ÖNSÖZ Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsünün 1987 yılı Çalışma Proğramında Yeni Başlanacak Projeler bölümünde yer alan ve 1991 yılında tamamlanması öngörülen bu çalışma çeşitli nedenlerle öngörülen süre içersinde tamamlanamamıştır. Projede 1988, 1989, 1990 yıllarında toplanması öngörülen verilerde bazı eksikliklerin bulunması, verileri değerlendirme ve projeyi yayına hazırlamada bazı zorluklar yaratmıştır. Toplanan verilerle mümkün olan sağlıklı sonuca ulaşılmaya çalışılmış olup, bu yayında görülebilecek noksanlıklar için okuyanlardan özür dileriz. Orman Mühendisliği Dergisi 1984-Mayıs sayısında Modern Reçine Üretim Teknikleri başlığı ile yayınlanan bir derlememiz (ACAR, 1984) de tanıtılan Asit-Pasta Tahrik Tekniği ile reçine üretimi konusunda bir projeli çalışma yapma gereksiniminin çıkış noktasını, OGM nün 17.12.1984 gün ve İP- İ.TÜÇ.2/258 sayılı emirleri ile başkanlığımda oluşturulan bir heyete verilen rapor hazırlama görevi teşkil etmektedir. Sözü edilen raporun konusu; Giderek artan ham reçine talebinin yurd ormanlarından karşılanabilmesi için tercih edilmesi gereken üretim metodunun tesbiti; faydalı ve mahzurlu yönleri ile birlikte tercih sebeplerinin neler olduğu; tercih edilen metoddan azami verimin sağlanabilmesi için teknik bakımdan ne şekilde uygulama yapılmasının gerektiği; maksada en uygun alet ve malzemenin ne suretle temin edilebileceği; eğitim, işgücü temini v.b. alınması gereken tedbirlerin tesbiti hususunda incelemeler yaparak, uygun görülen görüş ve teklifleri belirtmek tir. Hazırlanan rapor 1985 yılı içinde OGM makamına sunulmuş ve raporda öngörülen teknik hususlar 1989 yılında Modern Tekniklerle Akma Reçine Üretimi İçin Bir Model Plan başlığı altında Ormancılık Araştırma Enstitüsü Dergisinde yayınlanmıştır (ACAR, 1989). 1984-1987 yılları arasında reçine üretimi, klasik Mazek Metodu uygulanarak OGM ve bazı özel kuruluşlarca sürdürülürken; yer yer asit-pasta ve diğer tahrik maddeleri kullanan üretim metodlarıda denenmiştir. Yine aynı yıllarda amenajman planlarında Gençleştirme Blokları olarak tefrik edilen ormanların uygun görülen bazı parçalarında Asit-Pasta Tahrik Metodu uygulanmak kaydı ile Alivre-Açık arttırma satış yöntemiyle bazı özel kuruluşlara reçine üretimi yaptırılmıştır. OGM nün 16.1.1987 gün ve İP.TÜRT.01/127 sayılı ve 2.3.1987 gün ve İP.2.MUH.0/152 sayılı emirleri ile amenajman planlanmasına esas olmak üzere; İzmir, Muğla, Antalya, Mersin ve Adana Orman Bölge Müdürlükleri mıntıkasında model plan esaslarına göre asit-pasta tahrik metodunun uygulanacağı Reçine Üretim Planları nın hazırlanması başkanlığımda adı geçen Orman Bölge Müdürlüklerinin İşletme ve Pazarlama Şube müdürleri ile Planlama ve Proje Şube 1
Müdürlerinden oluşacak heyetlere görev olarak verilmiştir. 1987 yılı içinde adı geçen Orman Bölge Müdürlükleri mıntıkasında bulunan tüm Kızılçam İşletme Sınıfı Serileri nde model planda öngörülen esaslara göre amenajman planlarındaki veriler üzerinde ve arazide yapılan çalışmalar sonucu Potansiyel Reçine Üretim alanları belirlenerek bir rapor halinde OGM makamına sunulmuş ve bu rapor 1991 yılında Modern Üretim Tekniklerine Dayalı Model Plana Göre Türkiye de Akma Reçine Üretim Potansiyeli başlığı altında Ormancılık Araştırma Enstitüsü Dergisinde yayınlanmıştır (ACAR, 1991). OGM nün muhtelif yerlerde üçer yıl süreli alivre-açık arttırma satış yöntemiyle reçine üretimi yaptırılması kararı ve bu tür satışlarda gereksinim duyulan bazı teknik bilgilerin eksikliğinin görülmesi bu proje çalışmasının gerekçesini oluşturmuştur. Proje çalışması sırasında DYO firması yetkilileri ve çalışanları ile mıntıkasında deneme alanları tesis ettiğimiz OGM birimlerinde çalışan ilgili tüm personelin gösterdiği alaka ve yardımlara teşekkür borçluyuz. Ayrıca bilgi birikiminden bu ve diğer çalışmalarımızda yararlandığımız (NRI) Natural Resources Institute-İngiltere de reçine uzmanı Mr. J. W. John Coppen e de teşekkür ederiz. Çalışma sonuçlarının Türkiye Ormancılığı ve ilgili kuruluşlara yararlı olmasını dileriz. Eylül-1993 Dr.M.İlker ACAR 2
ÖZ Bu çalışmada Asit-Pasta Tahrik Tekniği ile Kızılçam (Pinus brutia Ten.) ormanlarından reçine üretimi yapılmasında, gerek bu tekniği uygulama esasları, gerekse ormanların reçine veriminin çeşitli faktörlere bağlı olarak etkilenmesi; ele alınmıştır. Sonuçta Kızılçam ormanlarının reçine verimi ve üretim planlamasında verim hesaplanması ve üretimin tekniğine uygun yapılması koşulları ortaya konmuştur. ABSTRACT In this study, ecological factors, morphological and intrinsic properties those affect resin yield of Turkish Red Pine (Pinus brutia Ten.) has been researched and the implementation of Acid-Paste tapping technic in Turkish Red Pine Forests has been evaluated. 3
1.GİRİŞ Eski çağlarda ahşap gemi yapımında kullanılan odun katranını tanımlamakta olan Naval Stores terimi; günümüzde çam türlerinden (Genus Pinus) elde edilen oleoresin türevi, kimyasal olarak reaktif tüm ürünleri tanımlamaktadır. Oleoresinden elde edilen temel iki üründen birisi reçine asitlerinden ibaret olan KOLOFAN (Rosin), diğeri büyük oranda monoterpen hidrokarbonlardan (küçük oranda bazı serqueterpenler de içerir) ibaret olan uçucu yağ TEREBENTİN (Turpetine) dir. Naval Stores terimi ile tanımlanan reçine ürünleri, elde ediliş yöntemlerine göre başlıca üç grupta toplanır: 1- Akma Reçine Ürünleri (Gum Naval Stores) Canlı Çam Ağaçları Akma Reçine Yaralama Tekniği Tahrik Tekniği Buhar Distilasyonu Akma Reçine Terebentini (Gum Turpentine) Akma Reçine Kolofanı (Gum Rosin) 4
2- Odun Çözütü Ürünler (Wood Naval Store) Çam Odunu Ham Ekstrakt Yongalama Çözücü ile ekstraksiyon Fraksiyonel Distilasyon Odun Çözütü Terebentin Dipenten Ham Kolofan (FF Kalitede) likit-likit ekstraksiyon veya Ağartıcı ile işlem Doğal Çam Yağı Koyu Kolofan (B Kalitede) Açık Kolofan (WG-WW ve daha yüksek Kalitede) 5
3- Sülfat ReçineÜrünleri (Sulphate Naval Store) Çam Odunu Yongalama Sülfat Pişirme Baca Gazları Kağıt Hamuru Siyah Likör Sülfat Terebentini Sıvılaştırma Sabun Likör Yoğunlaştırma Sabunlaştırma Kaymak Alma Ham Tol Yağı Asidifikasyon Öncü Tol Yağı Fraksiyonel Distilasyon Tol Yağı Yağ Asitleri Tol Yağı Kolofanı Tol Yağı Katranı 6
