İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Adolesan Sağlığı Sempozyum Dizisi No: 43 Mart 2005; s. 91-95 Alkol ya da Madde Kullananlara Psikiyatrik Yaklaşım: Temel İlkeler Doç. Dr. Kül te gin Ögel Al kol ya da mad de kullanan ki şi ile gö rüşme ilkeleri, psikiyatrik görüşmenin genel ilkelerinden ayrılamaz. Kişi ile gö rü şürken, dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır: Al kol ya da mad de kul la nı mı nın ya şamı üzerindeki olumsuz etkisini anlamasına yardımcı olun. Ki şiler bulundukları yerle olmak istedikleri yer arasındaki ayrı mı fark et tik çe de ğişme yönünde motive olurlar. Kimi zaman olumsuz etkiler henüz ortaya çıkmamış ancak kullanım tehlikeli düzeyde olabilir. Bu durumda tehlikeli düzeyde kullanı mın ne ol du ğu anlatılmalı dır. Tar tışmaktan kaçı nın. Tar tışma beraberinde savunmayı getirir, madde içme ve kullanma davranı şında deği şiklik oluşması nı sağlamaz. Hastayı yar gılamayın. Onu çok faz la al kol kul lanmak, eşine ve ailesine ilgisiz davranmakla suçlamayın. Onu ol du ğu gibi kabul edin. Onu etiketlemeyin. Alkolik, eroinman, ba ğımlı gibi sözcüklerle etiketlerse niz, onu tüm den kay bedebilirsiniz. Kendine güvenmesini sağlayın. Ba şarma umudu olmayan kişiler değişme yönünde adım at maz lar. Al kol ve mad de kul lanı mıyla ilgili sorunların sorumluluğunu kendisine bırakın. Onu bir ye tişkin, kendi kararları nı ve rip bu ka rarların sorumluluğunu ta şıyacak bir ki şi ola rak gö rün ve bu na uy gun dav ra nın. Ya şadı ğı sorunların ve gör dü ğü zararların far kına kendi kendine varması nı sağlayın. İkna etmeye çalışmayın. Tüm olum suz nok ta la rı si zin ona anlatmanız, anlattıkları nı zın hep si doğ ru ol sa bi le onun de ğişmesine yardımcı olmayacaktır. Ona tedaviye ilişkin çeşitli alternatifler sunun. Bir sonraki adı mın ne olaca ğı na o ka rar ver sin. 91
Kültegin Ögel Hasta merkezli görüş me özel lik le al kol ya da mad de kul la nan ya da ba ğımlıları ile gö rüşmede gerekli olan teknikleri içerir. Çünkü hasta istemedi ği tak tirde gö rüşmecinin yapabilece ği bir şey yok tur. Has ta mer kezli görüşme hastaya iyi davranmaktan ibaret de ğil dir. Dik kat li din le me yi de içe rir. Pa sif de ğil ak tif bir süreçtir. Hasta merkezli görüşmenin bazı ilkeleri aşa ğıda verilmiştir. De ğerlendirme görüşmecinin hastayı ve onun has ta lık ya şantı sı nı anlamak için onun dün ya sına girmektir. Görüşmeci hastanın hastalıkla ilgili dü şüncelerini, duyguları nı, gö rüşmeciden beklentilerini ve hastalı ğın onun iş levlerini ne düzeyde bozduğunu anlamaya çalışmaktadır. Hastalık hak kındaki bilgiler ile hastanın ya şantı sı onu bir bü tün ola rak an la mak için kay naş t ı rılmalı dır. Has ta ve gö rüşmeci ortak olarak sorunun tanı mı nı yapar, hedefleri koyar. Bunları gerçekleştirirken hasta kaygıları nı ifade etmesi ve aktif olması için cesaretlendirilir. Ne öğrenmek istiyorsa o bilgi verilir. Karar verme gücü kazandı rılmaya çalı şı lır ve ortak kararlara ula şı lır. Yukarıdaki amaçlara ulaşmak için görüşmeci meraklı davranır, açık uç lu sorular sorar. Aktif dinleme esastır. Aktif dinlemede görüşmeci hastanın sözlerinin ne anlam ta şı dı ğı nı anlamaya çalı şır. Bu yön tem de aşa ğıda şekilde görülen alttaki iki kutu birleştirilmeye çalı şı lır. Genelde düşündüklerimizi söylemeyiz, farklı du yar ve fark lı yo rum la rız. Bu ne den le amaç ger çek an la mı bulmaya çalışmaktır. YAPILMAMASI GEREKENLER Aşa ğı da bir al kol ya da mad de has ta sı ile gö rü şürken yapılmaması ge rekenler özetlenmiştir. Bunlar ilişkiyi tamamen bozacak ve ki şiye hiçbir yardı mı dokunmayacak davranışlardır. 