ÇEKİRDEK ENFLASYON: TÜRKİYE ÖRNEĞİ

ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI Arzu TURAL ÇİPLAK ÇEKİRDEK ENFLASYON: TÜRKİYE ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Yrd. Doç. Dr. Hayai AKSU ERZURUM-2007

TEZ KABUL TUTANAĞI SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu çalışma, İkisa Anabilim Dalının İkisa Poliikası Dalında jürimiz arafından Yüksek lisans ezi olarak kabul edilmişir. Y.Doç. Dr. Hayai AKSU Danışman / Jüri Üyesi Doç. Dr. Kerem KARABULUT Y.Doç. Dr. O.Berna İPEKTEN Jüri Üyesi Jüri Üyesi Yukarıdaki imzalar, adı geçen öğreim üyelerine aiir. 30 / 03 / 2007 Prof. Dr. Vahdein BAŞCI Ensiü Müdürü

İÇİNDEKİLER SAYFA NO ÖZET.III ABSTRACT..IV KISALTMALAR DİZİNİ...V TABLOLAR DİZİNİ.VI GİRİŞ 1 I. BÖLÜM...4 ÇEKİRDEK ENFLASYON KAVRAMI VE KAPSAMI 4 1.1. Çekirdek Enflasyon Yaklaşımları...5 1.1.1.Süreklilik Göseren Enflasyon...5 1.1.2.Genelleşirilmiş Enflasyon.7 1.1.3.Merkez Bankası Yaklaşımı...8 II. BÖLÜM.10 ÇEKİRDEK ENFLASYON ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ...10 2.1.Çekirdek Enflasyon Ölçüsünde Bulunması Gereken Özellikler...11 2.1.1. Doğruluk ve Tarafsızlık...12 2.1.2. Zamanlama...13 2.1.3. Güvenilirlilik...13 2.1.4. Nedensellik ve Uzun Dönem İlişki...14 2.1.5. Tahmin Edilebilirlik ve Parasal Büyüklüklerle İlişki.15 2.2. Çekirdek Enflasyon Ölçüm Yönemleri...15 2.2.1. Enflasyonun Kalıcı Öğesi Yaklaşımına Göre Şekillenen Yönemler...16 2.2.1.1 Tek Değişkenli Yönemler...16 2.2.1.2 Çok Değişkenli Yönemler (Ekonomerik Yönemler)...18 2.2.1.3 Sokasik Yönemler(İsaisiksel Yönemler)...24 2.2.2 Enflasyonun Genel Öğesi Yaklaşımına Göre Şekillenen Yönemler...38 2.2.2.1 Spesifik Ayarlama Yönemi....39 2.2.2.2 Yeniden Ağırlıklandırma Yönemi...40

II III. BÖLÜM...45 VEKTÖR OTOREGRESSİF METODOLOJİ (VAR)... 45 3.1 Veriler...45 3.1.1 Veri Kaynakları...45 3.2 Verilerin Zaman Serisi Özellikleri...46 3.2.1 Birim Kök Tesleri...47 3.2.2 Eş Büünleme Analizi...48 3.3 Vekör Ooregressif Meodoloji (VAR)... 48 3.3.1 Geleneksel Yapısal Modelleme ve VAR...48 3.3.2 Geleneksel (Aeorik ) VAR Yaklaşımı...49 3.3.3 Yapısal VAR Yaklaşımı...51 3.3.4 Varyans Çözümlemesi...52 IV. BÖLÜM...54 UYGULAMA...54 4.1 İndirgenmiş VAR Modelinin Tahmini...54 4.1.1 Gecikme Uzunluğunun Tahmini...55 4.1.2 Johansen Eş Büünleme Analizi...56 4.1.3 Varyans Çözümlemesi...60 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME.67 KAYNAKLAR..69 ÖZGEÇMİŞ...72

III ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇEKİRDEK ENFLASYON: TÜRKİYE ÖRNEĞİ Arzu TURAL ÇİPLAK Danışman: Yrd. Doç. Dr. Hayai AKSU 2007- SAYFA: 72 Jüri : Doç. Dr. Kerem KARABULUT Yrd. Doç. Dr.O. Berna İPEKTEN Yrd. Doç. Dr. Hayai AKSU Enflasyonun ölçümünde, haaların giderilmesi ve enflasyonun sürekli kısmını ifade emede, daha ekili ve güvenilir bir ölçü olan çekirdek enflasyon ölçüsü bir göserge olarak kullanılmakadır. Çekirdek enflasyonu ölçmek için çeşili yönemler gelişirilmişir. Bu yönemler genel olarak iki farklı grupa ele alınmakadır. Birinci grupa ekonomerik eoriden harekele oraya konulan ekonomerik yönemler yer alırken ikinci grupa isaisiksel yönemlerden harekele ve ekonomik eoriden bağımsız olarak gelişirilmiş yönemler bulunmakadır. Bu çalışmada çekirdek enflasyon kavramı, yaklaşımlar çerçevesinde yeniden gözden geçirilmişir. Çekirdek enflasyonun en iyi ölçüsü için gerekli krierler sıralanmış ve ölçüm yönemleri incelenmeye çalışılmışır. Sonraki aşamada TÜİK arafından hazırlanmış olan çekirdek enflasyon gösergeleri ile Geleneksel Vekör Ooregressif Meodoloji(VAR) kullanılarak Türkiye için bir uygulama çalışması yapılmışır. Son olarak da çalışmanın kısa bir değerlendirilmesi yapılmışır.

IV ABSTRACT MASTER THESIS CORE INFLATION: THE SAMPLES OF TURKEY Arzu TURAL CIPLAK Supervisor: Assis. Prof. Dr. Hayai AKSU 2007- PAGE: 72 Jury : Assoc. Prof. Dr. Kerem KARABULUT Assis. Prof. Dr.O. Berna IPEKTEN Assis. Prof. Dr. Hayai AKSU In he eliminaion of he errors and he expression of consan par of inflaion in inflaion measuremen, he core inflaion measure which is a more effecive and reliable crierion is used as aable/char. In order o measure he core inflaion, various mehods have been developed. These mehods are usually classified ino wo differen groups. While here are econemeric mehods developed on he basis of economeric heory in he firs group, here are mehods developed on he basis of saisical mehods and independenly from economic heory. In his sudy he concep of core inflaion was revised wihin he limis of approaches. Moreover, he needed crieria for he bes measuremen of core inflaion were lised and he mehods of measuremen were ried o be examined.in he nex phase, an applicaion sudy for Turkey was carried ou by using Tradiional Vecor Auoregressive Mehodology (VAR), and he core inflaion ables deve loped by TUIK. Finally, a shor revision of he presen sudy was done.

V KISALTMALAR DİZİNİ ADF :Aumened Dickey-Fuller Durağanlık Tesi AIC : Akaike Bilgi Krieri HP : Hodrick-Presco Filresi IIR : Bağımsız Enflasyon Oranı LIE : Sınırlı Ekili Tahminciler MB : Merkez Bankası SVAR : Yapısal Vekör Ooregressif Meodoloji SIC : Schwarz Bilgi Krieri TÜFE : Tükeici Fiya Endeksi TÜİK : Türkiye İsaisik Kurumu ÜFE : Üreici Fiya Endeksi VAR : Vekör Ooregressif Meodoloji

VI TABLOLAR DİZİNİ Tablo 2.1. Bazı Ülke Merkez Bankaları Tarafından Kullanılan Çekirdek Enflasyon Gösergeleri Tablo 2.2. Çekirdek Enflasyon Ölçüm Yönemleri Şeması Tablo 2.3. Çekirdek Enflasyon Gösergelerinin Seçimini Belirleyen Krierler Tablo 3.1 Augmened Dickey-Fuller Durağanlık Tesleri Tablo 4.1 Gecikme Uzunluklarının Tahmini Tablo 4.2. Johansen Eş Büünleme Tesi Tablo 4.3. Varyans Çözümlemesi Tahminleri