Dünyada Akma Reçine üretimi yapılan başlıca çam türleri ve üretici ülkeleri şöylece sıralayabiliriz: ÜLKE(COUNTRY) AKMA REÇİNE ÜRETİMİ YAPILAN ÇAM TÜRLERİ (PINE SPECIES PRODUCING RESIN) ABD Pinus elliottii Engelm. Pinus palustris Mill. Portekiz, İspanya Pinus pinaster Aiton (Syn. P. maritima Poir.) Fransa, İtalya İspanya, Yunanistan Pinus halepensis Mill. Hindistan, Pakistan Pinus roxburghii Sarg. (Syn. P. longifolia) Çin Pinus massoniana D. Don Pinus tabuliformis Carr. Orta Amerika Pinus caribaea var. hondurensis Barrett-Golfari Pinus oocarpa Schiede. Yeni Zelanda Pinus radiata D. Don Akma reçinenin buhar distilasyonu ile ayrıştırılması sonucu terebentin ve kolofan elde edilmektedir. Dünya ortalamasına göre 1 ton akma reçineden 700 kg. kolofan 200 litre (87-174 kg.) terebentin elde edilmektedir. Yukarıda sayılan başlıca akma reçine üreticisi ülkelerden ABD ve Portekiz de yıllık ağaç başına verim 4 kg. civarındadır. 3-3,5 kg. lık yıllık ağaç başına verim ekonomik işletmecilik için uygun miktar olarak görülmektedir. Terebentin renksiz veya açık sarı renkte bir sıvıdır. Günümüzde başlıca kullanım yeri kimya endüstrisidir. Tad, çeşni ve parfüm materyali olarak terebentinden birçok ürün elde edilebilmektedir. Terebentin bileşenlerinin kullanım yerleri ile bu kullanım yerlerindeki rakip ürünleri gösterir bir şema aşağıda verilmiştir. 7
TEREBENTİN α -Pinen β -Pinen Diğer Terpenler Dezenfektanlar İnsektisitler Tad-Çeşni ve parfüm materyalleri Politerpen Reçineleri Solventler Doğal Çam Yağı ve Sentetik Dezenfektanlar Petrol Esaslı ve Sentetik İnsektisitler Asetilenik İsopren ve Doğal Ürünler Petrol Esaslı Reçineler ve Klofan Esterleri Petrol Fraksiyonları Kolofanın başlıca kullanım yerlerini ise şöylece sıralayabiliriz: a- Kağıt endüstrisi b- Boya Endüstrisi c- Yapıştırıcılar d- Matbaa mürekkepleri e- Kauçuk ve lastik f- Yüzey kaplayıcıları Yukarıda sözü edilen üretim yöntemleri ve üretim kaynaklarına (Ağaç türlerine) bağlı olarak çok çeşitli fiziko-kimyasal özelliklerdeki kolofanın; son yıllarda dünyadaki yıllık üretim miktarı 1 milyon ton civarındadır. Bu üretimin % 80 ini ABD, Kıta Çini, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Portekiz sağlar. ABD nin 350 bin ton/yıllık kolofan üretiminin %80 i sülfat kolofanı ve %20 si akma reçine kolofanı dır. Birleşik Devletler Topluluğunun 100-150 bin ton/yıl üretiminin hemen tamamı odun çözütü kolofan Portekiz (90-100 bin ton/yıl) ve Kıta Çini nin (200-250 bin ton/yıl) üretimlerinin tamamını ise akma reçine kolofanı teşkil eder. Dünyada yıllık terebentin üretimi ise 250 bin ton civarındadır. Bu miktarın yarısı sülfat terebentini diğer yarısı ise akma reçine terebentinidir. Odun çözütü terebentin üretimi kayda değer bir miktarda değildir. Oleorensin ürünleri çok değişik üretim yöntemleri ile çok değişik kaynaklardan (değişik çam türlerinden) elde edilmekte olduğundan bunlardan elde edilen türevleri de çok değişik fiziko-kimyasal özelliklerdedir (ACAR, 1984,1988). Ayrıca kullanım yerlerinin çok değişik ve geniş olması bu ürünlerin fiyatlarında 8
büyük değişkenlik ve dalgalanmalar yaratmaktadır. Karmaşık bir pazarlama yapısı olan bu ürünleri kullanan endüstrilerin hammadde kaynaklarının devamlılık göstermesinin önemi de son derece büyük olmaktadır (ACAR, 1989). Ülkemizde 1959 yılından itibaren planlı reçine üretimi dönemi başlamıştır. Bu planlı dönem günümüze dek sürerken asıl amaç iç pazar ihtiyacını karşılamak olmuştur. 1950 li yıllarda bilimsel araştırmalara dayanan üretim teknikleri uygulanmaya başlanmıştır (BERKEL ve HUŞ, 1956; MAZEK-FIALLA ve BERKEL, 1957). Prof. Dr. Adnan BERKEL ve Prof. Dr. Savni HUŞ un yaptığı araştırmaların ve Dr. Karl MAZEK-FIALLA nın bu yöndeki katkılarının ülkemizin o günkü koşullarında modern reçine üretiminin temel ilkelerini ortaya koyduğu bir gerçektir. 1970 li yıllarda Prof. Dr. Hüseyin Cahit ŞAD ın bir çalışması ile Oluklu Çizgi Metodu (yerleşmiş tabiri ile MAZEK Metodu) öngörülerek reçine üretimi yapılan ormanların amenajman esasları ortaya konmuştur (ŞAD, 1976). Gerçekte ülkemiz ormanlarının reçine üretim potansiyeli yüksek olmasına rağmen, ormanların işletilmesinde uygulanan amenajman planlarında yer alan reçine üretim esaslarına göre planlanan üretim miktarlarının değişkenliği, eta devamlılığının sağlanmasında güçlükler yaratmış ve o yıllardan günümüze ormancılığımızda ve reçine kullanan endüstrilerde bir Reçine Kaosu yaşanmıştır. Üretim aşamasında, asli ürün üretimi planlamasına bağımlı planlama tekniğinin yetersiz kalması; üretim tekniklerinin güncelliğini yitirmesi; ürün kalitesinin yükseltilememesi; üretim maliyetlerinin düşürülememesi vb. birçok darboğaz bu hammaddeyi kullanan endüstrilerin talebinin iç üretimle karşılanmasında zaman zaman sıkıntılar yaratmıştır (2. REÇİNE TOPLANTISI, 1982; REÇİNE OLAYI, 1982). Son yıllarda reçine üretim metod ve tekniklerinde görülen gelişmelere bağlı olarak; yurdumuzda da modern tekniklerin uygulanmasının yaygınlaştırılması, bu amaçlara hizmet edecek planlama çalışmalarının yapılması yönünde gerek ormancılık ve diğer kamu kesimi gerekse ilgili özel kesimlerde önemli adımlar atılmış bulunmaktadır. Bu çalışmada da bu yöndeki gelişmelere katkı sağlamak amaçlanmıştır. 9
2- MATERYAL VE METOD 2.1. Materyal Çalışmanın materyali; Çanakkale, İzmir, Muğla, Antalya ve Mersin Orman Bölge Müdürlükleri mıntıkalarında belirlenen deneme alanlarından sağlanmıştır. Çanakkale, İzmir ve Muğla yörelerinde DYO firmasına asit-pasta tahrik tekniği uygulamak kaydıyla alivre-açık arttırma yolu ile reçine satışı yapılan ormanlarda; Antalya ve Mersin yörelerinde ise proje lider ve yürütücüleri ile ilgili Orman İşletmeleri yetkililerinin belirledikleri (işgücü, ulaşım, taşıma, denetim vb. faktörler değerlendirilerek) ormanlarda deneme alanları tesis edilmiştir. DYO firmasınca üretim yapılan deneme alanlarında ilgili firma olanaklarından yararlanılmış, diğer deneme alanlarında ise proje sorumlularınca üretim yaptırılmıştır. Üretimde kullanılan asit-pasta ise DYO firmasından temin edilmiştir. Diğer alet ve ekipmanlar Ege ve Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitülerinin imkanları ile sağlanmıştır. İlgili Orman İşletme Müdürlüklerinden de gerekli destek sağlanmıştır. 2.2. Çalışmanın Planlanması 2.2.1. Varsayımlar Çalışma ile yanıt aranan sorular için H o varsayımlar şöyle sıralanmıştır: a- Üretim yörelerine bağlı olarak reçine veriminde farklılıklar yoktur. b- Ağaç çap kademelerine bağlı olarak reçine veriminde farklılıklar yoktur. c- Üretim yapılan ormanların yükseltisine bağlı olarak reçine veriminde farklılıklar yoktur. d- Üretim sezonunda aylara bağlı olarak reçine veriminde farklılıklar yoktur. e- Üretime başlanan yıl ve müteakip yılların yıllık reçine verimleri arasında farklılıklar yoktur. f- Tek tek ağaçların intrinsik özelliklerine bağlı olarak reçine veriminde farklılıklar yoktur. 2.2.2. Deneme Deseni Çalışma Dört Faktörlü Tesadüf Blokları deneme desenine göre kurulmuştur. Yöreler yineleme olarak alınmış; yükselti, üretim yılı, aylar ve çap kademeleri faktörler olarak değerlendirilmiştir. Tek tek ağaçların intrinsik özelliklerine bağlı değişimler ise varyans analizi dışında tutulmuş ve ayrıca oluşturulan tabloda irdelenmiştir. 10
