerler, İstabul Tcaret Odası Yayı No: 997-2, İstabul. 6. ANONİM, 999. TŞFAŞ. Tarım Raporu 998, TŞFAŞ Geel Müdürlüğü Yayıları, Akara. 7. ANONİM, 2000. DPT. Temel Ekoomk Göstergeler (Şubat 2000), DPT Yayıları, IN 30-0824, Akara. 8. BEATTIE, B. R. ad C.R. TAYLOR, 985. The Ecoomcs of Producto, Joh Wley ad os, New York-UA. 9. BINWANGER, H.P., 974. A Cost Fucto Approach to the Measuremet of Elastctes of ubsttuto, Amerca Joural of Agrcultural Ecoomcs, Vol: 56, No: 2, p (377-386). 0. CHRITENEN, L.R., D. W., JORGENON ad L. J. LAU, 973. Trascedetal Logarthmc Producto Froter, Rev. Eco. ad tat. 55: p (28-45).. JUDGE, G. G. et al. 988. Itroducto to the Theory ad Practce of Ecoometrcs, ecod Edto, Joh Wley ad os, New York UA. 2. İŞYAR, Y., 994. Ekoometrk Modeller, Uludağ Üverstes Yayıları, Bursa. 3. MAO, W. ad KOO, W. W., 999. Regoal Factor Demad U Wheat Producto, North Dakota tate Uversty, Dept. of Agrcultural Ecoomcs, PO Box 5636, Fargo, ND 5805, UA. 4. ŞENER, A., A. KOÇ, 999. Türkye de Kmyasal Gübre Taleb, Tarımsal Ekoom Araştırma Esttüsü, Akara. 6