GİRİŞ En önemli makroekonomik sorunlardan bir anesi, fiyalar genel seviyesinin hızla yükselerek paranın saın alma gücünde önemli boyulara varan azalmaların meydana gelmesidir. Buna bağlı olarak oraya çıkan gelir dağılımında dengesizlik; nispi fiya yapısında bozulmalara yol açarak kaynakların ahsisinde israfa neden olan bir unsur olarak enflasyon olgusunu yaramışır. Enflasyon bir ekonomide dönemden döneme fiyalar genel seviyesinin hissedilir derecede ve sürekli olarak armasıdır diye anımlanabilir. Bir ekonominin en önemli makroekonomik gösergelerinden birisi olarak enflasyon oranı, hemen hemen büün ikisa poliikası uygulamalarında, ülkeler arası ekonomik performans değerlendirmelerinde ve karar birimlerinin ekonomik faaliyelerinde ekili olmakadır. Kısacası ekonomiyle ilgili büün kararlarda çok önemli bir rol oynamakadır. Sahip olduğu bu özellikler nedeniyle enflasyon oranının gerçeği yansıacak şekilde ölçülmesi, ekonomik faaliyelerin ve poliikaların sorunsuz işlemesi için hayai bir önem arz emekedir. Bu önem, fiya isikrarının merkez bankalarının ek emel nihai hedefi konumuna gelmesiyle ve bu isikrarı sağlamak amacıyla birçok merkez bankasının enflasyon hedeflemesi yönemini benimsemesiyle daha da armışır. Bu çerçevede merkez bankaları uygulanan para poliikasının fiya isikrarı hedefi ve bekleyişler üzerindeki ekilerini daha yakından izleyebilmek amacıyla saın alma gücündeki değişiklikleri yansıan geleneksel fiya endekslerinin yanında para poliikalarının fiya gelişimi üzerindeki doğrudan ekilerini yansıan çekirdek enflasyon serilerini de anımlayarak, izleme ihiyacını duymuşlardır. Böylece bir arafan enflasyonis baskıyı doğru biçimde yansıacak, diğer arafan merkez bankası arafından konrol edilebilecek bir enflasyon ölçümünün yapılması zorunluluğu doğmuşur. Bu amaçla çekirdek enflasyon olarak ifade edilen ve ölçülen enflasyon değerinden enflasyonun geçici harekelerinin çıkarılması veya diğer ekniklerle elimine edilmesiyle elde edilen ve enflasyonun daha kalıcı ya da sürekli kısmı için kullanılan bir erim oraya çıkmışır. Çekirdek enflasyon, ekonomideki

2 enflasyonis baskıyı yansıan ve enflasyon sürecinin uzun dönem rendini veren bir enflasyon ölçümü sağlamakadır. Genel olarak enflasyonun ölçülmesiyle ilgili iki problemden bahsedilebilir. Bunlardan ilki ölçüm haası olarak ifade edilmekedir. Ölçüm haası örnekleme ekniğinden, ağırlıklandırma biçimine kadar değişik nedenlerle oraya çıkabilir. Bu haalar am olarak giderilemese de belirli ölçüm haalarını belirli yönemlerle kısmen gidermek mümkün olabilmekedir. İkinci problem ise gürülü olarak da ifade edilen, enflasyondaki geçici ekilerdir. Bu ekiler mevsimsel yapıdan, arz şoklarından, döviz kurundaki ani değişikliklerinden, dolaylı vergilerdeki değişikliklerden vb. nedenlerden kaynaklanabilir. Bu koşullar alında enflasyon ölçümünün para poliikasının düşük enflasyon hedefine yönelik olarak yürüülmesini sağlayacak şekilde değişirilmesi gerekmekedir. Bu zorunluluk, çekirdek enflasyon ölçüm yönemlerinin gelişirilmesine yönelik çabalar ve çalışmaların emel hareke nokasını oluşurmakadır. Sonuça diyebiliriz ki; enflasyon hedeflemesi rejimiyle birlike daha güvenilir ve enflasyonun geçici ekenlerden arındırılmış rend değerini göseren bir çekirdek enflasyon ölçüsünün en azından göserge olarak kullanılması kaçınılmazdır. İşe bu nedenden dolayı bu çalışmada, Türkiye gündemine yeni girmiş olan çekirdek enflasyon kavramının ne olduğu, eorik emeli ve bu emel bazında alernaif çekirdek enflasyon ölçüm yönemlerinin incelenmesi amaçlanmışır. Çalışmanın birinci bölümünde, çekirdek enflasyon kavramı ve bu kavrama yönelik eorik yaklaşımlar ele alınmakadır. Çalışmanın ikinci bölümün de bir çekirdek enflasyon gösergesinde bulunması gerekli krierlerin neler olduğu ve lieraürde yaygın olarak kullanılan çekirdek enflasyon ölçüm yönemleri anıılmakadır. Üçüncü bölümde çekirdek enflasyon ölçüm yönemlerinden vekör ooregressif meodoloji (VAR) ayrınılarıyla açıklanmışır. Dördüncü bölümde ise TÜİK arafından hazırlanmış olan çekirdek enflasyon gösergelerinin genel enflasyonu açıklama gücü VAR modelleme ekniği kullanılarak araşırılmışır. Bu amaçla önce her bir çekirdek enflasyon gösergesi ile Genel Tüfe nin yer aldığı iki değişkenli sekiz ayrı VAR modeli ahmin edilmiş, yapılan eşbüünleşme esleri ve varyans çözümlemeleri ile bu sekiz çekirdek enflasyon

3 gösergesinin genel enflasyon için öncü göserge olma özellikleri oraya konulmuşur. Son bölümde ise çalışmanın sonuç ve değerlendirme kısmı yer almakadır.

4 I.BÖLÜM ÇEKİRDEK ENFLASYON KAVRAMI VE KAPSAMI Çalışmanın bu kısmında çekirdek enflasyon kavramı ve kapsamı konusu lieraürde yer alan üç farklı yaklaşım çerçevesinde ele alınacakır. Bu yaklaşımlar alında farklı yazarların çekirdek enflasyon anımlarından örnekler verilecekir. Çekirdek enflasyon gösergeleri uzun yıllar analisler ve poliika oorieleri arafından kullanılıyor olsa da anım ve ölçüm yönemleri ile ilgili çalışmaların geçmişi çok eskilere dayanmaz. Kavram olarak 1970 lerden beri kullanılmaka olup özellikle enflasyon hedeflemesinin gündeme geldiği 1990 lardan sonra ilgi görmeye başlamışır. Enflasyon hedeflemesi rejimi ile daha güvenilir ve enflasyonun geçici ekilerinden arındırılmış rend değerini göseren çekirdek enflasyon ölçüsünün göserge olarak kullanımı yaygın hale gelmişir. Görülmekedir ki çekirdek enflasyon ölçüsü para oorieleri arafından para poliikası ve enflasyon hedeflemesinde kullanılan bir araçır. Ancak bu aracın herkesçe kabul edilen bir anımı mevcu değildir. Ancak çekirdek enflasyon gösergesinin genel enflasyon oranındaki geçici (arz) şokların ekisini gidermesi gerekiği konusunda bir görüş birlikeliği vardır. Bir yaklaşıma göre çekirdek enflasyon ölçülmüş(mevcu) enflasyonun sürekli bir bileşeni olarak ifade edilmeke, bir diğer yaklaşımda ise ölçülmüş enflasyonun genelleşirilmiş kısmı olarak görülmekedir. Bununla beraber her iki yaklaşımda çekirdek enflasyon, ölçülmüş enflasyonun alep baskılı ve bekleniler ile ilişkili olan kısmı ile ilgilidir ve arz yönlü şokları ölçülmüş enflasyondan çıkarmayı amaç edinir.(roger 1998,s;1) Yaklaşımlardan ilki çekirdek enflasyonu, enflasyonun süreklilik göseren kısmı olarak anımlarken, ikincisi çekirdek enflasyonu, enflasyonun genelleşmiş kısmı olarak görmekedir. Son olarak Merkez Bankası yaklaşımı ise genelde ahmine dayalı çekirdek enflasyon kavramını benimsemekedir.