2.2.3. Deneme Alanlarının Seçimi ve İşlemler 2.2.3.1. Deneme Alanlarının Seçimi Çalışmanın yürütüldüğü deneme alanları kuzeyden güneye doğru sırasıyla şöyledir: a- Çanakkale yöresi: Ayvacık Orman İşletme Müdürlüğü mıntıkasında 300 m. civarında alt yükselti ve 550 m. civarında üst yükselti olmak üzere iki blok. b- İzmir yöresi: Akhisar Orman İşletme Müdürlüğü mıntıkasında 300 m. civarında alt yükselti ve 550 m. civarında üst yükselti olmak üzere iki blok. c- Muğla yöresi: Köyceğiz Orman İşletme Müdürlüğü mıntıkasında 300 m. civarında alt yükselti ve 550 m. civarında üst yükselti olmak üzere iki blok alınarak 1988 yılında ölçümler yapılmıştır. Ancak ihale süresi bittiğinden üretim 1989 yılında durdurulmuştur. Yeni açılan ihale de ise Milas Orman İşletmesi mıntıkasında bir saha üretime açılmış ve deneme alanları bu sahaya kaydırılmıştır. Bu alanda 300 m. civarında alt yükselti ve 700 m. civarında üst yükselti olmak üzere iki blok tesis edilmiştir. d- AntalyaYöresi: Antalya Orman İşletme Müdürlüğü mıntıkasında iki blok tesis edilmiştir. Bu yörede üretim proje yürütücülerince yaptırıldığı için çeşitli kısıtlayıcı faktörler nedeniyle blokların aynı İşletme Şefliği sınırları içersinde ve Antalya ya yakın olma zorunluluğundan dolayı önemli yükselti farkı olan bir üretim alanı açmak mümkün olamamıştır. Bu nedenle bu yöredeki iki blok da aşağı yukarı aynı yükseltide tesis edilmiştir. Blokların yükseltisi 200-250 m. civarındadır. e- Mersin Yöresi: Mersin Orman İşletme Müdürlüğü mıntıkasında proje yürütücülerince yaptırılması planlanan üretim; gerek Antalya ile Mersin arasında uzak bir mesafenin oluşu gerekse projede işlendirilen ve bu amaçla İzmir de kursa tabi tutulan muhafaza memurlarının görev yeri değişikliği ve sağlık nedenleriyle düzenli olarak yaptırılamamıştır. Bu nedenle elde olunan veriler değerlendirilebilir bulunmadığından proje kapsamına dahil edilmemiştir. 2.2.3.2. Deneme Alanlarında Yapılan İşlemler: Her yörede alt ve üst yükselti olarak ikişer bloktan oluşan deneme alanlarının her birinde yapılan işlemleri şöyle sıralayabiliriz: a- Üç çap kademesi öngörülmüş olup bunlar: I. Çap kademesi d 1.3 = 26-35 cm, II. Çap kademesi d 1.3 = 36-50 cm, III. Çap kademesi d 1.3 > 50 cm olarak kabul edilmiştir. Deneme alanları seçiminde, mümkün olan dar alanda her üç çap kademesinden 10 ağaç bulunacak orman parçaları tercih edilmiştir. Ağaçların birbirleriyle olan mesafeleri dikkate alınmamıştır. Her çap kademesinde belirlenen 10 ar ağaçın, göğüs çapı ölçülmüş, gövdeler tam çevre yağlı boya ile bantlanmıştır. 11
Çap kademesi, ağaç numarası ve blok numarasının kotlanmış rakamlarının bulunduğu paslanmaz teneke plakalar ağaçların gövdelerinde kolayca görülebilecek yerlere çivi ile tesbit edilmiştir. b- Ağaçlarda yaralama tekniği olarak Dar Yüzeyli Teknik uygulanmış yara genişliği 10 cm civarında tutulmuştur. c- Dönüş müddeti iki hafta olarak uygulanmış ve her bir dönüşte 2,5-5 cm boyunda yara açılmıştır. Yeni açılan yaralara asit-pasta tatbik edilmiştir. d- Üretim faaliyetlerinde ACAR, 1984 ve ACAR, 1989 da yer alan alet ve ekipmanlar kullanılmıştır. e- Üretim sezonu boyunca her ayın belirli tarihlerinde toplama kaplarındaki reçine miktarları arazide taşınabilir, bakkal tipi terazi ile tartılmış ve ölçümler karnelerine işlenmiştir. 2.3. Asit-Pasta Tahrik Tekniğinin Uygulama Esasları: Reçine olarak tanımlanan kimyasal bileşimi; bünyesinde üreten Pinus, Larix, Pseudotsuga ve Picea cinslerine ait türlerde normal reçine kanalları bulunur. Bu türlerde yaralama sonucu ağaçlar strese girince de travmatik reçine kanalları oluşur. Gerek normal gerekse travmatik kanallar kambiyumun iç kısmında paranşim hücrelerinin farklılaşarak vertikal ve horizontal yönde dizin şeklinde çoğalması ve orta lamellerinin kaybolması sonucu oluşur. Kanalları çevreleyen ince duvarlı paranşim hücreleri kanal boyuna paralel yönde bölünerek çoğalır ve farklılaşarak reçine biyosentezinin yapıldığı epitel hücrelerine dönüşür. Çam türlerinde normal kanalları çevreleyen bu hücreler ince duvarlı, travmatik kanalları çevreleyenler ise kalın duvarlıdır. Reçine kanalları bir binanın su şebekesi gibi birbirleriyle bağlantılı olan bir sistem oluştururlar ve odundaki iletim kanallarına eşlik ederler. Yıllık halkaların genişliği nispetinde diri odunda vertikal reçine kanalı sayısı artar. Pinus elliottii türünde yapılan anotomik çalışmalarda kabuğun yaralanması ile yılı içinde oluşan diri odun halkalarında travmatik reçine kanalı sayısının 10 kata kadar arttığı ortaya konmuştur. (GERRY, 1922; HOBERT, 1932; OSTRUM, TRUE, 1946; PANSHIN, De ZEEUW, 1964; KIBBLEWHITE, THOMPSON, 1973). Canlı çam ağaçlarında yukarıda sözü edilen sistem içinde biyosentezi yapılan reçinenin ağaç bünyesinden alınmasında iki temel teknik vardır. Bu tekniklerden biri Yaralama Tekniği, ki artık günümüzde uygulaması kalmamıştır; diğeri ise çeşitli uyarıcılarla Tahrik Tekniği dir. İyonyalılar dan beri uygulanan yaralama tekniğinde diri odun yaralanarak, doğal olarak bulunan reçine kanalları açığa çıkarılır ve kanallardan akan reçine kaplara toplanır. Yaralama tekniğinin çeşitli metodlarından biri olan Oluklu Çizgi Metodu ülkemizde 1950 li yıllarda, BERKEL, HUŞ, 1956; MAZEK-FIALLA, BERKEL, 1957 tarafından esasları ortaya konarak günümüze kadar uygulana 12