1. Emretmek, yönetmeye kalkmak 2. Teh dit et mek ya da uyar mak 3. Man tık la ik na ya kalk mak ya da ders ver mek 4. Ahlakla açıklamak, öğüt ver mek 5. Yar gılamak, eleştirmek ya da suçlamak 6. Hak ver mek, onay la mak ya da öv mek 7. Utan dırmak, saçma bulmak 8. Yorumlamak, analiz etmek 9. Rahatlatmak, teselli etmek ya da şef kat gös termek 10. Sorgulamak, araş t ırmak 11. Dikkati başka yöne çevirmek, konuyu de ğiş tir mek ya da uzak laşmak Israrla İlaç Talep Eden Bağımlı ile Görüşme 92
Alkol ya da Madde Kullananlara Psikiyatrik Yaklaşım: Temel İlkeler Günlük pratikte, sürekli olarak ye şil ya da kır mı zı reçeteye tabi ilaçlar isteyen hastalarla sık kar şılaşı lır. Kimi zaman kişi hekimi tehdit edebilir, üst düzey tanı dıkları ol du ğu nu söy le ye bi lir, bu ilaç la rı kullandı ğı nı ya da bu konunun uzmanı bir dok tor ta ra fından bunların kendisine yazıldı ğı nı söyleyebilir. Sık kar şılaşılan bu durumla ba şa çıkmak için yapılabilecek olanlar aşa ğıda belirtilmiştir. Onunla ilgilendi ğinizi gösterin ve ken dine güvenli davranın. Kendinize güvenmezseniz onu da ikna edemezsiniz. Bu ilaç la rı kullanması nı gerektiren fiziksel ya da ruh sal bir ra hat sızlı ğı var mı araş t ı rın. Eğer bulamazsanız, bunları kullanması nın gerekli olmadı ğı nı belirtin. Başka ne tür maddeler kullandı ğı nı so ruşturun. Ne den ıs rarla bu ilaçları ta lep et ti ğini sorun. Talep ettiği ilaçların ba ğımlı lık yap tı ğı nı ha tırlatın. Kar şı nızdaki ki şi bunun zaten farkında olabilir, ancak bunu belirtmeniz tartışmayı da ha ger çek çi bir dü ze ye çe ke cek tir. İsterse, yeşil ya da kır mı zı reçeteye bağ lı olmayan anksiyolitik ilaçlar yazabilece ğinizi söyleyin. Bu davranı şı nız onunla ilgilendi ğinizi gösterecektir. İsteklerini başka yardım yolları göstererek yanıtlayın. Eğer bırakmayı isterse kendisine yardımcı olabileceğinizi anlatın. Sı nırları nı zı ko yun. Ne ler ya pıp, neler yapamayaca ğı nı zı açıkça söyleyin. Sı nırları nı zı net ola rak koy du ğunuz taktirde, ısrar azalacaktır. Teh dit le ri ni sa kin ve gü ven li bi çim de ya nıtlayın. Tehdit olarak söylediği her şeyi yapabilece ğini, ona yapamazsın demediğinizi, ancak sizin elinizden ge len başka bir şey olmadı ğı nı söyleyin. Öfkelenmeyin. Öfkelenmek size hiçbir şey kazandırmaz, aksine kontrolü kay bet me ni ze yol aça bi lir. Öfkeli ya da Saldırgan Hasta ile Görüşme Gün lük pra tik te al kol ya da mad de kul lanan ve bir nedenle öfkelenmiş ki şilerle kar şılaşılmaktadır. Bu ki şiler, alkol ve madde etkisi altında iseler he kim için bir teh li ke oluşturabilirler. Çünkü, bu mad delerin etkisi altına iken ki şinin inhibisyonları kalk mış t ır ve çev re ye za rar ve re bi lir. Öte yan dan, ero in gibi maddeleri kullananlar madde bulamayıp başka bir maddenin arayı şına girdikleri zaman, kendilerine engel olabilecek ki şilere zarar verebilirler. 93