5 1.1. ÇEKİRDEK ENFLASYON YAKLAŞIMLARI 1.1.1. Süreklilik Göseren Enflasyon Bu yaklaşım, ölçülen enflasyonun sürekli ve geçici bileşenlerine ayrılması emeline dayanır. Buna göre enflasyonun sürekli ya da geçici olmayan bileşeni çekirdek enflasyon olarak ifade edilirken, geçici olan kısmı çekirdek olmayan enflasyon olarak ifade edilmekedir.(yamak-ceylan 2003,s;3) Enflasyonun sürekli bileşeni olarak çekirdek enflasyon kavramı Quah ve Vahey(1995), Ecksein (1981) ve Blinder (1997) in çekirdek enflasyon anımlarında yer almakadır. Çekirdek enflasyon üzerine lieraür 1981 de Ecksein ile başlamışır. Ecksein anımıyla çekirdek enflasyon, şokların olmadığı ve alebin durağan olduğu bir oramda ekonominin uzun dönem büyüme seyrinde oluşan enflasyondur. Diğer bir ifadeyle üreim fakörleri maliyeindeki uzun dönemli arışlar, çekirdek enflasyonu vermekedir. Yani çekirdek enflasyon uzun dönem denge enflasyonu ya da uzun dönemli enflasyon olarak görülür.(yamak-ceylan 2003,s;3) Ecksein çekirdek enflasyon eorisinde; enflasyon oranı çekirdek (Pc*), alep (Pd*) ve şok (Ps*) olmak üzere üç kısma ayrışırılır. Bu durumda oplam enflasyon aşağıdaki ifade ile göserilir; P*=Pc*+Pd*+Pc* (Telaar 2002,s;110) Bu yaklaşım kısa dönem arz eğrisinde göserilecek olursa; π c [ π ( Χ ) ν ] = LR = 1 yazılabilir ve yaklaşımın çekirdek kısmını g π nc ifade eder. Çekirdek olmayan enflasyon oranı ise π g( Χ ) + ν = 1 şeklinde ifade edilebilir. Burada π : dönem oplam enflasyon oranını, LR π : uzun dönem enflasyon oranını yada rend enflasyon oranını, Χ 1 :devrevi aşırı alep baskısı ölçüsünü ve emekedir.(roger- 1998,s;2) ν : enflasyondaki geçici dalgalanmaların ölçüsünü emsil Quah ve Vahey e göre çekirdek enflasyon ise reel gelir üzerinde uzun dönem ekisi olmayan ölçülen enflasyonun bir bileşeni olarak ifade edilmekedir.

6 Gelir üzerinde uzun dönem ekisi olmayan enflasyon bileşeni aynı zamanda alep dalgalanmalarını da kapsayacağından dolayı bazı yazarlar bu şekilde ifade edilen çekirdek enflasyon kavramını alep yönlü enflasyon olarak yorumlamakadırlar. (Yamak-Ceylan 2003,s;3) Çalışmada Quah ve Vahey enflasyon üzerinde kalıcı ekisi olmayan arz şoklarının ekisini çıkarmaka ve geri kalan kısmı çekirdek enflasyon olarak anımlamakadır. Bu durumda kısa dönem arz eğrisi ( Χ ) π = 1 + şeklinde göserilebilir. Dolayısıyla bu ifadeden Quah ve LR π + g ν c LR Vahey in çekirdek enflasyon anımı ( π ν ) = π + g( ) π şeklinde oluşur. = Χ 1 nc Burada π = ν çekirdek olmayan enflasyonu ifade emekedir.(roger 1998,s;2) Ecksein ve Quah ve Vahey in çekirdek enflasyon anımları çekirdek ve çekirdek olmayan enflasyon özellikleri bakımından oldukça farklıdır. Quah ve Vahey in anımında çekirdek enflasyon beklenen enflasyonu oluşururken, çekirdek olmayan enflasyon beklenmeyen enflasyonu oluşur. Bu durumda çekirdek enflasyon devresel dalgalanma göserecekir. Ecksein in anımında ise çekirdek enflasyon, uzun dönem enflasyon beklenilerinin uyarlanmış olmadığı sürece herhangi bir dalgalanma gösermeyeceği şeklindedir. (Yamak-Ceylan 2003,s;3) Kısacası iki anımda da enflasyon üzerinde geçici ekiler oluşuran dalgalanmalar, genellikle arz dalgalanmalarıyla ilişkilendirilmeke ve çekirdek enflasyonun anımına girmemekedir. Bu durumda Ecksein ve Quah ve Vahey in çekirdek enflasyon anımlarının ölçülen enflasyon oranından daha az değişken ve daha sürekli bir özellik gösermesi beklenmekedir.(arısoy, 2003,s;8) Benzer şekilde Bjornland çekirdek enflasyonu, uzun dönemde reel üreim üzerinde eki yaramayan kısım olarak anımlamakadır. Bu anıma göre üm şoklar uzun dönemde üreimi ekilemeleri koşuluyla çekirdek enflasyon anımında yer alabilir.(telaar 2002,s;110) Taillon çalışmasında ise çekirdek enflasyon, ölçülen enflasyonun reel üreim üzerinde ora-uzun dönem eki yaramayan kısmı olarak anımlanmakadır. Bu anım finansal sözleşmeler ve ücre sözleşmelerinin uyumlu bir biçiminde düzenlendiği akdirde, enflasyon harekelerinin reel ekonomi açısından bir ehlike oluşurmadığı şeklindeki yaygın görüşü yansıır. (Taillon 1997,s;2)

7 1.1.2. Genelleşirilmiş Enflasyon Bu yaklaşıma göre çekirdek enflasyon kavramı, enflasyonun genelleşmiş ve göreli fiya dalgalanmaları olarak iki bileşene ayrılmasından oluşmakadır. Bu durumda enflasyon genelleşmiş kısmı çekirdek enflasyonu oluşururken, göreli fiya dalgalanmaları çekirdek olmayan enflasyonu oluşurmakadır. Buna göre çekirdek enflasyon beklenen enflasyon ve para arzındaki arış oranı ile ilgili olurken, çekirdek olmayan enflasyon arz dalgalanmalarıyla ilişkili olmakadır. Yani göreli fiya dalgalanmalarının arz şoklarıyla ilgili olması, enflasyon üzerinde geçici ekisinin olduğu anlamına gelmekedir. Göreli fiya dalgalanmaları gürülü (noise) olarak ifade edilmeke olup geçici özelliği uygulanan para poliikasına göre değişebilmekedir. Genel olarak bu yaklaşımın savunucuları arz dalgalanmalarını göreli fiya dalgalanmalarının emel kaynağı olarak görmeke ve çekirdek enflasyon anımına kamamakadır. Bu durumda çekirdek enflasyonu, enflasyonun genelleşmiş kısmı olarak görenlerle, enflasyonun sürekli kısmı olarak görenler arasında fark kalmamakadır. Farklılık yalnızca uygulanan yönemlerde oraya çıkmakadır. Bu durum Freeman (1998) arafından çekirdek enflasyonu ve c e geçici şokları gösermek üzere oplam enflasyon P = P + P olarak anımlanmışır. Yine enflasyondaki geçici şokların hava, arz-alep koşullarındaki dalgalanmalar v.b.olaylardan kaynaklandığı belirilmekedir. (Freeman 1998, s;144) Brayn ve Cecchei (1994) çekirdek enflasyonu, ölçülen fiya endeksinin para arzı arış oranına bir şekilde bağlı olan uzun dönem veya sürekli kısmı olarak anımlamakadır. (Taillon 1997,s;3) Başka bir ifade ile çekirdek enflasyon, genel fiya değişiminin birkaç yıl sürmesi beklenen, bu nedenle yakın ve ora vade için enflasyon öngörüsü yapılması amacıyla kullanılabilen kısmı şeklindedir. (Telaar 2002, s;108) Blinder (1997) çekirdek enflasyonu oplam enflasyonun devamlı ya da sürekli bileşeni olarak anımlamakadır.(culer 2001,s;7) Freedman (1963) çalışmasında enflasyonu genel fiya seviyesindeki güçlü ve değişmez arış olarak anımlamışır. Freedman a göre enflasyon iki kısım içine ayrışırılır. İlk kısım emelde beklenilerle ilgili olan enflasyonun sabi ya da sürekli bileşenleridir. c P e P