gelmiştir. Yine 1950 li ve 1960 lı yıllarda likit sülfürik asit ve hidroklorik asitin uyarıcı olarak kullanıldığı bazı tahrik tekniği denemeleri yapılmış (BERKEL, HUŞ, 1956; GÜRSU, 1966), ancak bu denemelerin sonuçları kızılçam ormanlarında Devlet Orman İşletmelerince yaptırılan reçine üretiminde uygulama alanı bulamamıştır. 1980 li yıllarda reçine üretimi alivre-açık arttırma ile özel sektöre yaptırılmaya başlanmış ve bu devrede önceleri DYO firmasının üretim yaptığı bazı alanlarda asit-pasta tahrik tekniği deneme mahiyetinde uygulanmaya başlanmış, daha sonra yaralama tekniği tamamen terkedilerek, bu teknik yaygınlaştırılmıştır. Günümüze gelene dek dünya da yapılan tahrik tekniklerine ilişkin araştırma çalışmalarının tarihçesine ve uygulama esaslarına kısaca değinmek yararlı olacaktır. ABD reçine üretimi ile 1606 yılında tanışmıştır. Bu tarihten sonra reçine endüstrisi gelişmiş, paralel olarak da reçine üretim metodları gelişme göstermiştir. Gerek üretim metodları, gerekse üretimi arttıracak genetik - ıslah çalışmalarına bu ülke beşiklik etmiştir. Reçine üretimini arttıracak metod arayışlarında uyarıcıların denenmesine de 1930 lu yıllarda yine ilk defa bu ülkede başlanmıştır. 1930-1950 arasında çeşitli organik ve inorganik asitler, bazlar, tuzlar ile çözücüler, zehirler, alkoller, eterler, yağlar v.b. denenmiştir. 1940 larda sülfürik asitin iyi sonuç verdiği görülerek ticari olarak kullanımına başlanmıştır. Yukarıda sayılan birinci grup bu uyarıcılardan sonra 1950 lerde ikinci grup uyarıcılar olarak çeşitli herbisitler denenmeye başlanmış ve 2,4-diklorofenoksiasetik asit (2,4-D) in sülfürik asit kadar iyi sonuç verdiği, ancak %2 lik konsantrasyonda etkili olduğu fakat bu konsantrasyonun ağaçlarda zehirleyici etki yaptığı görülerek üçüncü grup uyarıcıların denenmesine başlanmıştır. Denenmeye başlanan bu üçüncü grup uyarıcılar bitki büyümesini düzenleyen kimyasal bileşiklerdir. Bitkiler yaralandığında yaranın üzerinde etilen gazı oluştuğu ve etilen in bitki doğal hormonu olduğu, suda çok kolay çözünerek iletim kanalları ile bitkinin tüm organlarına çok kolay yayılabildiği ortaya konmuş ve bu özellik dolayısiyle ayrıştığında etilen veren kimyasal bileşikler denenmiştir. Latisifer türlerde (Hevea ve Ficus türleri) lateks in biyosentezinin, çamlarda oleoresin biyosentezi ile benzer olduğu bulgusundan yola çıkılarak kauçuk ağaçlarından lateks üretiminde kullanılan 2-Kloroetilfosforik asit (CEPA), reçine üretiminde de uyarıcı olarak denenmeye başlanmıştır. Bu kimyasal madde ph 3,5 un üzerinde olduğunda ayrışarak etilen açığa çıkarmakta ve bitkide büyümeyi düzenleyici, dolayısıyla biyosentezi hızlandırıcı etki yapmaktadır. Gerek tek başına, gerekse sülfürik asitle birlikte değişik işlemlerde (Sıvı halde, pasta halinde değişik oranlarda karışık, değişik konsantrasyonlarda olmak üzere) denenen CEPA ile reçine veriminin daha da arttırılabileceği görülmüştür. Verim, yalnızca CEPA kullanıldığında, yalnızca sülfürik asit kullanımına nazaran %22 daha az olurken; %25-50 sülfürik asit + 13
%5-15 CEPA karışımlarının kullanılması halinde, yalnızca sülfürik asit kullanımına nazaran %37 daha fazla olmuştur. Ayrıca sülfürik asit ve CEPA nın yukarıda verilen asgari ve azami oranlarda kullanılması durumunda verimde bir değişiklik olmadığı görülmüştür. Sülfürik asit ile CEPA arasında bir sinercistik (karşılıklı etkileşim) ilişki olmadığı sülfürik asit asal görev yaparken, CEPA nın sadece oleoresin biyosentezini arttırıcı etki yaptığı görülerek bu kimyasal maddelerin düşük konsantrasyonlarda kullanılmalarının daha ekonomik ve uygun olacağı ortaya konmuştur. Sülfürik asitin reçine verimini arttırmada yaptığı asal görev şöylece açıklanabilir: Diri odunda yukarıda sözü edilen bir sistem oluşturan reçine kanalları ince duvarlı biriket şeklinde dizilmiş paranşim hücrelerinden oluştuğundan kuvvetli bir asit nüfuzunda bu hücreler kolayca dağılıp katlanarak kanalların genişlemesine sebep olur. Böylece genişleyen kanalların ağızlarından reçine akışı daha kolaylaşır. Yaralama tekniğinde diri odunda açılan oyuk ile reçine kanallarının ağızları açığa çıkarılır, doğal boyutlarında olan bu ağızlar reçinenin terebentininin kolayca uçuculaşması sonucu terebentin içinde çözünmüş reçine asitlerinin kuruyup sertleşmesi ile kısa sürede tıkanabilirken, asit tatbikinde kanal ağızları genişlediğinden tıkanma daha uzun sürede olmaktadır. Uyarıcı tatbik edilmemiş yaradan reçine akışı 4-5 günde tamamen dururken, sülfürik asit tatbik edilmiş yaradan 10-15 hatta 20 gün reçine akışı devam edebilmektedir. Ayrıca asit tatbiki travmatik kanal oluşumunu daha da arttırmaktadır. 1970 li yıllarda sıvı sülfürik asit püskürtmenin çeşitli risklerini ortadan kaldırmak amacı ile metod arayışları sürdürülmüş ve asit-pasta formülleri geliştirilmiştir. O günlerden günümüze başka uyarıcılar üzerinde araştırmalara devam edilirken sülfürik asit-pasta nın ticari olarak yaygın bir şekilde kullanılmasına da devam edilmektedir. 1980 lerde yüksek oranlarda auxin bulunan bitkilerde etilen üretiminin de yüksek olduğu bulgusundan yola çıkılarak kalsiyum+kinetin, auxin+kinetin in dördüncü grup uyarıcılar olarak denenmelerine başlanmış ve bu denemelere günümüzde de devam edilmektedir. (CURRY, 1943; SNOW, 1944; SCHOPMEYER, 1948; SCHIERBEEK, 1952; CLEMENTS, 1964, 1970, 1976; KANG ve Ark.,1971; LAU, YANG, 1973, 1974; SALTVEIT, DILLY, 1978; WILLIAMS, CLEMENTS, 1981; KOSSUTH, Mc REYNOLDS, 1983, 1984; COPPEN ve Ark., 1984) 2.4. Verilerin Değerlendirilmesi Elde edilen verileri istatistik yönden değerlendirmek için Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Başmühendislerinden Orman Yük.Müh. Mehmet Emin 14
AKKAŞ tarafından hazırlanan TARİST adlı istatistik paket proğramı kullanılmıştır (AKKAŞ, 1993). Bu paket proğram, genel amaçlarla kullanımın yanı sıra özellikle eksik verilerin olduğu durumlarda veya veri adedinin çok fazla olduğu durumlarda diğer paket proğramlara göre üstünlük göstermektedir. Türkçe bir yazılım olması ve kullanım kolaylığı ise diğer üstünlükleridir. İstatistikî değerlendirmeler için TARİST in Faktöryel Deneme Deseni Menüsündeki 4 Faktörlü Tesadüf Blokları Deneme Deseni modeli ile testler menüsünün Çoklu - t- Testi kullanılmıştır. Ayrıca diğer grafik ve matriks gösterimler için Microsoft Excel yazılımı kullanılmıştır. 15