Kültegin Ögel Servis içinde bağıran, tehditler savuran, duvarlara vuran öfkeli bir hasta söz konusu olduğunda, Kendinize güvenli davranın. Sa kin olun. Te laşlansanız dahi belli etmeyin. Be de ni niz le ken di ni ze olan gü ve ni ni zi or ta ya ko yun. Dik du run. An cak ken di ni ze gü ve ni niz ona mey dan oku ma tar zında olmasın. Ki şiyle doğrudan göz konta ğı kurmayın. Bunu meydan okuma olarak görebilir. Bu nedenle hemen gözlerinin altına bakabilirsiniz. Kendisiyle konuşmak istediğinizi söyleyin, sorunun ne olduğunu anlatması nı isteyin. Hatta neden ba ğırdı ğı nı so run. Var sa yım lar ve Ön yar gı lar: Hem Te da vi Hem İliş ki İçin Bi rer En gel Tedavi eden kişinin kar şı sındaki madde kullanı cı sı ya da ba ğımlı sı hak kında ba zı varsayımları tedaviye yansıyabilir. Bu ne denle tedavi eden kişi var sayımları nın far kında olmalı ve bun la rı kontrol edebilmelidir. Sıklıkla düşülen hatalı varsayımlar şunlardır. Bu kişi değişmek zorundadır. Biz ler sağ lı ğa ver di ğimiz değer yüzünden de ği şimin gerekli oldu ğunu düşünebiliriz ancak kar şı mızdaki aynı fikirde olmayabilir. Bu kişi değişmek istiyor. Bunu anlamanın çok ko lay bir yo lu var dır. Ona sorun! Bu ki şi sağ lı ğı nın olum suz lu ğu ne de niy le de ğiş me ye ha zır dır. Birçok kişi sağ lığı nın kötü olması nı ya da ölüm korkusunu önemsemez. Başka değerler onlar için da ha önem li ola bilir. Kişi ya tedavi olmaya isteklidir ya da değildir. Tedaviye istekli olmak ya hep ya hiç fenomeni değil dir. Bir de re ce len dir me söz ko nu su dur. Ka tı yak la şım en iyi si dir. Ka tı yak la şım ar tık çok zor du rum da olan lar için etkili olabilir. Geri kalan ço ğunluk için etkisizdir. Ben uz ma nım. Be nim öne ri le ri mi din le me li. Ama mad de kullanan o. İs ter bı rakır, is ter bırakmaz. Bu onun özgür seçimidir. Varsayımların ya nında önyargılar da dikkat edilmesi gereken bir di ğer noktadır. Önyargılar hasta ile görüşmeci/hekim ilişkisini zedeler. Bu ise başlamadan tedavinin son lan ması demek tir. Mad de kul lanıcıları top lumun pis lik leridir. Madde kullanıcılarının fark lı bir yaşam biçimi bul maları için nasıl yar dımcı olunabilir? Bağım lı bağım lıdır. Bağımlı tanısını hemen koy mamak daha doğ ru olur. Kişinin sorunu nedir ve bu sorunu nasıl tanımlayabiliriz. 94
Alkol ya da Madde Kullananlara Psikiyatrik Yaklaşım: Temel İlkeler Mad de kul lanımı tıb bi değil, sos yal ve yasal bir sorun dur. Mad de kul lanımı sonucunda tedavi edilmesi gereken tıb bi sorun lar or taya çıkar. Ay rıca bağımlılığın ken disi de bir has talıktır. Mad de kul lanan lar tedavi edilemez. Madde kullananlar savunma içindedirler. Uzun süreli, yapılandırılmış tedaviler den yarar görecek ler dir. Tedavi ol salar bile hemen yine kul lan maya baş lıyor lar. Kullanmadığı dönem içinde sağlanan bireysel ve top lum sal kazanç küçüm senemeyecek düzeydedir. Mad de kul lanan lar yalan cı, sal dır gan ve kabadır lar. On ların bu dav ranışlarına neler neden ol mak tadır? Bu dav ranış biçim leri ile nasıl başa çıkabiliriz? Mad de bağım lıları sadece has tanede tedavi edilebilir. Kimi zaman bağımlının kısa süre has tanede yat ması gerekebilir. An cak sorun top lumun için de or taya çıkmaktadır ve bu düzey de yapılacak girişim ler önem lidir. Mad de kul lanımı ile sadece konunun uz man ları il gilen melidir. Tüm mad de kullananların tedavisine yetecek sayıda uz man yok tur. Uz man lar danışmanlık yapabilirler. Hekimin görevi acil durum lar ile sınır lıdır. Hekim lik bil gisi has tanın ruh sal olarak des tek len mesin de ve uzun süreli tedavisin de büyük önem taşır. Bağım lıların zor la tedavi edil mesi gerekir. Zor la yapılan tedavilerin hiç bir başarı sağ lamadığı bilinmektedir. Kişi tedavi ol mayı is temiyor sa yapacak hiç bir şey yok tur. Kişiyi tedavi ol maya motive et mek için bazı teknikler kullanabiliriz. 95