8 İkinci kısım enflasyonun geçici kısmıdır. Bu kısım isenilen bekleniden daha az olduğundan poliika yapıcılar için gerekli değildir. Bu çalışmanın sonucunda sabi ve devamlı kısımlar, çekirdek enflasyonu ve enflasyon eğilimini anımlar. Aralıklı ve geçici parçalar ise ölçülen enflasyon üzerinde sadece geçici ekilere sahip olan fiya seviye şoklarını açıklar.(cihan 2002 s;25 26) 1.1.4. Merkez Bankası Yaklaşımı Merkez bankası yaklaşımı eorik bir yaklaşımdan ziyade ahmin yaklaşımına dayanmakadır. Bu yaklaşıma göre, genel ölçülmüş enflasyon oranı üzerinde arzu edilmeyen ekilerin oradan kaldırılmasıyla oluşan enflasyon oranı çekirdek enflasyondur. Merkez bankası yaklaşımı bu haliyle genelleşirilmiş enflasyon olarak ifade edilen çekirdek enflasyon anımıyla yakın bir ilişki içinde bulunmakadır. Aralarındaki emel fark, bu anımda sadece göreli fiya dalgalanmalarının değil arzu edilmeyen diğer kalemlerinde çıkarılmasına olanak anımasıdır. Bu yönem çerçevesinde birçok ülkenin merkez bankası ölçülmüş genel enflasyon oranını faiz oranı değişimleriyle doğrudan ilişkisi olan fiya kalemlerinden arındırmakadır. Nedeni ise, sıkı para poliikasının genel enflasyon oranını bu kalemler vasıasıyla oomaik olarak arırmasıdır. Gıda ve enerji kalemlerinin dışlanması bu anım çerçevesinde oluşurulan diğer bir çekirdek enflasyon ölçüsüdür.(arısoy 2003,s;9) Ceylan ise enflasyondaki mevsimsel harekeler, döviz kurlarındaki ani değişiklikler gibi geçici harekelerin, piyasa mekanizması dışında gelişen kamu fiyalanmaları gibi ve para poliikası uygulaması için isenilmeyen faiz ekisi içeren kalemlerin çeşili şekillerde elimine edilmesiyle elde edilen yeni enflasyon ölçüsünün çekirdek enflasyon olarak adlandırılacağını belirmekedir.(ceylan 2005,s;51) Lieraürde yer alan farklı yazarların çekirdek enflasyon anımları mevcuur. Örneğin; Clark (2001) çekirdek enflasyonu, fiya değişmelerinin para poliikası ile en yakından ilişkili kısmı olarak ifade emekedir. (Telaar- 2002s;110) Smih çekirdek enflasyonu, gelecek yıllarda ya ükeici fiya endeksi

9 ya da kişisel ükeim harcamaları deflâörü için gelecekeki enflasyonun en iyi ahmincisi olarak anımlar. (Smih 2004,s;1019) David Laidler çekirdek enflasyonun parasal poliika ile yakından ilişkili olduğunu açıklar. Wilson çekirdek enflasyonu, üreim fakörlerinin maliyeindeki yükselme eğilimi (rendi) olarak yada birim emek maliyeiyle eş daha az verimlilik ücre eğilimi olarak anımlar.(taillon-1997,s;4) Morana (2000) göre ise çekirdek enflasyon kavramı uzun döneme ve beklenilere ilişkin bir değişkendir. (Telaar 2002,s;110). Velleman s çekirdek enflasyon yaklaşımı John W.Tukey e dayanır. Bu nedenle çekirdek enflasyon araşırması, resmi enflasyon ölçümünün rendini aramak gibi özelenebilir. (Taillon-1997,s;4) Pedersen çalışmasında ise çekirdek enflasyon kavramı ek bir anımla ifade edilemeyeceği şeklindedir. Bu çalışmada çekirdek enflasyon ile ilgili üç değişik öneriden bahsedilir. Buna göre: Çekirdek enflasyon para arzındaki büyüme ile en yüksek ilişkili ölçüdür. (Bryan ve Cecchei) Düzelilmiş rend enflasyon ile en yüksek ilişkiye sahip olan ölçüdür. (Brayn e al.1997) Enflasyonun en iyi ahmincisidir. (Smih 2005) denilmekedir. (Pedersen 2005,s;2) Çekirdek enflasyon ile ilgili son bir anım vermek gerekirse Türkiye İsaisik Kurumu (TÜİK) e göre çekirdek enflasyon, enflasyonun geleceğine ilişkin ahmin edici gücü yüksek olan, enflasyonun eğilimini belirleyen ve para poliikasının oluşurulmasına yardımcı olan özel kapsamlı fiya endeksleri olarak anımlanmakadır. Bu endeksler, ükeici fiyalarında gözlenen üm geçici ekilerin arındırılması ile fiya değişimlerini ölçmekedir. Bu nedenle, uluslararası piyasalardaki fiya harekelerine bağlı enerji fiyaları, mevsimsel ekilere maruz ürünlerin fiyaları, devlein konrolünde belirlenen fiyalar ve dolaylı vergilerin (KDV vb.), ükeici fiyaları endeksinden kademeli olarak ayrışırılması ile hesaplanmakadır. Hesaplanan bu gösergeler, gerçekleşen enflasyonun kaynağının açıklanmasında önemli bir araç olarak kullanılmakadır. Yine TÜİK arafından 2005 Ocak ayından iibaren hesaplanan 'Özel Kapsamlı TÜFE Gösergeleri' Türkiye için çekirdek enflasyon gösergeleri olarak yayımlanmakadır.

10 II. BÖLÜM ÇEKİRDEK ENFLASYON ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ Para oorieleri geçici veya süreklilik göseren farklı karakerlerde fiya değişimleri ile karşı karşıyadırlar. Çekirdek enflasyon olarak isimlendirilen alernaif ölçüm yöneminin gelişirilmesindeki emel nedende TÜFE, ÜFE gibi indeksler arafından yapılan enflasyon ölçümlerinin indeks içinde yer alan bazı bileşenlerinin değişime duyarlılık gösermesi ve bu nedenle para poliikasının enflasyon konusundaki değerlendirmesini güçleşirmesidir. Lieraürde yer alan çekirdek enflasyon hesaplama eknikleriyle enflasyondaki uzun dönem rendin yakalanması amaçlanmakadır. Çekirdek enflasyonun ölçüm konusu Gecchei ve Groshen (2000) çalışmasında yer almış ve para poliikası yöneminin; enflasyonun nasıl konrol edileceği, enflasyon hedeflerinin nasıl seçileceği ve nasıl ölçüleceği sorunsalları olarak para poliikasının üç boyuundan birini oluşurduğu görülmekedir. (Telaar- 2002,s;112) Çekirdek enflasyonun ölçümüne yönelik lieraürde en önemli problem olarak oraya konulan husus, genel enflasyon seviyesinde sürekli arış yaraan unsurların belirlenmesidir. Lieraürde en benimsenen yaklaşım enflasyon ölçümüne baz alınan fiya endeksinden, isenilmeyen sapma (noise) gürülü olarak isimlendirilen parçaların dışlanması şeklindedir. Enflasyon ölçümlerinde sapmaların var olması enflasyon ahminlerinin yapılmasını ve enflasyondaki süreklilik göseren harekelere ilişkin erken uyarıların fark edilmesinin güçleşirir ve enflasyon hedeflemesi uygulamalarını karışık hale geirir. Bu nedenle Merkez Bankaları ekonomideki enflasyonis baskıyı göseren ve konrol edebilecekleri kesin bir ölçüme sahip olmaları gerekmekedir. Ayrıca enflasyon oranında emel olarak mevcu olan, örnekleme ekniğinden, ağırlıklandırma şekline kadar değişik biçimlerde oraya çıkan değişimin ani olmadığı ve ekisinin kalıcı olduğu ölçüm haaları vardır. Bunun yanında mevsimsel özelliklerden, arz şoklarından ve dolaylı vergilerden oraya çıkan, ekisinin geçici özellike olduğu gürülü şeklinde ifade edilen haalar da mevcuur. Ve bunlar enflasyon ölçümünde sürekli enflasyon, rend enflasyon, kar

11 enflasyonu gibi çeşili şekillerde adlandırılan çekirdek enflasyon kavramıyla ölçülmesi gerekiği sonucunu doğurmakadır. Çalışmanın bu bölümünde öncelikli olarak bir çekirdek enflasyon gösergesinde (ölçüsünde) bulunması gereken özellikler başlıklar halinde verilecek, daha sonra lieraürde yer alan çekirdek enflasyon ölçüm yönemleri sınıflandırılıp, yönemler hakkında açıklayıcı bilgiler verilecekir. Bu bölümde son olarak yönemlerin kısa bir değerlendirilmesi yapılacakır. 2.1. ÇEKİRDEK ENFLASYON ÖLÇÜSÜNDE BULUNMASI GEREKEN ÖZELLİKLER Bir çekirdek enflasyon ölçüsü değişik şekillerde elde edilebilir. Ancak çekirdek enflasyon ölçüsünün amacını ekin bir şekilde yerine geirebilmesi için bir akım ölçülere sahip olması gerekmekedir. Bu ölçülerden bazıları Culer (2001), Roger (1997), Bilke (2006), Ceylan (2006) ve Figueiredo ve Saub (1999) çalışmalarında ifade edilmekedir. Roger (1998;9 10) e göre çekirdek enflasyon ölçüsü fiyalar genel düzeyindeki sürekli ve geçici değişimleri doğru ve arafsız bir şekilde ayır emeli, genel enflasyonla eşzamanlı elde edilmeli ve hesaplanması basi olmalı ve bağımsız kurumlarca doğrulana bilmelidir. Moron ve Zegarra enflasyon hedeflemesinde kullanılacak çekirdek enflasyon ölçüsünün genel enflasyonun iyi bir ahmin edicisi olmasını ve Merkez Bankasının konrolünde olması gerekiğini savunmuşlardır. (Moron-Zegarra 1998,s;1) Culer ise çekirdek enflasyonun isenen özelliklerinin kullanım amacına göre farklı olacağını ifade emekedir. Çekirdek enflasyon hedef değişken olarak kullanılacaksa şeffaf ve düzelmeye maruz kalmamalı, eğer göserge amacıyla kullanılırsa para poliikası ve enflasyon arasındaki zaman gecikmesini dikkae almalı ve gelecek dönem enflasyon değerleri konusunda bilgilere sahip olmalıdır. (Culer 2001,s;9 ) Wynne (1999) çekirdek enflasyon ölçüsünde aranılan krierleri sıralamış ve bu sıraya göre birinci krier olarak; ölçünün am zamanında hesaplanabilir olması gerekiğini, ikinci krier olarak bazı sezgilerle ileriyi görebilen bir ölçü olması gerekiğini, üçüncü krier olarak bazı şekilsel performansa sahip olması gerekiğini, dördüncü krier