3. BULGULAR VE TARTIŞMA Deneme alanlarında aylık peryodik tartımlarla reçine verimine ilişkin elde olunan veriler, her çap kademesindeki 10 ar ağacın ortalama verimi olarak Çizelge.1 de verilmiştir. Çizelge.1 de görüleceği üzere bazı yörelerde çalışma bir yıl, bazılarında iki yıl, Ayvacık ve Antalya yörelerinde ise projesinde öngörüldüğü üzere üç yıl yürütülebilmiştir. Burada sıralamayı gereksiz gördüğümüz çeşitli nedenlerle projenin desenine tam olarak uygun yürütülememiş olması, daha öncede belirtildiği üzere verilerin elde mevcut paket proğramlarla bilgisayar ortamında istatistiksel yönden değerlendirilmesinde güçlükler yaratmıştır. Bu sorun Enstitümüz Başmühendisi M.Emin AKKAŞ tarafından TARİST adlı yeni bir paket proğram hazırlanması ile aşılmış ve proje yayına hazırlanabilmiştir. Ancak bulgularla ortaya çıkan bazı hususlar tartışılırken kesin yargılardan kaçınmak zorunda kalınmıştır. Anlayışla karşılanacağını umarız. Çizelge 1 de verilen aylara ait reçine miktarları, ait olduğu ayın başından sonuna kadarki süre içinde üretilen reçine miktarı olarak düşünülmemelidir. Bu miktarlar iki ölçüm arasındaki bir aylık peryoda ait miktarlar olup peryodun büyük kısmını kapsayan ay, tabloda gösterilen ay olmaktadır. Bu gereksinim değişik yörelerde birbirine yakın fakat değişik tarihlerde tartımların yapılmasından kaynaklanmaktadır. Gerek DYO firmasınca, gerekse proje grubunca yaptırılan üretimlerde yıldan yıla, iş organizasyonu, iş gücü temini, iklim koşulları, idari nedenler v.b faktörlerden dolayı üretim sezonu başı ve sonu değişebilmektedir. Bu nedenle üretim sezonu başlangıcından ilk ölçüm tarihine kadarki bir aylık süre için yapılan üretim miktarı haziran ayı, son ay ölçümü ise ekim ayı sütunlarında yer almıştır. Son ölçümden sonra bir süre daha üretim sürdürülmüş ise bu üretim miktarı kayıtlara alınmamıştır. Bu nedenle Çizelge 1 de yer alan aylık reçine verimleri, ilgili ay ağırlıklı aylık peryodik verimleri göstermekte, ancak sezonluk toplam verim, üretilebilir sezonluk toplam verimi göstermemektedir. Üretilebilir sezonluk verim çizelge değerlerinden bir miktar daha yüksek olması gerekir. Elde olunan verilerin istatistik yönden değerlendirilmesi sonucu oluşturulan Varyans Analiz Tablosu ve Çoklu -t- Testleri, Çizelge 2 ve Çizelge 3 de verilmiştir. Çizelge 2 nin incelenmesi ile görüleceği üzere projede test edilen etmenlerin tümü yüksek seviyede önemli olup, reçine verimi üzerinde etkili bulunmaktadır. Etmenlerin birlikte etkileri (interaction) önemsiz çıktığından, reçine verimi üzerinde her bir etmenin bağımsız etki yaptığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle her bir etmen ayrı ayrı ele alınarak tartışılacaktır. Tartışmada bize göre bir önem sırası izlenecek, Çizelge 2 de yer almayan (Çizelge 1 in oluşturulmasında her çap kademesine giren 10 ar ağacın verimlerinin ortalaması alınmakla bireysel verim farklılıkları istatistik yönden değerlendirilemediği için.) bireylerin intrinsik özelliklerine bağlı olarak reçine veriminde görülen değişimler öncelikle tartışılacak, daha sonra çevre koşulları ve morfolojik özelliklere bağlı etmenler ele alınacaktır. 16
YÖRE LOCATION Çizelge 1. Asit Pasta Tahrik Tekniği uygulanarak reçine üretimi yapılan deneme alanlarında Yöre, Yıl, Yükselti veaylara göre reçine verimi. (Resin Yield of Acid Past Tapping Technic applied experimental blocks in P. brutia forests according to the Location, Year, Elevation, Diameter and Months.) ÜRETİM YILI PRODUCTION YÜKSELTİ ALTITUDE ÇAP KAD. DIAMATER HAZİRAN JUNE TEMMUZ JULY AĞUSTOS AUGUST EYLÜL SEPTEMBER EKİM OCTOBE TOPLAM TOTAL CLASSES R 1 173.00 57.00 114.50 193.00 103.00 640.50 ALT 2 177.50 72.50 122.00 197.50 112.00 681.50 3 215.00 86.50 149.00 292.50 148.00 891.00 Ç 1.Yıl YÜK. ORT. 188.50 72.00 128.50 227.67 121.00 737.67 A 1 147.00 54.50 89.50 165.50 90.00 546.50 N ÜST 2 164.00 81.00 110.50 243.00 166.00 764.50 A 3 192.00 70.50 115.50 240.50 112.00 730.50 K YÜK. ORT. 167.67 68.67 105.17 216.33 122.67 680.50 K YIL ORT. 178.08 70.33 116.83 222.00 121.83 709.08 A 1 331.00 124.50 159.00 290.00 169.50 1074.00 L ALT 2 433.50 151.00 172.50 289.00 192.00 1238.00 E 3 535.50 163.00 290.00 614.00 362.50 1965.00 1. Yıl YÜK. ORT. 433.33 146.17 207.17 397.67 241.33 1425.67 1 294.00 166.00 197.50 267.00 154.50 1079.00 ÜST 2 411.00 175.00 236.50 457.00 239.50 1519.00 3 327.50 182.50 210.00 447.50 289.50 1457.00 YÜK. ORT. 344.17 174.50 214.67 390.50 227.83 1351.67 YIL ORT. 388.75 160.33 210.92 394.08 234.58 1388.67 1 298.50 106.50 173.50 249.00 158.00 985.50 ALT 2 243.00 102.00 165.50 285.00 145.50 941.00 3 512.00 136.00 232.00 452.50 233.00 1565.50 3. Yıl YÜK. ORT. 351.17 114.83 190.33 328.83 178.83 1164.00 1 188.00 104.00 128.00 175.00 93.00 688.00 ÜST 2 260.50 146.50 183.50 280.50 177.00 1048.00 3 165.50 135.00 163.00 177.00 111.00 751.50 YÜK. ORT. 204.67 128.50 158.17 210.83 127.00 829.17 YIL ORT. 277.92 121.67 174.25 269.83 152.92 996.58 YÖRE ORT. 281.58 117.44 167.33 295.31 169.78 1031.44 17
Çizelge 1 in Devamı YÖRE ÜRETİM YILI YÜKSELTİ ÇAP HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM TOPLAM KAD. 1 378.00 120.50 124.50 174.50 129.50 927.00 ALT 2 271.00 82.50 134.00 208.00 98.50 794.00 A 3 354.50 189.00 123.00 285.50 180.50 1132.50 K 2.Yıl YÜK. ORT. 334.50 130.67 127.17 222.67 136.17 951.17 H 1 120.50 155.50 141.00 249.50 152.00 818.50 İ ÜST 2 169.50 114.50 162.00 296.00 173.50 915.50 S 3 108.50 79.50 129.50 184.00 144.00 645.50 A YÜK. ORT. 132.83 116.50 144.17 243.17 156.50 793.17 R YIL ORT. 233.67 123.58 135.67 232.92 146.33 872.17 YÖRE ORT. 233.67 123.58 135.67 232.92 146.33 872.17 1 253.50 56.50 104.50 178.50 95.00 688.00 K ALT 2 206.00 55.00 152.50 292.50 91.00 797.00 Ö 3 245.50 105.00 214.00 425.00 111.00 1100.50 Y YÜK. ORT. 235.00 72.17 157.00 298.67 99.00 861.83 C 1.Yıl 1 252.00 23.00 61.50 121.50 60.00 518.00 E ÜST 2 229.00 87.00 162.00 230.00 141.00 849.00 Ğ 3 182.00 88.50 102.50 202.50 75.50 651.00 İ YÜK. ORT. 221.00 66.17 108.67 184.67 92.17 672.67 Z YIL ORT. 228.00 69.17 132.83 241.67 95.58 767.25 YÖRE ORT. 228.00 69.17 132.83 241.67 95.58 767.25 1 350.00 119.00 102.00 181.00 173.00 925.00 ALT 2 354.50 138.00 89.00 215.00 176.00 972.50 M 3 298.00 119.00 98.00 183.50 151.00 849.50 İ 1. Yıl YÜK. ORT. 334.17 125.33 96.33 193.17 166.67 915.67 L 1 167.50 79.50 38.00 63.50 58.00 406.50 A ÜST 2 223.50 166.50 82.50 201.00 157.00 830.50 S 3 179.00 131.50 116.00 167.00 141.00 734.50 YÜK. ORT. 190.00 125.83 78.83 143.83 118.67 657.17 YIL ORT. 262.08 125.58 87.58 168.50 142.67 786.42 YÖRE ORT. 262.08 125.58 87.58 168.50 142.67 786.42 18
Çizelge 1 in Devamı YÖRE ÜRETİM YILI YÜKSELTİ ÇAP HAZİRA TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM TOPLAM KAD. N 1 111.00 101.00 104.00 122.00 77.00 515.00 ALT 2 174.00 198.50 183.00 144.00 117.00 816.50 3 84.00 74.00 70.50 84.00 74.00 386.50 1. Yıl YÜK. ORT. 123.00 124.50 119.17 116.67 89.33 572.67 1 96.50 111.50 103.50 92.00 53.00 456.50 A ÜST 2 97.50 99.00 109.50 90.50 67.50 464.00 N 3 158.50 162.50 134.00 168.00 128.00 751.00 T YÜK. ORT. 117.50 124.33 115.67 116.83 82.83 557.17 A YIL ORT. 120.25 124.42 117.42 116.75 86.08 564.92 L 1 117.00 135.00 126.00 108.00 74.50 560.50 Y ALT 2 242.00 339.50 295.00 241.00 119.00 1236.50 A 3 134.00 184.00 157.00 195.00 86.00 756.00 2. Yıl YÜK. ORT. 164.33 219.50 192.67 181.33 93.17 851.00 A 1 137.00 130.00 118.00 130.00 63.00 578.00 S ÜST 2 147.00 160.00 131.00 141.00 78.00 657.00 A 3 302.00 372.00 250.00 228.50 146.00 1298.50 R YÜK. ORT. 195.33 220.67 166.33 166.50 95.67 844.50 YIL ORT. 179.83 220.08 179.50 173.92 94.42 847.75 1 111.50 113.00 96.00 40.00 56.50 417.00 ALT 2 154.00 144.00 142.00 72.50 84.00 596.50 3 76.50 157.50 118.00 74.00 71.00 497.00 3. Yıl YÜK. ORT. 114.00 138.17 118.67 62.17 70.50 503.50 1 82.00 100.00 84.50 34.50 47.00 348.00 ÜST 2 82.00 124.00 93.00 45.50 60.50 405.00 3 163.00 185.00 150.00 73.00 93.90 664.90 YÜK. ORT. 109.00 136.33 109.17 51.00 67.13 472.63 YIL ORT. 111.50 137.25 113.92 56.58 68.82 488.07 YÖRE ORT. 137.19 160.58 136.94 115.75 83.11 633.58 19
Çizelge 2 Asit Pasta Tahrik Tekniği Uygulanarak Reçine Üretimi Yapılan Deneme Alanlarının Reçine Verimine İlişkin Varyans Analiz Tablosu Variance Analysis for Resin Yield in Pinus brutia Experimental Blocks. Serbestlik Kareler Derecesi Ortalamas (Degrees of ı (Mean Freedom) Square) Varyasyon Kaynağı (Source of Variation) Hesaplanan F Değeri (Calculated F Value) Yöre (Locations) 4 73609.8 13.442** Yükselti (Altitudes) 1 42012.7 7.672** Yıl (Years) 2 126240.4 23.054** Yükselti Yıl (Altitudes Year) 2 4679.2 0.854ns Aylar (Months) 4 112084.7 20.469** Yükselti Aylar (Altitude Months) 4 9391.4 1.715ns Yıl Aylar (Years Months) 8 5442.4 0.994ns Yükselti Yıl Aylar (Altitude Years 8 2903.6 0.530ns Months) Çap Kademesi (Diameter Classes) 2 64094.3 11.705** Yükselti Çap Kademesi (Altitudes 2 2187.8 0.400ns Diameter Classes) Yıl Çap Kademesi (Years Diameter 4 2966.1 0.542ns Classes) Yükselti Yıl Çap Kademesi 4 1613.0 0.295ns (Altitudes Years Diameter Classes) Aylar Çap Kademesi(Months 8 2483.0 0.453ns Diameter Classes) Yükselti Aylar Çap Kademesi 8 2664.6 0.487ns (Altitudes Months Diameter Classes) Yıl Aylar Çap Kademesi (Years 16 624.7 0.114ns Months Diameter Classes) Yükselti Yıl Aylar Çap Kademesi 16 470.0 0.086ns (Years Months Diameter Classes) Hata (Error) 176 5476.0 Genel (Total) 269 8640.6 ns=önemsiz/nonsignificant, *=P a <0.05, **=P a<0.01 20
Çizelge 3. Varyans Analiz ile Önemli Çıkan Faktörler İçin Uygulanan Çoklu t- Testi Sonuçları Multiple t-test Results for Significant Factors in VAT. ReçineVerimi (g) Resin Yield Yöre/ Location Çanakkale-Ayvacık 1031 A Akhisar 872 B Milas 786 B Köyceğiz 767 B Antalya-Asar 634 C En küçük önemlilik değeri = 108.77 LSD Value Rakım Altitude ReçineVerimi (g) Resin Yield Alt Rakım 888 A Üst Rakım 763 B Aylar/ Months ReçineVerimi (g) Resin Yield Haziran 220.204 A Eylül 208.667 A Ağustos 141.185 B Temmuz 128.259 B Ekim 127.167 B Çap Kademeleri/ Diameter Classes ReçineVerimi (g) Resin Yield d 1.30 >50 936 A d 1.30 =36-50 864 A d 1.30 =26-35 677 B En küçük önemlilik değeri = 88.81 LSD Value En küçük önemlilik değeri =28.084 LSD Value En küçük önemlilik değeri = 108.77 LSD Value Yıllar/ Years ReçineVerimi(g) Resin Yield En küçük önemlilik değeri = 108.77 LSD Value 2. Üretim yılı 1037 A 1037.165 3. Üretim yılı 758 B 757.835 1. Üretim yılı 981 B 681.445 21
3.1. Bireylerin İntrinsik Özelliklerine Bağlı Olarak Reçine Veriminde Görülen Değişimler : Bireylerin intrinsik özellikleri, yani genetik davranışın reçine verimi üzerindeki etkisi; Çizelge 2 ve Çizelge 3 de verilen Varyans Analizi ve Çoklu -t- Testlerinde yer almamaktadır. Daha öncede belirtildiği üzere Çizelge 1 in oluşturulması ve buna bağlı olarak Çizelge 2 ve Çizelge 3 ün elde edilmesinde kullanılan veriler, her çap kademesindeki 10 ar bireyden toplanan verilerin ortalaması ile bulunduğundan intrinsik özelliklerin etkileri ortaya çıkarılamamıştır. Çizelge 1 oluşturulurken ince ve kalın çaplı ağaçların çapa bağlı olmaksızın sonderece farklı reçine verimi olduğu görülerek, bu konunun irdelenmesi gerekmiştir. Ek 1 de verilen ölçüm karnelerinin tümünde görülen bu durumu irdeleyebilmek için üç yıl üretim yapılan Ayvacık ve Antalya deneme alanlarındaki bireylerin reçine verimleri ile Çizelge 4 ve BERKEL, HUŞ, 1956 nın yaptıkları çalışmanın Karabel-İzmir deneme alanlarındaki bir grup bireyine ilişkin iki yıllık reçine verimi bulguları ile Çizelge 5 oluşturulmuştur. Gerek Çizelge 4, gerekse Çizelge 5 incelendiğinde birbirine yakın çaplı ağaçların birbirinden çok farklı reçine verimi olduğu görülecektir. Aynı yöredeki aynı deneme alanı içinde gerek ince çaplı gerekse kalın çaplı bireylerden hem reçine verimi çok düşük hem de çok yüksek olanlar bulunabilmektedir. Aynı bireyin, reçine verimi yıldan yıla farklı olmasına karşın (bu konu ileride tartışılacaktır) bireyler arasındaki verim farklılığının asıl nedeninin intrinsik özelliklerden kaynaklanıp, kaynaklanmadığını ortaya koymak amacı ile yıllık verimleri arasındaki ilişki incelenmiş ve bireylerin yıllık verimleri arasında çok önemli düzeyde ilişki olduğu anlaşılmıştır. Bu durum tabloların altında verilen matrikslerde görülmektedir. Ayrıca grafik olarak da (Şekil 1,2,3) de gösterilmiştir. Gerek populasyonlar arasında gerekse populasyon içinde artım-büyümenin yanı sıra reçine veriminde de büyük farklılıklar bulunan Pinus elliottii türüne ilişkin ABD de yapılan çalışmalarda reçine veriminin genetik kontrolde olduğu ve yüksek kalıtsallık gösterdiği ortaya konmuştur.bu türün geniş yayılışı içerisinde herhangi bir yöredeki herhangi bir populasyonun reçine verimi açısından çok üstün özellikler gösterdiğine dair herhangi bir bulgu yoktur. Yine bu türe ilişkin yapılan çalışmalarda reçine veriminin boy büyümesi ile doğrusal ilişkisi olduğu, hızlı büyüyen bireylerin reçine veriminin de yüksek olduğu ortaya konmuştur. Bu bulgularından yola çıkılarak, çok amaçlı ıslah proğramları hazırlanıp uygulanmıştır. Bu uygulama kapsamında yer alan döl denemelerinin kısa dönemli bulgularına göre %50-100 daha yüksek reçine verimi, %12 daha hızlı büyüme ve %12 daha fazla tol yağı verimi sağlanabilmektedir. Düzgün gövde ve dal açısı ile 22
reçine verimi arasında ise herhangi bir ilişki bulunmadığı da yapılan çalışmaların bulgularındandır. Fiziksel faktörlerin yanı sıra, reçine kanallarının sayısı ve boyutları, reçine akış hızı, reçine akış basıncı ve reçinenin viskozitesi reçine veriminde etkili faktörlerdir. Reçine verimi ile reçinenin viskozitesi arasında paralel kalıtsallık bulunduğu ancak akış basıncının genetik kontrolde olmasına rağmen viskozite ile paralel kalıtsallık göstermediği yine bu türe ilişkin yapılan çeşitli çalışmaların bulgularındandır. (WYMAN, 1932; CURRY, 1943; OSTRUM, TRUE, 1946; SCHOPMEYER ve Ark., 1954; MERGEN ve Ark., 1955; BOURDEAU, SCHOPMEYER, 1957; SQUILLACE, DORMAN, 1961; BARRETT, BENGSTON, 1964; GANSEL, 1965; GODDARD, PETERS, 1965; SQUILLACE, 1965). Bu türe ilişkin hazırlanan çok amaçlı ıslah proğramı ile a) Hızlı büyüyen ve yüksek reçine verimi olan, b) Düşük viskoziteli reçine veren, c) Doğal ve travmatik reçine kanalı sayısı yüksek olan, d) Yüksek reçine akış basıncı olan (Bu hususun mantar ve böcek tasallutuna karşı koruyucu etkileri olabileceği öngörülmektedir) döller elde etmek amaçlanmıştır. (KOSSUTH, 1984). 23