12 olarak halk arafından anlaşılabilir bir ölçü olması gerekiği ve son krier olarak a ekonomik yönemlerden üreilen herhangi bir çekirdek ölçünün hariç bırakılması gerekiği şeklinde açıklamışır. Çalışmada bu konuda son olarak parasal poliikayla uyumlu, bazı kuramsal emellere sahip bir ölçünün seçilmesi gerekiğini de ifade emekedir. (Wynne 1999,s;20 21) Blinder (1997) ve Lafleche (1997) göre geleceğe dönük çekirdek enflasyon ölçüsü Wynne in düşünceleri ile birbirini uar nielikedir. Bu çalışmalara göre emel enflasyon oranı ahminine göre kendi bilgilerini içeren çekirdek enflasyon ölçüsü ile değerlendirilir. (Culer 2001,s;8) Lafleche (1997) göre kayılı enflasyonun gelecek değerinin ahmininde her bir gösergenin içerdiği bilgi ölçüsü ile çekirdek enflasyon gösergeleri değerlendirilir. (Sarmeno, Neves, Marques 2005,s;2) Marques ve diğerleri (2005) göre ise çekirdek enflasyon; genel enflasyonla uzun dönemli bir ilişki içinde olmalı ve kısa dönemli ilişki çekirdek enflasyondan genel enflasyona doğru ek yönlü olmalı şeklindedir. (Marques e al 2005,s;2) Lieraürde belirilen ve çekirdek enflasyon ölçüsünde bulunması gerekli krierler şu başlıklar alında oplanabilir; 2.1.1. Doğruluk ve Tarafsızlık Bir çekirdek enflasyon ölçüsü enflasyon harekelerinde sürekli(bekleniler ve alep ile ilgili) ve geçici(arz ile ilgili) herhangi bir rol oynamayan, yeersiz, verimsiz sorunları ayır emelidir. (Roger 1998,s;8) Başka bir ifadeyle çekirdek enflasyon gösergesi fiyalar genel düzeyindeki geçici ve sürekli değişimleri doğru ve arafsız bir şekilde ayır edebilmelidir. (Ceylan 2006,s;44) Bu krier hem poliika uygulamasında hem de analizinde önemli bir rol oynar. Eğer bu fonksiyon ekin bir biçimde yerine geirilmezse, çekirdek enflasyon gösergesi hedeflenen enflasyon oranına yönelik araflı olursa, yani enflasyon hedefini uurmak amacı güden oorie çekirdek enflasyon ölçüsünü bu doğruluda belirlerse veya zaman içinde değişirmesi söz konusu olursa bu durumunda söz konusu çekirdek enflasyon gösergesi yanlış sinyaller verecekir. Sonuça uygulanan para poliikası başarısız olacakır. Ayrıca kamuoyunun

13 enflasyon hedeflemesi konusundaki güveni sarsılacak ve Merkez Bankasının enflasyon hedefini sağlama şansı azalacakır. Bu krierin gerekliliği ve önemi Roger (1997), Wynne (1999), Culer (2001) çalışmalarında belirilmişir. 2.1.2. Zamanlama Zamanlılık krierine sahip olan bir çekirdek enflasyon gösergesi fiyalar genel düzeyi hakkında daha gerçekçi ve gecikmesiz bilgi sunmakadır. Bu konuda yürüülen para poliikasının ekinliği, çekirdek enflasyon gösergelerinin am zamanında oluşurulması ve kullanılmasına bağlıdır. Aksi akdirde açıklanan enflasyon oranından sonra elde edilen, geciken çekirdek enflasyon gösergesi söz konusu poliikanın değerlendirilmesinde önem arz emeyecek ve rolü azalacakır. (Roger 1997,s;10) Zamanlılık krieri Wynne çalışmasının ilk sırasında yer almakadır. 2.1.3. Güvenilirlilik Çekirdek enflasyon gösergesinin güvenilir bir ölçü olmaması durumu, para poliikası değerlendirilmesi amacıyla kullanımını da olumsuz şekilde ekileyecekir. Güvenilirlik krieri çekirdek enflasyon gösergesinin ya Merkez Bankası dışındaki bağımsız kişi ya da kurumlarca hesaplanılması ya da hiç olmazsa kolaylıkla doğrulanabilmesi durumunda sağlanabilir. Eğer çekirdek enflasyon ölçüsü ulusal isaisik acenesi gibi bağımsız kurumlar arafından kolaylıkla doğruluğu kanılanamıyorsa Merkez Bankasının mali sorumlulukaki ekisini önemli şekilde azalacakır. (Roger 1998,s;10) Bu konu Ceylan çalışmasında; çekirdek enflasyon gösergesinin Merkez Bankası dışındaki kişi ya da kurumlarca eyi edilememesi durumunda, kamuoyunun enflasyon hedeflemesinde izlenilen poliikaların başarısına ve çekirdek enflasyon gösergesine şüpheyle bakılacağı ve bu durumun Merkez Bankası arafından izlenilen poliikaların başarı şansını azalacağı şeklinde ifade edilmekedir. Ayrıca çalışmada çekirdek enflasyon gösergesinin güvenilirliğinin, gösergenin hesaplanmasının basi yada zor oluşuyla da ilgili olduğu belirilmişir.

14 Buna göre eğer çekirdek enflasyon gösergesi kolay ve anlaşılır bir yönemle hesaplanılıyorsa zor ve karmaşık yönemlerle hesaplananlara oranla daha güvenilir olacakır. (Ceylan 2006,s;45 ) Roger ise çalışmasında güvenilirliği, gösergenin Merkez Bankası dışında kişilerin ölçümü ile araşırılması ve kolayca yeniden yapılması ile arırılabileceğini ifade eder. (Culer 2001,s;8) 2.1.4. Nedensellik ve Uzun Dönem İlişki Bu krier çekirdek enflasyonu uzun döneme ve beklenilere ilişkin bir değişken olduğu görüşünü benimseyenlerle bağdaşırır. Burada vurgulanan noka eğer çekirdek enflasyon gösergesinin uzun dönemde genel enflasyon oranı ile uyumlu olmaması halinde gösergenin, genel enflasyonun mevcu durumunu veya gelecekeki seyri hakkında sağlıklı bir bilgi sunamayacağı şeklindedir. Kısa dönem açısından ise çekirdek enflasyon gösergesi genel enflasyon oranına Granger anlamda neden olmalı faka sonuç olmamalıdır. Farklı bir ifadeyle çekirdek enflasyon gösergesi genel enflasyonun dışsal ahmin edicisi olmalıdır. (Ceylan 2006,s;45) Nedensellik fonksiyonunda değinilmesi gereken bir başka noka ersi durumdur. Yani genel enflasyonun çekirdek enflasyon gösergesini ekilemesi durumunda, genel enflasyonu ekileyen arz şokları, mevsimsel şoklar, devlein fiyalandırmaları, yapısal değişim v.b. fakörlerin çekirdek enflasyon gösergesini de dolaylı olarak ekileyebileceği sonucuna varılmasıdır. Nedensellik ve uzun dönemli ilişki krieri Ceylan ın çalışmasında ayrı bir başlık olarak sunulmuşur. Buna göre çekirdek enflasyon gösergesi genel enflasyon oranı ile uzun dönem ilişkili (eş-büünleşik) olmalıdır. (Ceylan 2006,s;45) Ayrıca bu fonksiyon lieraürde Freeman (1998), Marques (2000) ve Morana (2000) çalışmalarında da ifade edilmekedir.

15 2.1.5. Tahmin Edilebilirlik ve Parasal Büyüklüklerle İlişki Bu fonksiyonun çekirdek enflasyon gösergesinin, enflasyonun gelecek dönemlerde alabileceği değerler açısından iyi bir ahmin edici olmasını ifade emekedir. Bu krier bir değişkenin enflasyon gösergesi nieliğine sahip olabilmesi için gereklidir. Ayrıca ahmin edilebilirliğin kısa dönem için sağlanması para poliikasının ekin ve zamanında uygulanabilmesi açısından önemlidir. Diğer arafan enflasyona parasal bir olgu olarak yaklaşılması, çekirdek enflasyon ölçüsü ile parasal büyüklükler arasında uzun ve kısa dönemli ilişkilerin oluşmasına neden olur. Böylelikle çekirdek enflasyon gösergesi, para poliika uygulayıcılarının sorumluluğunda (Merkez Bankasının konrolünde) olabilecekir. 2.2. ÇEKİRDEK ENFLASYON ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ Ekonomik lieraürde çekirdek enflasyonun ahmini için bir akım meolar yer alır. Meoların bazısı ekonomik eoriye dayanırken bazıları, ekonomerik ve isaisiksel araçların kullanılmasını gerekiren daha hesaplanabilir nielikeki meolardır. Ancak bunlar içerisinde çekirdek enflasyonu ekonomik bir modele dayandırarak oluşuran yaklaşımlar lieraürde önemli yer edinmişir.(yamak- Ceylan 2003,s;4) Çekirdek enflasyonun deneysel ölçümü 1998 yılında Johnson arafından isaisiksel ve örnek yaklaşım olarak sınıflandırılan geniş bir kapsamda ele alınmışır. İlk kapsam ölçülen enflasyonun kalıcı parçaları olarak çekirdek enflasyonu görür. İkinci kapsam ölçülen enflasyonun genelleşirilen parçaları olarak çekirdek enflasyonu görür. (Cihan 2002,s;25) Merkez Bankası arafından hazırlanmış eknik komie çalışmasına göre; çekirdek enflasyon ölçümleri geniş iki başlık alında incelenebilmekedir. Birçok durumda bu iki yaklaşımı birbirinden ayırmak zor olmasına rağmen, aşağıdaki gibi bir sınıflamaya gimek mümkündür; Kalıcı bir öğe olarak çekirdek enflasyonun ölçümü, Genel bir öğe olarak çekirdek enflasyonun ölçümü.

16 Her iki yaklaşımda da çekirdek enflasyon genellikle bekleniler ve ölçülen enflasyonun alep baskılı bileşenleri ile ilişkili olurken, arz şoklarını dışarıda bırakmakadır.(tcmb 2001,s;9) Çalışmanın ilerleyen kısmı bu sınıflandırmaların içeriğinde yer alan lieraürde önemli bir yer edinmiş olan yönemlerin anıılması, avanaj ve dezavanajları hakkında bilgiler verilmesi şeklinde yürüülecekir. 2.2.1. Enflasyonun Kalıcı Öğesi Yaklaşımına Göre Şekillenen Yönemler Bu yaklaşım, ölçülen enflasyonun kalıcı kısmı ya da isikrarlı kısmı ile geçici (ransien) kısmı arasındaki farka dayanmakadır. Genel olarak kalıcı öğe olarak çekirdek enflasyonun anımı rend enflasyon ile eşanlamlı olarak kullanılmaka ve geçici fiya şokları ile kalıcı enflasyon şokları arasındaki farkı belirlemede kullanılmakadır.(tcmb 2001,s;9) Çoğunlukla enflasyonun sürekli bileşenlerini ölçmek için iki ür yönem vardır. Bunlar ek değişkenli yönem ve çok değişkenli yönemler olarak adlandırılır. Her iki yönemde enflasyonun sürekli bileşenlerini sapamak için uğraşır. 2.2.1.1. Tek Değişkenli Yönemler Çekirdek enflasyonun ahmininde kullanılabilecek en basi yönemdir. Tek değişkenli yönemler, çeşili düzelme (smoohing) yönemleri kullanılarak ölçülen enflasyon serisindeki isenmeyen ve oynaklığı yüksek olan kısımların giderilmesidir.(tcmb 2001,s;10) Tek değişkenli zaman serileri yönemi aslında rend enflasyon oranını anımlamak için düzelme ekniklerine güvenir. Bu meo aylık oranlardan daha çok üç aylık ya da yıllık enflasyon oranları gibi belli dönemlerde harekeli değişkenlerin basi oralamasının alınmasıdır. Roger e göre bunlara ek olarak biraz daha karmaşık düzelme eknikleri kullanılabilir. Örneğin sabi yada harekeli mevsimsel düzelme fakörleri uygulamada ya oplulaşırılmış fiya seviyesinde yada ayrışırılmış fiya seviyesinde kullanılabilir. (Roger 1998,s;13)

17 Tek değişkenli yönemlere göre enflasyon serilerinin düzelilmesinde kullanılan en basi yönem serilerin belli dönemler iibariyle harekeli oralamalarının alınmasıdır. Harekeli oralama enflasyondaki isenilmeyen dalgalanmaları azalıcı bir özellik göserir. Bu açıdan bakıldığında enflasyonun kalıcı kısmını yansımada iyi bir yönemdir. Ancak yönemin uygulama şekli iibariyle, oralama serinin bugünkü enflasyondan ziyade geçmiş enflasyonu yansıması nedeniyle çekirdek enflasyon üzerindeki bilginin vakinde açıklanabilir olma özelliğini azalmakadır.(tcmb 2001,s;10) Yani çekirdek enflasyon ölçüsünde bulunması isenilen krierlerden zamanlılık fakörüne uyumsuzluk söz konusudur. Çekirdek enflasyon ölçümünde kullanılan bir diğer ek değişkenli yönem mevsimsel düzelme yönemidir. Bu yönem düzenli mevsimsellik ve büyüklük göseren geçici şokların ekisi ile ilgili olarak kullanılmakadır. Bu nedenle bu eknik, düzensiz büyüklük ya da zamanlamadaki geçici şoklara karşı güçlü bir yönem değildir. (Roger 1998,s;14) Diğer arafan eğer fiya serilerindeki mevsimsel eki isikrarlı ya da ahmin edilebilir değil ise mevsimsel olarak düzelilmiş veri, enflasyonun gerçek eğilimini am olarak yansımayacakır.(tcmb-2005,s;20) Ancak mevsimsel olarak ayarlanmış seriler genellikle kolay anlaşılabilir olması nedeniyle kamuoyu arafından kolaylıkla kabul edilebilir nielikedir. Taillon çalışmasında, rend serilerinin anımlanmasında farklı düzelme ekniklerinin kullanılabileceğini, en bilinenlerden birinin ise X11-ARIMA mevsimsel düzelme programı olduğunu ifade emekedir. (Taillon 1997,s;10) Cihan çalışmasında, birçok araşırmada aylık dalgalanmalara dayanan çekirdek enflasyon ölçümünün olduğunu (Bryan ve Pike 1991), (Bryan ve Cecchei 1993 ) ancak Roger in (1995 1997) çalışmasında enflasyondaki üç aylık değişimlere dayanan ölçümler olduğu vurgulanmakadır. Çekirdek enflasyonun ölçümünde kullanılabilecek bir diğer ek değişkenli yönem Hodrick-Presco (HP) filresidir. HP filresi düzgün (smooh) bir uzun dönem rendin ahmin edilmesine yönelik bir yönemdir. Yöneme göre filreleme sonrasında elde edilecek olan serinin düzgünlüğünü (smoohness) konrol eden bir paramere mevcuur. Bu paramerenin değeri büyüdükçe filre sonrasında elde