Çizelge 4. Çanakkale-Ayvacık ve Antalya-Asar Deneme Bloklarında Kızılçam Bireylerinin İntrinsik Özelliklerine Bağlı Olarak Reçine Verimlerinde Görülen Değişimler (Resin Yield Variation Between Pinus brutia Individuals Due To Intrinsic Properties In Çanakkale-Ayvacık And Antalya-Asar Experimental Blocks) AYVACIK Reçine Verimi /Resin Yield(g) Ağaç No / Tree Number Çapı (d 1.30 ) Diameter 1. Yıl 1st Year 2. Yıl 2nd Year 3. Yıl 3rd Year Ortalama Average 1 28 460 780 420 553.33 2 25 225 395 190 270.00 3 32 1020 1675 880 1191.67 4 32 380 630 460 490.00 5 32 780 1850 1120 1250.00 6 33 480 890 830 733.33 7 26 98 1610 1290 999.33 8 32 380 865 500 581.67 9 29 400 1390 1070 953.33 10 32 300 705 120 375.00 11 36 830 1280 920 1010.00 12 45 410 955 490 618.33 13 39 480 1140 530 716.67 14 42 310 2175 1405 1296.67 15 37 1590 2445 1740 1925.00 16 47 470 1370 655 831.67 17 40 1245 1445 1590 1426.67 18 38 820 99 520 479.67 19 41 655 950 650 751.67 20 42 790 2340 1980 1703.33 21 48 570 1645 880 1031.67 22 49 1240 2830 1455 1841.67 23 62 60 600 380 346.67 24 49 295 310 330 311.67 25 56 1010 1075 880 988.33 26 50 490 1370 140 666.67 27 65 380 710 700 596.67 28 57 1920 3710 1770 2466.67 29 60 610 995 250 618.33 30 47 500 1325 730 851.67 24
Çizelge 4 ün Devamı AYVACIK Reçine Verimi/Resin Yield(g) Ağaç No/ Tree Number Çapı (d 1.30 ) Diameter 1,Yıl 1st Year 2. Yıl 2st Year 3. Yıl 3st Year Ortalama Average 31 31 285 600 505 463.33 32 31 1030 1770 1420 1406.67 33 32 510 815 600 641.67 34 26 850 1330 1325 1168.33 35 30 1380 2240 2265 1961.67 36 30 6675 885 690 750.00 37 26 120 985 670 591.67 38 26 205 1205 840 750.00 39 33 860 130 1110 700.00 40 29 490 880 430 600.00 41 40 565 1250 1095 970.00 42 44 550 925 910 795.00 43 46 295 575 490 453.33 44 42 465 1315 960 913.33 45 37 1060 1455 1385 1300.00 46 44 995 1710 1405 1370.00 47 45 705 1040 770 838.33 48 37 620 1175 805 866.67 49 43 815 1520 870 1068.33 50 37 675 1315 720 903.33 51 85 1015 1685 1520 1406.67 52 77 630 1125 1100 951.67 53 56 370 430 305 368.33 54 58 1540 3230 3150 2640.00 55 67 320 380 340 346.67 56 59 1080 2920 2615 2205.00 57 62 915 2610 1180 1568.33 58 51 500 1950 1620 1356.67 59 51 1330 2905 1550 1928.33 60 50 1210 2395 2275 1960.00 25
Çizelge 4 ün Devamı Ağaç No / Tree Number Çapı (d 1.30 ) Diameter ANTALYA Reçine Verimi /Resin Yield(g) 1. Yıl 2. Yıl 1st Year 2st Year 3. Yıl 3st Year Ortalama Average 1 27 470 440 380 430.00 2 31 185 235 370 263.33 3 30 320 460 350 376.66 4 33 1395 1050 750 1065.00 5 34 355 630 235 406.66 6 33 620 920 510 683.33 7 35 340 420 105 288.33 8 32 1005 910 870 928.33 9 29 370 290 370 343.33 10 31 190 250 240 226.66 11 38 240 390 300 310.00 12 43 620 1050 430 700.00 13 40 1605 3060 1090 1918.33 14 38 290 920 440 550.00 15 45 930 1300 430 886.66 16 48 1120 1730 1150 1333.33 17 46 1445 1880 640 1321.66 18 47 245 315 155 238.33 19 38 640 820 550 670.00 20 43 1030 900 780 903.33 21 52 1040 2070 2115 1741.66 22 51 135 180 130 148.33 23 53 405 270 410 361.66 24 61 500 910 420 610.00 25 60 315 580 490 461.66 26 61 505 1090 330 641.66 27 59 220 510 340 356.66 28 65 430 940 390 586.66 29 80 55 210 95 120.00 30 65 270 300 230 266.66 26
Çizelge 4 ün Devamı Ağaç No/ Tree Number Çapı (d 1.30 ) Diameter ANTALYA Reçine Verimi/Resin Yield(g) 1. Yıl 2. Yıl 1st Year 2nd Year 3. Yıl 3rd Year Ortalama Average 31 31 620 980 400 666.66 32 34 370 620 270 420.00 33 32 235 430 270 311.66 34 31 760 880 460 700.00 35 33 520 600 520 546.66 36 32 305 470 300 358.33 37 26 255 240 100 198.33 38 30 480 630 490 533.33 39 25 595 620 350 521.66 40 26 425 310 320 351.66 41 43 475 830 530 611.66 42 38 1090 650 340 693.33 43 44 380 840 670 630.00 44 44 295 640 440 458.33 45 40 305 270 265 280.00 46 49 515 120 500 378.33 47 40 195 230 180 201.66 48 45 135 390 145 223.33 49 39 670 670 450 596.66 50 43 580 930 530 680.00 51 67 620 1420 410 816.66 52 56 1010 1110 480 866.66 53 66 1140 2530 470 1380.00 54 57 1080 1570 920 1190.00 55 67 735 925 1050 903.33 56 56 670 1220 630 840.00 57 59 285 560 260 368.33 58 94 670 1800 1090 1186.66 59 61 820 1850 630 1100.00 60 74 480 940 790 736.66 27
Çizelge 5. Berkel ve Huş, 1956; Tarafından İzmir-Karabel Deneme Alanında Mazek-Fialla nın Çizgi Metodu Uygulanan Kızılçam Bireylerinin İntrinsik Özelliklerine Bağlı Olarak Reçine Verimlerinde Görülen Değişimler (Çizgiler geniş çizgili Viyana rendesi ile açılmıştır Çizgi genişliği 10 mm.) ( Resin Yield Variation Between Pinus brutia Individuals Due to Intrinsic Properties in Mazek-Fialla Method Applied İzmir-Karabel Experimental Block, BERKEL & HUŞ, 1956.) Ağaç No/ Tree Number Çapı (d 1.30 ) Diameter Reçine Verimi/Resin Yield(g) 1. Yıl 2. Yıl 1st Year 2nd Year Ortalama Average 41 22 567-567.00 42 34 1535 4505 3020.00 43 36 1577 8586 5081.50 44 37 1630 5188 3409.00 45 34 859 2716 1787.50 46 34 2131 3792 2961.50 47 35 1219 3452 2335.50 48 43 2678 4144 3411.00 49 33 438 2021 1229.50 50 32 955 2314 1634.50 51 29 1271 1994 1632.50 52 30 954 3240 2097.00 53 40 3319 6732 5025.50 54 43 411 2249 1330.00 55 33 1260 2673 1966.50 56 26 1106 1715 1410.50 57 28 805 1913 1359.00 58 30 565 1807 1186.00 59 27 1202 2689 1945.50 60 25 1106 2034 1570.00 61 28 1253 2641 1947.00 62 23 908 2207 1557.50 63 31 888 3263 2075.50 64 23 1442 3717 2579.50 65 26 761 1765 1263.00 Çizelge 5 in Devamı 28
66 23 297 1203 750.00 67 35 960 2531 1745.50 68 29 442 1583 1012.50 69 32 1764 3808 2786.00 70 30 1320 3056 2188.00 71 26 1081 2161 1621.00 72 28 1706 1954 1830.00 73 25 794 2636 1715.00 74 35 1374 3591 2482.50 75 26 822 2051 1436.50 76 30 491 1867 1179.00 77 33 1967 4311 3139.00 78 27 1651 2415 2033.00 79 30 430 1152 791.00 80 29 856 1793 1324.50 29