18 edilen serinin düzgünlüğü armakadır. Bu özelliği nedeniyle, düzelme parameresinin değerine göre değişebilen sonuçlar aşıması yönemin dezavanajını oluşurur.(tcmb 2001,s;11) Sonuça denilebilir ki ek değişkenli yönemler, genellikle düzensiz fiya şoklarını ya da değişen mevsimsel yapıları amamen filre edemiyor olmaları nedeniyle güçlü yönemler değildirler. Ayrıca bu yönemler fiya dalgalanmalarının ekisini aşırı derecede azalarak, kısa ve ora döneme ai bilgilerin kaybolmasına yol açabilmekedir. Ancak yönemlerin kullanımının kolay olması ve elde edilen ölçünün aynı zamanda resmi enflasyon gösergesi olarak da ifade edilmesi avanajları olarak söylenebilir. (Taillon 1997,s;10) 2.2.1.2. Çok Değişenli Yönemler (Ekonomerik Yönemler-Model Yaklaşımlar) Çok değişkenli yönemler ekonomik eori kapsamında çekirdek seriyi ve çekirdek olmayan seriyi belirlemeye çalışmakadır. Bu yaklaşımlar enflasyonun para poliikaları ile konrol edilebilen kısmını çekirdek enflasyon olarak anımlamaka ve uygulanan poliika ile çekirdek enflasyon arasındaki direk ilişkiyi kurmaya çalışmakadırlar. (TCMB 2005,s;20) Çok değişkenli yönemler konusunda birçok araşırma vardır. Faka 1995 de Quah ve Vahey in çalışmaları en belirgin olanıdır. (Cihan 2002,s;27) Çok değişkenli yönemlerden ilki vekör oo regresyon modelidir. a. VAR Yönemi Çekirdek enflasyon anımlamasına yönelik olarak gelişirilmiş alernaif bir yönem ekonomerik modellerden yararlanılmasıdır. Bu konuda yapılmış olan belli başlı çalışmalarda vekör oo regresyon (VAR) modelinden hareke edildiği ve çekirdek enflasyonun reel üreim üzerinde uzun dönem ekilere sahip olmadığı varsayımının yapıldığı görülmekedir. (Telaar 2002,s;121)

19 Yapısal VAR modeli çekirdek enflasyonun davranışsal emelinden hareke emekedir. Bu yaklaşım, çekirdek enflasyonun eorik anımına yer veren bir model üzerine uzun dönem kısılar veren Quah ve Vahey le (1995) lieraüre girmişir. VAR yönemi ile anılan Quah ve Vahey yapmış oldukları çalışmalarında (İngilere verileri ile ) enflasyon ve büyüme oranlarını içeren iki değişkenli yapısal vekör oo regresyon yönemi kullanmışlardır. Yönemde genel enflasyon, gelir üzerinde ora ve uzun dönemde ekili olmayan çekirdek enflasyon ile gelir üzerinde kalıcı (sürekli) ekisi olan kalını ya da şok bileşenine ayrılmakadır. Ayrışırma işlemi şoklar üzerindeki kısılamalara müsaade eden yapısal vekör oo regresyon yönemine göre yapılmakadır. (Yamak-Ceylan 2003,s;4) Söz konusu Yapısal VAR meodolojisi Quah ve Vahey in çalışmalarında önemli bir boyu kazanmışır. Quah ve Vahey çalışmalarında çekirdek ve çekirdek dışı olmak üzere birbirinden bağımsız iki ip şok kullanılmakadır.(telaar 2002,s;122) Şoklar eşanlı ve ardışık olarak üm gecikmelerde birbiriyle ilişkisizdir. Şoklardan biri olan çekirdek enflasyon şokunun kısa dönemde hem enflasyonu hem de reel üreimi ekilemesi söz konusu iken, uzun dönemde reel üreim üzerinde nör bir ekiye sahip olması yani uzun dönemde reel üreim üzerinde ekilerinin olamayacağı şeklinde kısılamalar konmuşur. Çekirdek enflasyon şoku dışında kalan; verimlilikeki değişmeler, enerji şokları, vergiler ve fiya konrolleri gibi arz şoklarının ise uzun dönemde reel üreimi sürekli ekilediği ancak çekirdek enflasyon üzerinde herhangi bir ekisinin olamayacağı şeklinde kısılamalar geirilmişir. (Yamak-Ceylan 2003,s;4) 1995 de Quah ve Vahey kendilerine ai olan sisemi enflasyon oranındaki değişim ve büyüme oranı açısından aşağıdaki gibi oluşurmuşlardır. (Wynne 1999,s;17) Burada ( ) Z= Υ = π j= 0 D ( j) n( j) ( ) 1 n = n,n 1 2 haa erimleri ikili orogonal ve Var n = olduğu varsayılmışır. π dönemi TÜFE ya da perakende fiyaındaki enflasyon oranını y, ise büyüme oranını emsil emekedir.

20 Uzun dönem üreim yansızlık kısıı durumda enflasyon süreci; j= 0 ( j) d11 = 0 şeklinde oluşmuşur. Bu π = d ( j) n ( j) + d ( j) n ( j) 21 1 j= 0 j= 0 22 2 şeklinde yazılmışır. Quah ve Vahey in çekirdek enflasyon değişimi basiçe j= 0 d 21 ( j) n ( j) 1 ifadesine eşiir. (Wynne 1999,s;17) Quah ve Vahey in sisemleşirdiği SVAR yönemi lieraürde farklı şekillerde gelişirilmiş ve yeniden düzenlemelerle yapılandırılmışır. Quah ve Vahey den sonra VAR ile ilgili versiyonlar; Blix (1997), Garner ve Vehinger (1998), Dewacher ve Lusing (1997), Bjornland (2000) çalışmalarında yer almışır. Blix (1997) VAR çalışmasında; Quah ve Vahey yaklaşımının meodolojik olarak sisem içerisindeki değişkenlerin olası ko-inegresyon ilişkilerine fırsa anımadığını ileri sürmüş ve Quah ve Vahey in VAR sisemini Sock ve Wason (1988) arafından gelişirilen orak rend modeli kapsamı eşliğinde düzenlemiş ve oluşurdukları modeli G7 ülkelerine uygulamışır. Gelişirilen Blix sisemi; Υ Ρ = Χ 0 α + α 11 21 0 r + φ α 22 n φ 1 ( L) φ n 1 şeklinde model ahmin edilir. Sisemdeki büyüme oranları aşağıdaki gibi esadüfî yürüyüş süreci içerisinde bulundukları varsayılmışır. r n r 1 φ r1 = µ + + (Wynne 1999,s;19) n 1 φ n1 Blix ve Quah Vahey sisemi arasındaki fark Wynne(1998) çalışmasında eleşirilmişir. Buna göre sisemler arasındaki en önemli fark Blix siseminin enflasyon oranından daha çok fiya ve üreim düzeyine göre kurulmuş olmasıdır. Bundan dolayı Wynne (1990) Blix yaklaşımının gerek ikisa eorisi gerekse ekonomerik açıdan Quah Vahey yaklaşımından daha ekin olduğunu savunmakadır.(yamak-ceylan 2003,s;5) Bjornland ise (2000) çalışmasında yur içinde yaraılan ve ihal edilen enflasyon parçalarını açıkça ayrışırarak, Quah ve Vahey in çalışmasını gelişirmişir. Ayrışırma işlemi küçük ve açık bir r

21 ekonomide enflasyonun büyük bir kısmının ihal ediliyor olmasından kaynaklanmakadır. Merkez Bankası çalışmalarında fiya sinyallerine epki verirken, yur içinde yaraılan enflasyonu ihal edilen enflasyondan ayır emesi gerekmekedir. Bunun nedeni, ihal edilen enflasyonun Merkez Bankasının konrolü dışında olması ve esas olarak ihal malları üreen ülkelerdeki gelişmeler arafından yönlendiriliyor olmasıdır. (Telaar 2002,s;122 ) Quah ve Vahey in oraya koyduğu yapısal VAR modeline göre oluşurulan çekirdek enflasyon anımları zamanla yapılan çalışmalarda farklılaşığı görülmekedir. Bu durum siseme giren değişken sayısının ve değişken üzerinde ekili olan şokların sayısının arması ve şoklar üzerinde konulan kısıların farklılaşmasından kaynaklanmakadır. Garner ve Vehinger (1998), Blix (1997) ile Dewacher ve Lusing (1997) gibi yazarlar Quah ve Vahey meodolojisini gelişirerek üç değişkenli yapısal VAR modeli oluşurmuşlardır. Garner ve Vehinger (1998) ile Dewacher ve Lusing (1997) gelir ve enflsyon yanında kısa dönem faiz oranlarını üçüncü değişken olarak siseme kaarken, Blix (1997) para sokunu üçüncü değişken olarak siseme kamışır. Ross (1998) çalışmasında kısısız VAR modeli oluşurmaka, parasal oplam, perakende fiya endeksi, oplam ücreler ve nominal para değişim oranı değişkenlerini modele kamakadır. (Ross 1998,s;13) Bununla beraber sisem değişkenlerini ekileyen şoklar ve şoklar üzerinde konulan kısılar çalışmalara göre farklılaşmakadır. Claus (1997) de eknoloji şoku, enerji şoku ve ihala fiyaları şokunu siseme ilave ederken, Blix (1997) de reel gelir şoku ve nominal fiya şoku, Garner ve Vehinger (1998) deki çalışmasında arz şoku sisem değişkenlerini ekileyen şokları oluşurmakadır. (Yamak-Ceylan 2003,s;5) VAR modeli çalışmalarında siseme giren değişkenler ve değişkenleri ekileyen şokların farklılaşması beraberinde olumsuzluklarda geirmekedir. Değişken çeşililiği, çıkan sonuçlarında değişmesine neden olmaka ve bu durum farklı ölçülmüş çekirdek enflasyon serilerinin oluşurulmasına yol açmakadır. Yani bu bağlamda bu yönemi kullanarak çekirdek enflasyonu anımlamak oldukça güçür.(tcmb 2001,s;12). VAR modeli ile elde edilen çekirdek

22 enflasyon ölçüleri ya da anımlamaları birbirinden farklı oluşmaka, başka bir ifadeyle elde edilen çekirdek enflasyon ölçüleri uarlılık gösermemekedir. VAR sisemini Roger (1998) de çalışmasında eleşirmiş ve VAR sisemi içerisinde yanlış spesifikasyon yapılma olasılığından söz emişir. Yine Roger VAR sisemi kapsamında yapılan çalışmaların yalnızca örnek dönemi içindeki performanslarının dikkae alındığını, örnek dönemi dışındaki performansları konusunda bir çalışma yapılmadığını ifade emekedir. Yani bu durumda VAR analizi yapılırken yeni bir gözlem değerinin dikkae alınması söz konusu olursa çekirdek enflasyonun nasıl şekilleneceği konusu cevapsız kalmakadır. Wynne (1999), bu konuda eleşiride bulunmuş ve yeni gözlemler geldikçe ahminlerin güncelleşmesi gerekliliğinin bu yönemin önemli bir dezavanajı olduğunu ifade emişir. VAR sisemi için bir diğer eleşiri bu yönemle hesaplanan çekirdek enflasyonun uygulama plaformuna akarılmasının kolay olmamasıdır. (TCMB 2001,s;11) Taillonda çalışmasında VAR modelinin kamuoyu arafından anlaşılabilir olmadığını ancak reel üreim fakörleri ile ekonomide enflasyonun hesaplanmasında önemli bir rol oynadığını ifade emekedir. (Taillon 1997,s;9) Moron ve Zegarra nın (1999) yapmış oldukları çalışmada 1996 da Quah ve Vahey arafından önerilen ölçüm çalışmasının çekirdek enflasyon ölçümünde en iyi olduğu kararlaşırılmış ancak bu ölçümün halkın anlaması açısından güç olduğu belirilmişir Bunların yanı sıra VAR modelinde yaay kesi veri kaybının olmaması ve bu yaklaşımın enflasyonun yapısı hakkındaki varsayımları, filreden geçirme ve dalgalanmayı azalma yönemlerine göre daha esnek oluşu olumlu yanları olarak ifade edilebilir. (TCMB-2005,s;20) Bu bölümde kısaca ifade edilen Vekör oo regresyon (VAR) meodolojisi üçüncü bölümde ayrınıları ile açıklanacakır. b. P* Yönemi Uzun Dönem Denge Fiya Seviyesi Yaklaşımı Bu model enflasyonun uzun dönemde para arzındaki büyüme oranından kaynaklandığını ifade eden paranın mikar eorisine dayanır. Yönem denge

23 fiyaını (P*), hem cari para arzı ile hem de mal piyasalarının ve finanssal piyasaların denge hali ile uyumlu bir fiya seviyesi olarak anımlamakadır. Gerçekleşmiş fiya seviyesi P ile P* arasındaki fark dengede sıfırdır. P nin P* dan sapması, gelecek dönemler için olası fiya ayarlamalarını işare emeke ve fiya ahminlerini kolaylaşırmakadır.(tcmb-2001,s;12) Mikar eorisinin sandar anlamdaki ifadesinin am ersine bu model para ile fiyalar arasındaki ilişkiyi sadece uzun dönemli olarak oluşurmakadır. En basi şekliyle mikar eorisi; P=M (V/Y) şeklinde ifade edilebilir. Burada P;fiyalar genel düzeyini, M; ulusal para sokunu, Y; reel çıkı seviyesini ve V; paranın dolaşım hızını gösermekedir. (Yamak-Ceylan 2003,s;5) Bu model, ilk olarak Hallman,Porer ve Small (1991) arafından ABD ekonomisinde dinamik enflasyon modeli olarak gelişirilmişir ve yine yukarıdaki eşiliken yola çıkarak, zaman indisinin ilavesi ve değişkenlerin logarimik ransformasyonlarının yapılmasıyla mikar eorisinin uzun dönem ilişkili denge fiya seviyesini; Ρ * = Μ y*+v * olarak belirmişlerdir. Burada P* ;denge fiya düzeyini, y* ; poansiyel üreim düzeyini ve v* ; paranın denge dolaşım hızını emsil emekedir. Hallman,Porer ve Small (1991), konu ile ilgili çalışmalarında poansiyel üreim düzeyi ile denge dolaşım hızının birbirinden ve de para sokundan bağımsız olduğunu varsaymaka ve gerçekleşen fiyalar düzeyinin, denge fiyalarına yakınsadıkça denge fiya açığının P - P* eorik olarak sıfır olacağını varsaymakadırlar.ancak uzun dönemde para sokundaki genişlemelerle oraya çıkacak olan baskı ile gerçekleşen fiyalar denge fiyaına doğru yönelecekir.yukarıdaki iki eşiliğin (kısa ve uzun dönemli mikar eorileri) bir arada düşünülmesi durumunda P -P* fiya açığının, gerçekleşen fiya genel düzeyini ers ekileyeceği sonucunu oluşurur. Bu durumda modelin ekonomerik ifadesi, geçici ekilerinde içinde olduğu bir dinamik haa düzelme modeli ile yeniden şekillenir.

24 Ρ ( Ρ Ρ ) + Ρ i ε = α + 0 + α1 * 1 T = 1 P* gereği, haa düzelme modelinde P -P* açığının kasayısı, α 1 kasayısı negaif ve isaisiksel olarak anlamlı olduğu beklenilir. (Yamak-Ceylan 2003,s;6) Yapılan hesaplamalar ardından bu model üzerinden geçici ekiler ve haa erimi sıfıra eşilenerek çekirdek enflasyon bulunur. Model çeşili şekillerde eleşirilmişir. Modelin en önemli avanajı ekonomi eorisine dayanan bir yaklaşım olmasıdır. Modelin dezavanajı ise özellikle gelişmeke olan ülkelerdeki yapısal değişikliklerin sık sık oraya çıkıp modelin performansını olumsuz yönde ekilemesi ve yapısal değişikliklerin yanı sıra büyüklükler ile fiyalar arasında isikrarlı bir ilişki bulunmasındaki güçlüklerden dolayı böyle bir modeli anımlamanın zorlaşmasıdır. (TCMB 2001,s:12) Lieraürde en sık raslanılan modele dayalı ahminler; VAR ve P* yönemleridir. Ancak bunlara IIR ahmini de eklenebilir. Bağımsız enflasyon oranı (IIR) yönemi, Arrazola ve Hevia (2002) çalışmasında yer alır. Bu çalışmaya göre İspanya verileri kullanılarak geleneksel fiya değişimlerinin çağdaşlaşırılması için meydana geirilen IIR oranı kullanılarak çekirdek enflasyon gösergesi önerilmekedir. (Guinigundo 2004,s;2) 2.2.1.3. Sokasik Yönemler (İsaisiksel Yönemler) Lieraürde enflasyondaki sürekli bileşenler dikkae alınarak çeşili çekirdek enflasyon ölçüm yönemleri gelişirilmişir. Yönemlerin hareke nokasını, enflasyondaki sürekli bileşenlerin yerine fiya değişmelerindeki geçici değişim kaynaklarının anımlanmaya çalışılması oluşurur. Bu konuda esas olarak iki farklı yaklaşımdan hareke edilmekedir; Aylık TÜFE verilerinden her ay önceden belirlenmiş bir grup malın dışlanması İlgili ay içinde büyük değişmelere konu olmuş mal gruplarının dışlanması. (Telaar 2002,s;115)