Çap, Yılllık ve Ortalama Reçine Verimleri Arasındaki Korelasyon Katsayıları Matriksi Correlation Coefficents Matrix Between Diameter, Annual and Average Resin Yield Çanakkale-Ayvacık (Deneme Bloku/Experimental Block) Çap Diameter 1. Yıl 1st Year 2. Yıl 2nd Year 3. Yıl 3rd Year Ortalama Average Çap Diameter 1.000 0.201ns 0.226ns 0.177ns 0.221ns Yıl 1 Year 1 1.000 0.729*** 0.728*** 0.854*** Yıl 2 Year 2 1.000 0.817*** 0.950*** Yıl 3 Year 3 1.000 0.932*** Ortalama Average 1.000 Antalya-Asar (Deneme Bloku/Experimental Block)) Çap 1. Yıl 2. Yıl 3. Yıl Ortalama Diameter 1st Year 2nd Year 3rd Year Average Çap Diameter 1.000 0.053ns 0.334** 0.244ns 0.258* Yıl 1 Year 1 1.000 0.799*** 0.643*** 0.899*** Yıl 2 Year 2 1.000 0.677*** 0.951*** Yıl 3 Year 3 1.000 0.829*** Ortalama Average 1.000 İzmir-Karabel (Deneme Bloku/Experimental Block) Çap Diameter 1. Yıl 1st Year 2. Yıl 2nd Year 3. Yıl 3rd Year Ortalama Average Çap Diameter 1.000 0.441** 0.545*** 0.550*** Yıl 1 Year 1 1.000 0.695*** 0.841*** Yıl 2 Year 2 1.000 0.974*** Yıl 3 Year 3 Ortalama Average 1.000 ns=önemsiz/nonsignificant, *=P a<0.05, **=P a<0.01, ***=P a<0.001 30
Şekil 1. Çanakkale-Ayvacık Deneme Bloklarındaki Ağaçlarda Reçine Veriminin Yıllara Göre Değişimi Chart 1. Resin Yield Variation by Year in Çanakkale-Ayvacık Experimental Block 4000 3500 1. Yıl 2. Yıl 3. Yıl 3000 Reçine Verimi (g) Resin Yield 2500 2000 1500 1000 500 0 1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 Örnek Ağaç No. Sample Tree No 31
Şekil 2. Antalya-Asar Deneme Bloklarındaki Ağaçlarda Reçine veriminin Yıllara Göre Değişimi Chart 2. Resin Yield Variation by Year in Antalya-Asar Experimental Block 3500 3000 1. Yıl 2. Yıl 3. Yıl 2500 2000 1500 1000 500 0 1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 57 Reçine Verimi (g) Resin Yield Örnek Ağaç No. Sample Tree No. 32
Şekil 3. İzmir-Karabel Deneme Bloklarındaki Ağaçlarda Reçine veriminin Yıllara Göre Değişimi (BERKEL ve HUŞ,1956) Chart 3. Resin Yield Variation by Year in İzmir/Karabel Experimental Block (BERKEL ve HUŞ,1956) 9000 8000 1.Yıl 2.Yıl 7000 Reçine Verimi Resin Yield (g) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1 4 7 10 13 16 19 22 25 Örnek Ağaç No. 28 31 34 37 33
3.2. Ağaç Çapı ve Tepe Çatısı Genişliğine Bağlı Olarak Reçine Veriminde Görülen Değişimler: Çizelge 2 deki varyans analizinde görüldüğü üzere, reçine verimi açısından çap kademeleri arasında istatistiki öneme haiz farklılık bulunmaktadır. Çizelge 3 de bu farklılık çoklu -t- testi ile irdelenmiştir. II. çap kademesi (d 1.30 = 36-50 cm) ve III. çap kademesi (d 1.30 > 50 cm) bir grup oluştururken, I. çap kademesi (d 1.30 = 26-35 cm) bu gruptan yeterli düzeyde farklıdır. Reçine verimi, kalın çap kademesinden ince çap kademesine doğru azalmaktadır. Tüm deneme bloklarındaki reçine üretimi yapılan ağaçların çap ortalaması d ort = 43.8 dir. Çapla reçine verimi arasında bir ilişki aranmış yapılan regresyon analizi sonucunda en uygun denklemin ikinci dereceden bir polinomial olduğu görülmüştür. AĞAÇ ÇAPI İLE REÇİNE VERİMİ ARASINDAKİ İLİŞKİYİ GÖSTERİR REGRESYON ANALİZ TABLOSU REGRESSION ANALYSIS FOR RELATION BETWEEN TREE DIAMETER AND RESIN YIELD Varyasyon Kaynağı Variation Resource Serbestlik Derecesi Degrees of Freedom Kareler Toplamı Sum of Squares Kareler Ortalaması Means of Squares Toplam Total 2699 61313645.70 Regresyon Regression 2 1042846.80 521423.40 23.33*** Reg.dan sapma 2697 60270798.90 22347.348 Deviation from Regression Verim Tahmininin Standart Hatası=149.46 Korelasyon katsayısı r=0.13*** Katsayılar ve standart hataları a 1 (Çap) a 2 (Çap 2 ) Regresyon Katsayıları 6.48*** -0.057*** Katsayıların Standart 0.2266 0.0042 Hataları t-hesap 28.61-13.67 Buna göre reçine verimi ile ağaç çapı arasındaki ilişki aşağıdaki denklemle hesaplanabilecektir. Bu denklem reçine üretimi yapılacak kızılçam ormanlarında dar yüzeyli yara tekniği uygulandığı taktirde aşağıdaki formül ile hesaplanabilecektir: Y = 6.48d 2 0.057d 1.30 1.30 F 34
Çalışmada tepe çatısı genişliği ölçümleri yapılmamıştır. Ancak başka çalışmalarda (LOPEZ ve Ark., 1968; CLEMENTS, 1974; VALSA, 1982; GREENHALGH, 1982; ORALLO VERACION, 1984; COPPEN ve Ark., 1984; PAPAYANNOPULOS, 1985) ağaç çapı ve tepe çatısı genişliği ile reçine verimi arasındaki ilişkiler incelenmiş; çeşitli türlerde çap ve tepe çatısı genişliği artarken veriminde arttığı ortaya konmuştur. Filipinler de, Pinus kensiya Royle ex Gordon türüne ilişkin yapılan bir çalışmada onar cm.lik çap kademeleri oluşturularak deneme kurulmuş ve reçine verimi çoktan aza doğru 40-50 cm, 50-60 cm, 30-40 cm, 60-70 cm ve 20-30 cm.lik çap kademesi dizilimi göstermiştir. Bir biyosentez ürünü olan reçinenin, ağaçların biyosentez faaliyetleri ile doğrudan ilişkisinin olduğu gözönüne alınır ise, genç ağaçlarda, yaşlı ağaçlara nazaran biyosentez faaliyeti daha fazla olacağından çok kalın çaplı dolayısıyla çok yaşlı ağaçların reçine veriminde azalma görülmesi doğaldır. Keza ince çaplı ağaçların tepe çatısı daha dar olacağından daha az biyosentez faaliyeti olacak, dolayısıyla reçine verimi de daha az olacaktır. Daha önceki bölümde sözü edilen hızlı büyüme ile reçine verimi arasında doğrusal ilişki olduğu bulgusu burada da geçerli olmaktadır. Halepçamı ve Kızılçam da özellikle genç yaşlardaki ağaçlarda reçine üretiminin başlamasını müteakip 2-3 üncü yıldan sonra üretim peryodu süresince oluşan yıllık halka genişliğinde artma olduğu gözlenmiştir. Ayrıca travmatik reçine kanalı sayısının yıllık halka genişliği nispetinde arttığı (türlere göre değişmekle birlikte), dolayısıyla reçine veriminin de arttığı ortaya konmuştur. Sonuç olarak artım - büyümenin yüksek olduğu yaş gruplarında, çap ve tepe çatısı genişliği nispetinde reçine verimi de yüksek olmaktadır. 3.3. Üretim Yılına Bağlı Olarak Reçine Veriminde Görülen Değişimler: Çizelge 2 deki Varyans Analizi ve Çizelge. 3 deki Çoklu - t - Testinde görüldüğü üzere üretim yılları arasında reçine veriminde istatistiki öneme haiz farklılık bulunmakta ve üretimin başladığı ilk yıla nazaran ikinci ve üçüncü yıllarda reçine verimi daha yüksek olmaktadır. Çizelge 4 deki değerlere göre üçüncü yılda, ikinci yıla nazaran daha düşük verim alınmış olması beklenen bir durum değildir. İklim koşulları, işgücünün değişkenliği sonucu yapılabilecek uygulama hataları, asit-pasta nın hazırlanışındaki formülasyonun yetersizliği veya yöresel iklim koşullarına pasta yapısının uygun olmayışı, üretim sahalarındaki ağaçlardan daha önceki yıllarda Mazek yöntemiyle reçine üretimi yapılmış olduğundan gövdelerinde yara açmak için uygun yüksekliklerin aşılmış olabileceği v.b. faktörlerden kaynaklanan bu beklenmeyen durum ortaya çıkmış olabilir. İlk yıla nazaran müteakip yıllarda daha fazla reçine verimi alınmasının başlıca etmeni, çam türlerinde odunda doğal olarak bulunan reçine kanallarına ilaveten yaralama sonucu travmatik yeni kanalların oluşmasıdır. Bu oluşum türden 35